Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик-қурилиш институти

Э
п
кўрсаткичи 
қўшимча капитал қўйилмаларнинг қиёсий халқ хўжалигини иқтисодий 
самарадорлигини 
тавсифлайди; 
ишлатилган 
баҳолаш 
мезонларини 
таққосланадиган кўринишга келтириш. Бунинг сабаби сифат жиҳатидан турли 
хил кўрсаткичларни (бирвақтлик ва доимий такрорланадиган жорий 
харажатлар) бир хил сифатга олиб келмасдан бир-биридан қўшиб ёки олиб 
ташлаш мумкин эмас; транспорт воситасининг муайян моделини танлашга 
таъсир кўрсатадиган техник-иқтисодий ва ижтимоий кўрсаткичларни 
аниқлаш; вақт омилни ҳисобга олган ҳолда, жамият учун тенгсизликни 
ҳисоблашда турли вақтларда амалга оширилган ишлаб чиқариш харажатлари 
ва натижаларини акс эттириш зарурати келиб чиқади; фойдали натижаларни 
ўхшашлигига риоя қилганда, мумкин бўлган вариантларни иқтисодий 
таққослаш шартларини бажарилиши; энг фойдали eчимни танлаш, бунда энг 

---

кам келтирилган харажатлар миқдори ёки халқ хўжалигини иқтисодий 
самараси энг катта бўлади.
Муаллиф томонидан таклиф қилинган транспорт воситаларини баҳолаш 
мезонлари ва методларининг муҳим хусусияти умумийлигидадир, яъни бу 
сарфларни ҳисоб-китобларда ҳисобга олинган харажатларга қараб, 
автомобилнинг бутун ҳаёт айланиши давомида ва унинг алоҳида 
босқичларида қўлланилиши уларнинг кўп қирралилиги. Бироқ, ушбу методика 
фақат автомобил самарадорлигининг иқтисодий кўрсаткичлари асосида 
ишлайди ва автомобилларнинг ўзига хос конструктив ва эксплуатацион 
кўрсаткичларини ҳисобга олиб боради. Автомобилларнинг техник-иқтисодий 
баҳолаш қуйидаги мезонлар асосида амалга оширилади: автомобилларнинг 
унумдорлиги; ташиш энергиясининг кўп сарфлаши; ташишни металл 
сарфлилиги. Ушбу метод транспорт воситаси конструксиясини 
такомиллаштиришни ҳар томонлама баҳолашга асосланган бўлиб, унинг 
ишлаш кўрсаткичларининг миқдорий қийматларини назарий ва экспериментал 
равишда белгилаш ва шу асосда унинг самарадорлиги бўйича якуний техник 
ва иқтисодий мезоннинг миқдорий қийматини аниқлаш-
Зс
ни келтирилган 
солиштирма харажатларнинг камайиши (2-бўлим 1.17, 1.18-расмлар): 
бу ерда 
C
Э
- эксплуатация таннархи, 
сўм
; 
К
-капитал қўйишлар,
сўм
; 
Ц
а
-
автомобилни нархини тугатиш, 
сўм
; 
Ц
а
-тиркагични нархини тугатиш, 
сўм
; 
W
Г
-
автомобилни йиллик унумдорлиги (автопоезд), 
ткм. 
Автотранспорт воситаларини баҳолаш ва танлаш учун ушбу 
методикасининг ўзига хос хусусияти автомобилнинг конструксияси 
элементлари, унинг эксплуатацион сифати ва ишлатишни самарадорлиги 
ўртасидаги 
яқин 
тизимли 
боғлиқликдир. 
Бироқ, 
ушбу 
методика 
режалаштирилган 
иқтисодиёт 
учун 
ишлаб 
чиқилган. 
Транспорт 
воситаларининг эксплуатация қилиш таннархини ҳисоблашда ишлатиладиган 
методлар транспорт корхоналарининг пул маблағлари ва моддий 

---

ресурсларини сарфлашнинг қатъий меъёрларига асосланган. Ҳозирги кунда бу 
меъёрларнинг аксарияти замонавий автомобиллар, айниқса хорижий 
автомобиллар учун эскирган ёки умуман йўқ. Бозор иқтисодиёти шароитида 
юк автомобилларини техник-иқтисодий баҳолаш масалалари [5, 93-101] 
ишларида кенг ёритилган. Автомобилларни ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчи 
учун товар маҳсулоти сифатида юк автомобилларининг иқтисодий 
самарадорлигини статистик нуқтаи назардан ҳам, автомобилларни ишлаб 
чиқариш ва эксплуатация қилишда пул оқимлари динамикасида ҳам баҳолаш 
методлари берилган.
Муаллифларнинг 
таъкидлашича, 
амалиётда 
автомобил 
ишлаб 
чиқарувчига фойда келтириши ва истеъмолчига зарар келтириши ёки аксинча 
вариантлари бўлиши мумкин, бунда йиллик халқ хўжалигини иқтисодий 
самараси йиғиндиси ижобий бўлиши мумкин (1.10 формуласига қаранг). Шу 
билан бирга, ҳар бир хўжалик юритувчи субъект, авваламбор, ўзининг 
корпоратив манфаатларини кўзлайди, шунинг учун бозор муносабатларида 
"халқ хўжалигини иқтисодий самараси" ни танлаш мезони қўлланилмайди. 
Фойда келтирадиган ва автомобилнинг бозор нархини, унга бўлган талабни ва 
эксплуатацион харажатларни ҳисобга оладиган, ишлаб чиқарувчида 
автомобилнинг ишлашини баҳолаш мезонларидан бири сифатида мақсадли 
функциядан фойдаланиш таклиф этилади: 
бу ерда