Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик-қурилиш институти

Раддия, унинг турлари, усуллари. Илмий танқид. Раддия у ёки бу 
фикрнинг хатолигини исботловчи мантиқий амал бўлиб, тезис, аргумент ва 
демонстрацияни рад этишдан иборат. Раддия баҳс-мунозараларда учрайди. 
Баҳс қатнашчилари бирор тезисни ҳимоя қилса – пропонент (ҳимоячи), 
унга қарши чиқса – оппонент (раддиячи) бўлади. Ҳал қилинмаган 
мунозарали баҳслар – полемика дейилади. Тезисларни рад этишда 
фактлар, тезисдан келиб чиқадиган натижалар хатолиги кўрсатилади, 
антитезис исботланади, исботлаш усули танқид қилинади.
Антитезиснинг чинлигидан тезиснинг хатолиги келиб чиқади. 
Аргументларни рад этишда тезисни исботлаш учун оппонент далиллари 
танқид қилинади, келтирган далиллари тезисни исботлаш учун етарли 
эмаслиги аниқланади. Аргумент хато бўлса, тезис ҳам хато, деган фикр 
исботламайди. Бунда тезис чин фикр бўлиши мумкин. Аргументларни рад 
этиш орқали тезиснинг исботланмаганлиги асосланади. Исботлаш усулини 
танқид қилиш орқали рад қилишда исботлашда йўл қўйилган хатолар 
аниқланади, тезис рад этилмай, уни қайта исботлаш талаб этилади. Рад 
этиш усуллари амалиётда бир-бирини тўлдирган ҳолатда қўлланилади. 
Исботлаш ва рад этиш қоидалари, улар бузилганда келиб 
чиқадиган мантиқий хатолар. Исботлаш ва раддия тўғри ёки хато 
бўлиши мумкин. Исботлаш ва раддия тўғри бўлиши учун хулоса чиқариш 
қоидалари ва тафаккур қонунларига амал қилинган бўлиши керак. Акс 
ҳолда эса исботда хатоликка йўл қўйилган бўлади. Исбот тўғри бўлиши 
учун даставвал тезис ҳақиқий бўлиши керак. Исботда тезис натижа 
вазифасини ўйнайди. Дастлабки олинган натижа тўғри бўлса исбот тўғри 
бўлади. Агар натижа хато бўлса, исбот ҳам хато бўлади. Шунга кўра, 
исботдаги хатолар тезисга тегишли, аргументлашга доир, исботлаш усули 
билан боғлиқ хатоларга бўлинади.
Мантиқий хатолар тафаккур қонунларини бузиш, хулоса чиқариш 
қоидаларига амал қилмаслик натижасида юзага келади. Инсон фикрлаш 
жараёнида хатога йўл қўйиши мумкин. Мантиқ тарихида атайлаб хатога 
йўл қўйган софистлар (юнонча – айёрлик, муғомбирлик) ёлғон ва хато 
фикрларни турли йўллар билан ҳақиқатга ўхшатиб, одамлар кўзига 
ростдек кўрсатишга уриниб, ҳақиқатни атайлаб бузиб, баҳс-мунозарада 
енгиб чиққанлар.
Софистлар мантиқ қонунларини тўла ўзлаштирган ҳолда бузиб 
талқин этганлар. Кейинчалик нисбийликнинг билиш назариясига тадбиқ 
этиш, ҳақиқатни субъектив деб қараш, нисбийликни абсолютлаштириш

---

92 
орқали софистика сўз ўйини, сафсатабозликка айланган, яъни бир фикр 
айни вақтда тўғри эканлиги ҳам, хато эканлиги ҳам исботланаверган. 
«Ўғри ҳеч қачон ёмон нарсани олмайди». 
«Яхши нарсани олиш яхшиликдир». 
«Демак, ўғрилик яхшиликдир». 
Бу ерда бир сўзнинг бир неча маъноларда қўлланиши орқали 
натижанинг хато бўлиши кутилади.
Фикрлаш жараёнида билмасдан йўл қўйилган мантиқий хато