Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик – Қурилиш

ИССИҚЛИК ЭНЕРГИЯСИ ОЛИШ УЧУН ТАРКИБЛИ 
ПАРАБОЛОЦИЛИНДРИК ҚУЁШ ҚУРИЛМАСИ 
А.А.Қучқаров, Б.И. Омониллаев (ФарПИ)
Қайтадан тикланадиган энергия манбалари бу – кишилик жамиятига 
табиат иноми бўлиб, ундан ёруғлик, иссиқлик, механик харакат шаклларида 
фойдаланиб келинади. Бу борада қуёш энергетикаси секторининг 
тараққиётига 
алоҳида 
эътибор 
қаратилмоқда 
[1]. 
Ушбу 
соҳада 
мужассамловчи тизимлар ёрдамида қуёш энергиясини электр энергиясига ва 
иссиқлик энергиясига қайта ўзгартириш, тадқиқотларнинг истиқболли 
йўналишларидан бири бўлиб қолмоқда. 
Мамлакатимизда ҳам Қуёш нурланиш оқими энергиясини ўзгартириш, 
қуёш энергиясини бошқа тур энергияга ўтказишга йўналтирилган. Қуёш 
қурилмаларини қишлоқ ва коммунал хўжалигида кенг қўллаш юзасидан 
жадал тадқиқотлар олиб борилмоқда [2]. Ҳозирги вақтда гелиотехника 
соҳасида долзарб бўлиб тураётган масаласи бу қуёш қурилмаларини
самарадорлигини ва рентабеллигини оширишдир [3]. Бу масалани ечиш 
ўзаро боғлиқ холда икки йўналишда олиб борилмоқда. 
• Қурилмани тан нархини камайтириш. 
• Қурилма ФИК ни ошириш. 
Кейинги йилларда олиб борилган изланишлар таҳлили шуни 
кўрсатадики, қуёш энергиясини ўзгартиришда истиқболли ва иқтисодий 
рақобатбардош йўналиш бу Кўзгули мужассамлаштирувчи тизимлар (КМТ) 
асосидаги қуёш қурилмаларини ишлаб чиқишдан иборат. Бугунги кунда ҳар 
хил қувватли турли мақсадларга йўналтирилган бир қанча КМТ асосидаги 
қуёш қурилмалари яратилган [4-5]. Бироқ, КМТ лар етарли даражада 
ўрганилганлигига қарамасдан, ҳозирги кунда энергетик қуёш қурилмалар- 
нинг тайёрланиш жиҳатдан содда ва иқтисодий тежамкор турларини ишлаб 
чиқиш юзасидан бир қатор илмий ва технологик масалаларни ҳал этиш талаб 
қилинмоқда.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, энергетик КМТ қурилмалар 
учун янада юқори ФИКга эришиш учун апертура бурчаги қийматини 
оптималлаш лозим, бу эса таркибли параболоцилиндрик концентраторлар 
моделига мужассамланган нурланиш оқимининг кириши ва барча қисмидан 
фойдаланиш билан боғлиқ шартларга мос ҳолда нур қабул қилувчи 
ўлчамларини оптималлаш орқали бажарилади. 

---

76 
Таркибли параболоцилиндрик концентраторларни амалий ҳисоблари 
учун нур қайтарувчи фацеталар сони (N), унинг кенглиги (a), очилиш 
бурчаги (U) ва фокус масофаси (f) орасидаги боғланиш қуйидаги
(1) 
ифода билан аниқланади.
Қуйидаги 1-расмда ишлаб чиқилган тажрибавий параболоцилиндрик 
концентраторини фокал текисликдаги мужассамланган қуёш нурланиши 
оқимини фазовий тақсимоти ва фокал доғ тасвири Energy_View дастури [6] 
ёрдамида олинди.
1-расм. Параблоцилиндрик концентраторининг фокал 
текислигидаги энергиянинг ҳажмий тақсимоти 
 
бу ерда, d-фокал доғи ўлчамини кенглиги, L- фокал доғи узунлиги, Е-
фокал текисликдаги энергия зичлиги.
1-расмда 
келтирилган 
ўлчаш 
натижалари 
ишлаб 
чиқилган 
концентраторни оптик-энергетик характеристикаларини масофадан ўлчаш 
ҳамда ҳар томонлама таҳлил қилиш имконини беради. Кўриниб турибдики, 
фокал тасвир марказида нурланиш оқими максимал зичлиги Е
мах
=2210
3
Вт/м
2 
ни ташкил этади. Бундай қурилманинг ўртача иссиқлик ФИК τ
т
=32% 
бўлиб, бу қиймат шундай турдаги ютилиш коэффициенти R
п
=0,81 бўлган 
қорайтирилган нур қабул қилгичли параболоцилиндрик қурилмалар 
кўрсаткичларига мос келади. 
 
2-расм. Параболоцилиндрик қуёш қурилмасини тажрибавий модуллари. 
Ушбу турдаги қуёш қурилмасини модулларни бирлаштирган ҳолда ҳам 
фойдаланиш мумкин.(Иккита пароболацилиндрик қурилмаларни қўшилган 
ҳолдаги кўриниши). 



















2
1
2
ln
2
1
2
2
2
2
U
tg
U
tg
U
tg
U
tg
a
f
N

---

77 
Таркибли параболоцилиндрик қуёш қурилмасини тажрибавий 
модулларининг экплуатация тавсифномалари қуйидаги 1-жадвалда ишлаб 
чиқилганлиги келтирилган.