Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик – Қурилиш

QUYOSH ENERGIYASIDAN FOYDALANISHNING SAMARALI USULI 
dots. X.J.Mansurov, magistrant M.I. O'rinboyev,
B.M. Ergashev, N.Yu.Yunusaliyev, A.K.Tojimuhammadov (AndDU) 
Dunyoda qayta tiklanadigan energetikaga kiritilayotgan investitsiya 
mablag‘lari an’anaviy energetikaga nisbatan ko‘payib bormoqda. Bu esa qayta 
tiklanadigan energetika katta istiqbolga ega ekanidan dalolat beradi. O‘zbekistonda 
ushbu sektorga ustuvor ahamiyat berilib, o‘zimizdagi mavjud salohiyatni inobatga 

---

374 
olgan holda, yaqin kelajakda barcha sa’y-harakatlarimiz o‘zining salmoqli 
natijalarini ko’rsatadi. Chunki qayta tiklanadigan energiya manbalarini joriy qilish 
O‘zbekiston iqtisodiyotining innovatsion yo‘nalishga o‘tishining asosiy omilidir. 
Ayniqsa, so‘nggi yillarda insoniyat qayta tiklanadigan energiya manbalariga o‘tish 
masalasi tobora muhim ahamiyat kasb etishi, yurtimizning ko’plab jabhalarida 
elektroenergetika tizimini modernizatsiya qilish, energiyadan oqilona foydalanish 
va uni tejashning samarali tizimini joriy etishga qaratilgan dolzarb tadbirlar 
o’tkazilmoqda. Bu esa o‘z navbatida, muqobil energiya manbalarini qidirish, 
topish va ulardan samarali foydalanish, shuningdek, bu boradagi tadqiqotlarni 
moliyalashtirish masalalari dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. 
Ma'lumki, Quyosh Yer yuzini geografik kengliklar bo'yicha turlicha yoritadi. 
Yil davomida Yerning 1 m2 yuzasiga to'g'ri keladigan quyosh energiyasi 300 
W/m2 dan 1340 W/m2 gacha o'zgarib turadi. Markaziy Osiyo mamlakatlarida 
Quyosh energiyasidan foydalanish uchun geografik, optik va energetik jihatdan 
qulay tabiiy sharoitlar mavjud. O‘zbekiston iqlimi quyosh energiyasidan 
foydalanishda juda qo‘l keladi. O‘zbekistonda yilning qariyb 300 kuni quyoshli 
bo’lib, quyosh energiyasi 1m2 yuzaga o`rtacha 980-990 W to`gri kelishini hisobga 
olinsa, quyosh energiyasidan foydalanishda ulkan imkoniyat paydo bo’ladi. Lekin 
O‘zbekistonda quyosh energetikasi imkoniyatlari juda yuqori bo’lishiga 
qaramasdan, uni o‘zlashtirish uchun yetarli texnologik qurilmalar mavjud emasligi 
tufayli, bu ishda qayta tiklanadigan energiya manbalarini yaratish hamda tiklash 
sohasidagi ilmiy-amaliy masalalardan biri bo’lgan quyosh energiyasi bilan 
ishlovchi geliotexnika qurilmasini yaratilgan. 
Hisoblashlarga asosan 1 m2 yuzaga tushayotgan energiya miqdori E ≈ 986 
W ga teng bo’lib, nur qaytarish (foydali ish) koeffitsienti ηkoz = 90 % bo’lgan 
ko`zgudan foydalanilganda, 1m2 yuzadan konsentrator fokusidagi quvurga 
tushayotgan issiqlik energiyasi E` quyidagi ifodadan hisoblanadi.
E` = ηkoz E = (90% · 986) /100% = 887.4 W (1) 
(1) 
ifoda yordamida olingan natijalardan foydalanib, biz tayyorlagan 7 m2 
yuzali yoy shaklidagi konsentratorga 4,5 m2 (1.5 m x 3m) kesim yuzasiga to’liq 
tushayotgan quyosh energiyasini hisoblab, konsentrator fokusidagi quvurga (rux 
moddadan tayorlangan) kelayotgan Ea`energiya miqdorini quyidagi ifoda orqali 
aniqlaymiz. 
Ea` = S · E` = 1.5·3 · 887.4 = 3993.3 W (2) 
Bu energiyaning bir qismi konsentrator fokusidagi quvurga va quvur 
ichidagi suvni qizitishga sarflanadi, bu sariflanayotgan Q energiyani quyidagi 
ifodadan foydalanib aniqlaymiz; 
Q = cr mr ∆T + cs ms ∆T (3) 
bu yerda, cr va cs mos ravishda rux va suvning solishtirma issiqlik sig’imi, mr va 
ms ruxdan tayyorlangan quvur va quvur ichidagi suvning massalari, ∆T haroratni 
o’zgarishi.
Gelioelektrogeneratorni konsentratori fokusidagi quvurga kelayotgan Ea` 
energiya miqdoridan, konsentrator fokusidagi quvurni va suvni qizitishga 
sarflangan Q energiya miqdorini ayrib Eb` bug` generatoriga kelayotgan energiya 
miqdorini quyidagi ifodadan foydalanib aniqlaymiz. 

---

375 
Eb` = Ea` – Q = 3993.3 – 137.52 = 3855.78 W (5) 
Yuqorida olingan natijalar orqali elektr energiyasiga aylanayotgan energiya 
miqdorini va gelioelektrogeneratorning foydali ish koeffitsentini o`rtacha 
qiymatini quyidagi ifodalar orqali aniqlanadi 
= 
= 
= 1606.6 W (8) 
= 36.2% (9) 
Biz taklif etayotgan geliotexnika qurilmasi yordamida 4,5 m2 (1,5m x 3m) 
yuzga tik tushayotgan quyosh issiqlik energiyasidan o`rtacha (konsentrator orqali 
fokusiga yigilayotgan nurlar har 60 s da konsentrator fokusidagi trubani va uni 
ichidagi suvni 1 C ga qizdiradi deb qarab) 1.6 kW elektr energiyasi olishimiz 
mumkin. Gelioelektrogenerator yordamida quyoshlik kunlar davomida bir yoki bir 
nechta oilani elektr energiyasi bilan to`liq ta’minlashga erishiladi. 
Gelioelektrogeneratorni O`zbekiston Respublikasiga joriy etish orqali O`zbekiston 
Respublikasidagi sariflanayotgan elektr energiya miqdorining 30%-35% gacha 
tejab qolishga erishamiz.