Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мухаммад ал хоразмий номидаги тошкент ахборот технологиялари университети

2. Кутубхона –ахборот муассасаларида цикллар ва жараёнларни такомиллаштириш.

Кутубхона- ахборот муассасалари технологияси янада майдароқ қисмларга – цикллар, жараёнлар, операцияларга бўлинади. Ҳар бир янги объект –истеъмолчи талаби, янги келтирилган китоблар ва бошкалар, белгиланган изчилликда янгиланиб ва такрорланиб туриладиган ўзаро боғланган жараёнларнинг умумий мақсадга эга бўлган йиғиндиси ц и к л дейилади. Улар уч асосий циклга ажралади: китобнинг ( ёки ахборотни) ишлов бериш жараёнидаги йўли ( китоб йўли), китобхонлар талаби йўли (талаб йўли), библиографик- маълумот йўли(маълумот йўли).

Цикллар янги келтирилган китоблар, китобхонлар талабларини ўзлаштириш ёки библиографик маълумотларни бажаришга оид ишларда муаян боскични якунлайдиган ж а р а ё н л а р г а бўлинади. Масалан, “китоб йўли” цикли қуйидаги жараёнлардан таркиб топади: китоблар туркумини қабул қилиш, техник ишлов бериш, каталоглаштириш, системалаштириш, жойлаштириш. Йирик кутубхоналарда “талаб йўли” - талабларни қабул қилиш ва текшириш, уларни китоб сақланадиган бинога тўплаш, китоб сақланадиган бинода талаблар бўйича китоб танлаш, уларни ўқув залига юбориш, китоб беришни расмийлаштиришдан иборатдир. “Маълумот йўли” сўроқларни қабул қилиш, манбаларни кўриб чиқиш, материаллар танлаш, материалларни системалаштириш ва маълумотларни расмийлаштиришдан ташкил топади.
Иш жараёнлари ўз навбатида битта ходим томонидан бир иш жойида бажариладиган майдароқ қисмлар- о п е р а ц и я л а р г а бўлинади. Масалан, китоблар туркумини қабул қилиш усули янги келтирилган китоблар туркумини илова хужжатлари билан солиштириш, китобларни штемпеллаш, илова хужжатларини расмийлаштириш каби операцияларни ўз ичига олади.
Цикллар, жараёнлар ва операцияларни ажратиш ишнинг аҳволини тахлил қилиш ва уни рационализациялаш учун,шунингдек меҳнатни нормалаштириш учун керак. Кичикроқ кутубхоналар ишини нормалашда иш циклининг барчасига – битта китобга ишлов бериш, битта китобхонга хизмат кўрсатиш ёки битта китобни беришга ажратилган вақт нормаси етарлидир. Ишлов бериш билан бир неча киши банд бўлган ўртача кутубхоналарда бундай комплекс норма етарли бўлмайди, балки улар учун майдароқ иш нормасини белгилашга тўғри келади. Меҳнат янада кўпроқ табақалаштирилган ҳамда кўпинча битта операцияни ҳар хил ходимлар бажарадиган йирик кутубхоналарда ҳар бир операцияга эхтиёж туғилади.
Асосий цикллар ва жараёнларнинг бўлиниши кутубхона бинолари лойихасини тайёрлашда ва хизмат жойларини жойлаштириш тўғрисида қарор қабул қилишда мухим аҳамиятга эга. Механик транспортлардан фойдаланишнинг имкони бўлишлиги учун ўзаро боғлиқ бўлган жараёнлар ёнма-ён хоналарда амалга оширилгани маъқул, китоблар, талаблар ва маълумот йўли бир-бири билан қоришиб кетмаслиги керак.
Кутубхона- ахборот циклларини ишлаб чиқиш, уларни тахлил қилиш ва рационализация қилишда қулайлилик, тўғри оқим, уйғунлик ва бир меъёрилик тамойилларига амал қилиш лозим. Чунки кутубхоначининг 50-60% фоиз иш вақти техник ишларга сарфланади. Шунинг учун ҳам кутубхона циклларини такомиллаштириш, меҳнатни тежаш ва кутубхона ишининг ижодий ишлари - ахборот-библиографик хизмат курсатиш ва оммавий тадбирлар учун вақт тежаш имконини беради.
Кутубхона циклини қ у л а й л и г и – бу ҳар бир жараён ва операциянинг яхлитликдаги цикл нуқтаи назаридан асосланган ва зарур бўлганда жараёнлар,операциялар танлашда уларни амалга ошириш шароитида ғоятда мақсадга мувофиқдир. Акс холда уларни қисқартиришга тўғри келади. Фойдасиз операциялар қатор сабабларга кўра бажарилади. Ортиқча операциялар ишга танқидий муносабатда бўлмаслик оқибатида юз бериши мумкин. Шу билан бирга , ходимлар ва китобхонларга ишонмасликдан вужудга келиши мумкин. Кутубхона- ахборот циклини рационализация қилиш учун унинг тузилишини ўрганмок зарур ва бу ташкил топган жараёнлар ва операцияларни аниқлаш лозим.