Ўзбекистон республикaси олий вa ўртa мaхсус тaълим вaзирлиги “Молия”фанидан мустaқил иш

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКAСИ
ОЛИЙ ВA ЎРТA МAХСУС ТAЪЛИМ ВAЗИРЛИГИ

“Молия”фанидан

МУСТAҚИЛ ИШ

Бухгалтерия ҳисоби ва аудит факултети сиртқи бўлимининг 2-курс СБХА 85-гуруҳ

Аллобергонов Ойбек
талабаси

2022 йил

 Mavzu: Moliyaviy tizim
Reja: 
1. Moliyaviy tizim:ta’rifi, mazmun-mohiyati 
2. Moliyaviy tizimda moliyaviy oqimlarning tutgan o‘rni 
Moliya tizimi bu banklar, sug'urta kompaniyalari va fond birjalari kabi mablag'lar almashinuviga ruxsat beruvchi muassasalar to'plamidir. Moliyaviy tizimlar qat'iy, mintaqaviy va global darajada mavjud. Qarz oluvchilar, qarz beruvchilar va investorlar loyihalarni moliyalashtirish uchun iste'mol mablag'lari yoki samarali sarmoyalar uchun hamda o'zlarining moliyaviy aktivlarini qaytarish uchun joriy mablag'larni almashadilar. Moliya tizimiga shuningdek, qarz oluvchilar va qarz beruvchilar qaysi loyihalar moliyalashtirilishi, kimlar loyihalarni moliyalashtirishi va moliyaviy bitimlar shartlarini hal qilishda foydalanadigan qoidalar va amaliyotlar to'plami kiradi.
Boshqa har qanday soha singari moliya tizimini ham bozorlar, markaziy rejalashtirish yoki ikkalasining aralashmasi yordamida tashkil etish mumkin.
Moliyaviy bozorlarda qarz oluvchilar, qarz beruvchilar va investorlar kreditlar va boshqa operatsiyalar bo'yicha muzokaralar olib boradilar. Ushbu bozorlarda ikkala tomonning savdo-sotiqdagi iqtisodiy foydasi odatda pulning biron bir shakli hisoblanadi: joriy pul (naqd pul), kelajakdagi pulga bo'lgan talab (kredit) yoki kelajakdagi daromad salohiyati yoki haqiqiy aktivlarning qiymati (kapital). Bularga lotin asboblari ham kiradi. Tovar fyucherslari yoki aktsionerlik opsiyalari kabi hosila vositalar, asosiy yoki moliyaviy aktivlar faoliyatiga bog'liq bo'lgan moliyaviy vositalardir. Moliya bozorlarida bularning barchasi oddiy talab va taklif qonunlariga binoan qarz oluvchilar, qarz beruvchilar va investorlar o'rtasida sotiladi.
Markazlashtirilgan rejalashtirilgan moliyaviy tizimda (masalan, bitta firma yoki buyruqbozlik iqtisodiyoti) iste'mol va investitsiya rejalarini moliyalashtirish kontragentlar tomonidan bitimda emas, balki to'g'ridan-to'g'ri menejer yoki markaziy rejalashtiruvchi tomonidan hal qilinadi. Qaysi loyihalar mablag 'oladi, kimning loyihalari mablag' oladi va kimni moliyalashtirishi rejalashtiruvchi tomonidan belgilanadi, bu biznes menejeri yoki partiyaning boshlig'i degani.
Aksariyat moliya tizimlari ikkala berish va olish bozorlari va yuqoridan pastga markaziy rejalashtirish elementlarini o'z ichiga oladi. Masalan, biznes-firma bu ichki moliyaviy qarorlariga nisbatan markazlashtirilgan rejalashtirilgan moliyaviy tizim; ammo, odatda, uzoq muddatli rejalarini amalga oshirish uchun tashqi kreditorlar va investorlar bilan o'zaro aloqada bo'lgan keng bozor doirasida ishlaydi.
Shu bilan birga, barcha zamonaviy moliya bozorlari qandaydir tranzaktsiyalarga ruxsat berilgan chegaralarni belgilaydigan hukumat tomonidan tartibga solinadigan baza doirasida ishlaydi. Moliyaviy tizimlar ko'pincha qat'iy tartibga solinadi, chunki ular to'g'ridan-to'g'ri real aktivlar, iqtisodiy ko'rsatkichlar va iste'molchilar huquqlarini himoya qilish to'g'risidagi qarorlarga ta'sir qiladi.
Mintaqaviy miqyosda moliya tizimi bu qarz beruvchilar va qarz oluvchilarga mablag 'almashinishini ta'minlaydigan tizimdir. Mintaqaviy moliyaviy tizimlarga banklar va boshqa institutlar, masalan, qimmatli qog'ozlar birjalari va moliyaviy kliring markazlari kiradi.
Jahon moliya tizimi asosan global moliya institutlari, qarz oluvchilar va qarz beruvchilarni qamrab oladigan kengroq mintaqaviy tizimdir. Global nuqtai nazardan, moliyaviy tizimlarga Xalqaro Valyuta Jamg'armasi, markaziy banklar, hukumat xazinalari va valyuta idoralari, Jahon banki va yirik xususiy xalqaro banklar kiradi.
Moliyaviy boshqaruv tizimida Davlat soliq qo’mitasi va uning quyi organlari hammuhim rol o’ynab, ular yordamida soliqlar, yig’imlar va boshqa to’lovlarning to’g’rihisoblanishi, ularning tegishli byudjet fondlariga to’liq va o’z vaqtida o’tkazilishiustidan nazorat amalga oshiriladi. Shunga muvofiq ravishda moliyaviy boshqaruvgaoid Davlat soliq qo’mitasi va uning quyi organlari quyidagi vazi- falarni bajaradi:
Moliyaviy tizimga, yo‘l-yo‘lakay, “Moliyaviy bitimlar tuzish, aktivlar va 
riskni almashishda foydalaniladigan bozorlar va boshqa institutlar majmuiga 
moliyaviy tizim (financial system) deyiladi”, - deb ta’rif berish mumkin. 
Moliyaviy tizim moliyaviy xizmatlar ko‘rsatuvchi bozorlar, vosita-chilar va 
firmalar hamda uy xo‘jaliklari, xususiy kompaniyalar va hukumat tashkilotlari 
o‘zlari tomonidan qabul qilinayotgan moliyaviy qarorlarni ular yordamida amalga
“Shtat” nemischa “Staat” so‘zidan olingan bo‘lib, korxona, muassasa, tashkilot xodimlarining doimiy,barqaror shaxsiy tarkibi, ularning lavozim va maoshlari ko‘rsatilgan ro‘yxati. Qarang: o‘sha manba. J.IV. B. 602. oshiradigan boshqa institutlarni o‘z ichiga oladi. Ushbuni chizmali tarzda quyidagichatasavvur qilish mumkin .
Ayrim hollarda bozor aniq moliyaviy vositalar bilan ishlashi uchun ma’lum bir joyda joylashgan bo‘ladi. Bu, masalan, NyuYork fond birjasiga (New York Stock Exchange) yoki fyuchersnd Futures Exchange), shuningdek, “Toshkent” fond birjasiga va boshqalarga tegishli. Bular, mos ravishchda, NyuYork (AQShda), Osaka (Yaponiya)da va Toshkent (O‘zbekiston)da joylashgan. Lekin hardoim ham bunday bo‘lavermaydi. Masalan, aksiyalar, obligatsiyalar va valyutalarning birjadan tashqari bozorlari (over the counter markets) asosan butundunyo qimmatli qog‘ozlari bilan savdo qiluvchilarni va ularning mijozlarini F chers (fyuchers shartnomasi) inglizcha “futures” so‘zidan olingan bo‘lib, hosila moliyaviy instrumentsanaladi. U bazaviy aktivning oldisotdisi bo‘yicha standart muddatli shartnoma bo‘lib, unga ko‘ra tomonlar(sotuvchi va xaridor) baholarning darajasi va mol yetkazib berish muddatlari xususida kelishib oladilar.. 
Moliyaviy vositachilarning moliyaviy xizmatlari qatoriga hisobraqamlarni ochish, 
tijorat qarzlari va ipoteka kredit-larini berish, sug‘urta shartnomalarining keng 
doirasiga hamda o‘zaro jam-g‘armalarda ishtirok etishga yo‘l ochish kiradi. 
Zamonaviy moliyaviy tizim global (dunyo miqyosidagi) xarakterga ega. 
Moliyaviy bozorlar va vositachilar bir-birlari bilan keng qamrovli xalqaro 
telekommunikatsiya tarmog‘i orqali o‘zaro bog‘liq bo‘lib, to‘lovlarni o‘tkazish va 
qimmatli qog‘ozlar savdosi aslida shu tarmoq tufayli kecha-yu-kunduz amalga 
oshirilmoqda. Shunday qilib, aytaylik, agar Germaniyada joylashgan yirik 
uyushma (korporatsiya) yangi loyihani moliyalashtirishga qaror qilmoqchi bo‘lsa, 
unda u sarmoyaga oid har qanday imkoniyatlarni, jumladan, aksiyalarni chiqarish 
va London yoki Nyu-York fond birjalarida sotish yoki biror-bir yapon pensiya 
fondidan qarz olish va hokazolarni ko‘rib chiqadi. Buning ustiga so‘ngi holatda
qarz yevro, shuningdek, yapon iyenasi yoki AQSh dollarida ham taqdim etilishmumkin.Resurslarning moliyaviy resurslari ortiqcha bo‘lgan iqtisodiy sub’-ektlardan 
moliyaviy resurslari defitsit bo‘lgan iqtisodiy subektlarga oqib o‘tishigamoliyaviy oqim deyiladi. Moliyaviy oqimlarsiz moliyaviy tizimni tasavvur etibbo‘lmaydi. Ularsiz moliyaviy tizim “bo‘sh”ligicha qolaveradi.
Moliyaviy oqimlarbo‘lmasa, moliyaviy tizimga ham hojat yo‘q. Bunday vaziyatda u “bir tiyingaqimmat” narsaga aylanadi-qoladi. Shu bois, 4.2-rasmda (navbatdagi betga qarang)moliyaviy tizimning asosiy ishtirokchilari o‘rtasidagi o‘zaro aloqa (oqim)larko‘rsatilgan. Ular moliyaviy oqimlar harakatini, eng umumiy tarzda, aks ettiradi. 
Unga ko‘ra moliyaviy mablag‘lar moliyaviy tizim tuzilmalarining turli elementlari 
orqali moliyaviy mablag‘lari ortiq bo‘lgan kompaniyalardan (chizmada chap 
tomondagi to‘g‘ri to‘rtburchak) mablag‘ defitsiti kuzatilayotgan kompaniyalarga 
oqib o‘tadi (chizmada o‘ng tomondagi to‘g‘ri to‘rtburchak). Masalan, a’zolari o‘z 
joriy daromadlarining bir qismini undan kelajakda pensiya ta’minoti sifatida 
foydalanish maqsadida to‘plagan (jamg‘argan) bir oila erkin moliyaviymablag‘larga egalik qiladi. Yangi uy sotib olmoqchi bo‘lgan boshqa oila esa, shunday mablag‘ga muhtojlik (ehtiyoj) sezadi.
Ko‘rinib turibdiki, ayrim moliyaviy oqimlar bir iqtisodiy sub’ektlardan (ortiq mablag‘larga ega) boshqa (defitsit) sub’ektlarga moliyaviy vositachilar orqali yo‘naltirilgan, masalan, banklar orqali (chizmadagi moliyaviy oqimlar harakatining pastki yo‘nalishi), bo‘ladi. Ayni paytda boshqa moliyaviy oqimlarushbu vositachilar xizmaidan foydalanmagan holda ham, ya’ni moliyaviybozorlar orqali ko‘chib o‘tadilar(chizmadagi yuqori yo‘nalish). 
Moliyaviy oqimlarning (flow of funds) yuqorigi yo‘nalish bo‘yicha joyini 
o‘zgartirishi prinsipini yaxshiroq tushunish uchun quyidagicha faraz qilaylik: 
qaysidir bir uy xo‘jaligi (erkin mablag‘ga ega bo‘lgan iqtisodiy sub’ekt) biror-bir 
firma (defitsit iqtisodiy sub’ekt) chiqargan aksiya-larni sotib olmoqda. Alohida 
hollarda, agar, masalan, firma dividendlarni reinvestitsiya qilish dasturiga ega 
bo‘lgan, uy xo‘jaligi esa oldindan mazkur firma aksiyalariga ega bo‘lgan holda, aksiyalarni sotib olish bevosita firmada amalga oshiriladi. Biroq, odatda moliyaviy 
oqimlar harakatida uy xo‘jaligidan pulni oluvchi va uni aksiyalarning emitent
i bo‘lgan firmaning hisobraqamiga o‘tkazuvchi dilerlar yoki brokerlar (qimmatli qog‘ozlarsavdosi bilan shug‘ullanuvchilar)qatnashadilar. 
Moliyaviy tizimlar doira (chegara)sida ko‘chib yuruvchi (joylarini o‘zgartiruvchi) oqimlarning ko‘p qismi umuman moliyaviy bozorlar orqali o‘tmaydi va shunday qilib, 4.2rasmda keltirilgan yuqorigi yo‘nalish izidan bormaydi. Buning o‘rniga, chizmaning pastki qismida ko‘rsatilganidek, ularmoliyaviy vositachilarning yordami bilan bevosita erkin moliyaviy mablag‘larga ega bo‘lgan iqtisodiy sub’ektlardan resurslar defitsitligini boshidan kechirayotgan iqtisodiy sub’ektlarga o‘tadilar. Moliyaviy oqimlar bir joydan boshqa joyga oqib o‘tishining ushbu usulini yaqqol tasavvur qilish uchun, quyidagicha faraz qilaylik: Siz o‘z omonatingizni bank hisobraqamiga qo‘ydingiz va bank birorbir firmaga qarz sifatida berish uchun undan foydalandi. Mazkur holatda Siz qarz olgan firmadan o‘z pulingizni Emitent inglizcha “issuer”, nemischa “emittent” va lotincha “emittere” so‘zlaridan olingan bo‘lib, o‘z faoliyatini rivojlantirish va moliyalashtirish uchun qimmatli qog‘ozlarni chiqargan tashkilotni bildiradi. Qarang: http://ru.wikipedia.org/wiki/.
Bozorlar Moliyaviy resurslari defitsit bo’lgan iqtisodiy sub’ektlar Moliyaviy resurslari ortiqcha bo’lgan iqtisodiy sub’ektlar Молиявийвоситачиларbevosita talab qila olmaysiz. Sizda pullik talabnoma faqat bankka nisbatan bor.Chunki Siz unda depozit ochgansiz. Bank esa, o‘z navbatida, mazkur firmaga ma’lum pul talablarini qo‘yadi. Bunda Sizning bank depozitingizning likvidlik va risk darajasi bank tomonidan firmaga berilgan qarzning o‘xshash xarakteristikalaridan farqlanadi. Bu qarz, o‘z navbatida, shu paytda bankning aktivlaridan biri sifatida qatnashadi. Bankning aktiviga kiruvchi qarzning qoplanmasligi riski ma’lum darajada mavjud bo‘lgan bir paytda, Sizning depozitingiz (saqlash maqsadida bankka qo‘yilgan pul) to‘liq ishonchli va likvidli bo‘ladi (ya’ni, Siz istalgan paytda hisobraqamingizdan bor pulingizni yechib olishingiz mumkin). Bundan tashqari, u aksincha, nolikvid bo‘lishi ham mumkin. Shunday qilib, ushbu misoldan ko‘rinib turibdiki, moliyaviy oqimning bank orqali erkin (bo‘sh) moliyaviy mablag‘ga ega bo‘lgan iqtisodiy sub’ektdan shunday mablag‘lar defitsit bo‘lgan sub’ektga oqib o‘tishida, yaratilayotgan moliyaviy vositalarning risklilik va likvidlik darajasi kuchli o‘zgarishi mumkin. Ko‘rinib turibdiki, bunda ushbu jarayon ishtirokchilarining biri bank egalari yoki mazkurbank qo‘yilmalarini sug‘urta qiluvchi davlat tashkiloti o‘ziga qarz bo‘yicha riskni qabul qilishigato‘g‘ri keladi.rasmdagi “Moliyaviy vositachilar”dan yuqoriga, ya’ni “Bozorlar”ga olibboruvchi chiziqko‘rsatkich vositachilar ko‘pincha moliyaviy oqimlarni moliyaviybozorlarga yo‘naltirishini ko‘rsatmoqda. Masalan, o‘rta yoshdagi er-xotin ma’lumbir summani kelgusidagi pensiya ta’minoti (erkin moliyaviy mablag‘larga ega bo‘lgan iqtisodiy birlik) uchun jamg‘argan holda, uni sug‘urta jamiyati (vositachi) hisobraqamiga qo‘yishi mumkin. Bunda sug‘urta jamiyati, o‘z navbatida, uni(bozorda) birorbir aksiya va obligatsiyaga investitsiya qiladi. Shunday qilib, buerxotinlar bilvosita, sug‘urta kompaniyasi orqali, ushbu aksiya va obligatsiyalarni 
muomalaga chiqargan firma (moliyaviy resurslari defitsit bo‘lgan iqtisodiy sub’-
ekt)ni moliyaviy resurs (mablag‘)bilan ta’minlaydi.
 “Bozorlar”dan pastga “Moliyaviy vositachilar”ga yo‘naltirilgan chiziqko‘rsatkich moliyaviy mablag‘lar moliyaviy bozorlarga yo‘naltirilishimumkinligini anglatibgina qolmay, balki ayrim vositachilar ularni moliyaviybozorlardan olishlarini ham bildiradi. Masalan, uy xo‘jaligiga qarz beruvchimoliyaviy kompaniya, qimmatli qog‘ozlar bozorining tegishli segmentlaridasotish uchun aksiya va obligatsiyalarni chiqarib, zarur bo‘lgan summani yig‘ib olishi mumkin.