Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

Фенотипик ўзгарувчанлик
. Модификациялар ташқи муҳитнинг турли 
омиллари таъсирида келиб чиқади ва одатда, микроб турли озиқ муҳитида 
ўсиб кўпайганида кузатилади. Озиқ муҳити таркиби ва сифатининг, муҳит 
рН нинг, температуранинг ўзгариши, химиявий моддалар (колхицин, 
этиламин) ва бошқалар модификациялар келиб чиқишига сабаб бўлиши 

---

95 
мумкин. Бундай ўзгаришлар наслдан-наслга ўтмайди (ирсийланмайди) ва 
уларни келтириб чиқарган факторнинг таъсири тўхташи билан йўқолиб 
кетади. 
Муҳитга пенициллин қўшиладиган бўлса, ҳужайралар чўзилади, баъзан 
жуда узайиб кетади. Бактерияларда споралар ҳосил бўлиши муҳит 
характерига 
(қуюқ 
ёки 
суюқлигига), 
унинг 
таркиби, 
ўстириш 
температурасига боғлиқ. 
Муҳитга 0,1% пептон қўшилганда, 48 соатдан кейин 100% спора ҳосил 
бўлса; 2% пептон қўшилганда фақат вегетатив формалар бўлади. Кўпгина 
бактериялар ва замбуруғлар турли озиқ муҳитида ва турли температурада 
ўстирилганда, пигмент ҳосил қилиш тезлигини ўзгартиради. Чунончи, 
“ажойиб таёқча” бактерияси уй температурасида озиқ муҳитида тўққизил 
пигмент ҳосил қилади. 37° С да эса бундай пигменти бўлмайди. Бактериялар 
қуюқ озиқ муҳитида ўстирилганда, ҳосил қиладиган колонияларнинг типи 
ҳам ўзгариши мумкин. 
Баъзи колониялар силлиқ, юмалоқ шаклда, чети текис, ялтироқ, бир 
жинсли, кичик бўлади. Булар S формалардир. Бошқалари ғадир-будур, хира, 
кўпинча, тиниқмас, чети нотекис, нотўғри шаклли, қуруқ бўлади. Булар R 
формалардир. Колонияларнинг оралиқ формалари ҳам бўлади, шилимшиқлар 
(М форма), миттилар (g-форма). Бир турдаги бактерияларнинг ўзи ҳар хил 
шаклдаги колониялар ҳосил қилиши 
диссоциация 
(ажралиш) деб аталади. 
Генотипик ўзгарувчанлик
. Ҳужайранинг ирсий ахбороти она 
ҳужайрадан қиз ҳужайрага ўтадиган хромосома билан генларда жойлашган. 
Генлар хромосомаларда жойлашган. Жинссиз бўлинишда митоз процессида 
генлар иккита ҳужайра ўртасида тенг тақсимланади. Қиз ҳужайралар 
дастлабки (ўзидан олдинги) ҳужайранинг тўлиқ генлар тўпламини 
(наборини) олади ва бир хил бўлади. 
Генотипик ўзгарувчанлик мутациялар ва генотип рекомбинациялари 
(конъюгация, трансформация, трансдукция) натижасида вужудга келиши 
мумкин. 
Мутациялар.
Турли факторлар таъсирида ДНК молекуласининг 
ўзгариши ундаги ахборотнинг ҳам ўзгаришига олиб келади. Шундай 
ўзгаришлар натижасида мутациялар пайдо бўлади. Мутациялар