Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номли

ДЗЮДОЧИЛАРНИНГ ЖИСМОНИЙ РИВОЖЛАНИШИДА ИРОДАНИНГ 
АҲАМИЯТИ 
 
Э.Н.Сирлиев., ЎзДЖТСУ докторанти 
 
Шахс иродаси тўғрисида сўз кетганида француз ёзувчиси Оноре де 
Бальзакнинг қуйидаги афоризмига тўхталиб ўтиш ўринлидир. “Ирода 
истеъдодга нисбатан кўпроқ ифтихор қилса арзийди ва шундай бўлиши керак. 
Агар истеъдод – табиий мойилликларнинг ўсиб-улғайиши бўлса, қатъий ирода 
эса – бу ирода итоат эттириб, бостириб турадиган кўникмалар, ҳаваслар 
устидан, у енгиб ўтадиган тўсиқ ва ғовлар устидан, у қаҳрамонона бартараф 
қиладиган ҳар қандай қийинчиликлар устидан ҳар бир дақиқада қўлга 
киритиладиган ғалабадир. Бизнинг шахсимиз боғ иродамиз эса унинг 
боғбонидир”. [4] 
Психологик маълумотларга асосланган ҳолда уларга қуйидагича таъриф 
бериш мумкин: “Мақсадга эришиш йўлида учрайдиган қарама-қаршиликларни 
бартараф қилиш жараёнида зўр бериш билан уйғунлашган, муайян мақсадга 
йўналтирилган онгли ҳаракатлар иродавий ҳаракатлар дейилади”. [2] 
Иродани тадқиқ қилиш узоқ тарихга эга бўлиб, инсон онгининг 
моҳиятини кашф қилиш жараёнидан бошлаб, муайян билимлар тўпланиши 
туфайли шахснинг иродавий табиатини тушунишга илмий ёндашув вужудга 
келган. XVII асрдаёқ Гоббс ва Спинозалар таъкидлаб ўтганларидек, фаоллик 
манбаи бемаҳсул соҳанинг пайдо бўлиши деб тушунилиши мумкин эмас, чунки 
уни шахсий куч-қувватининг ҳиссий интилиши билан узвийликда қарамоқлик 
лозим. Спинозанинг фикрича, ирода билан ақл айнан бир нарсадир. 
В.Вундтнинг мулоҳазасича, ироданинг негизида апперцепция актининг 
субъекти томонидан ички фаоллик уники эканлигини ҳис этиш ётади. [3]
Спортда иродавий сифатларини ривожлантиришнинг ўзига хос усуллари 
мавжуд Дзюдочиларнинг иродавий ўзини ўзи бошқаришнинг асосий мақсади ўз 
ички имкониятларидан оптимал фойдаланишига, унинг ижодий салоҳияти 
очилишига, касбий хислатлари ва қобилиятлари кенг ва самарали намоён 
бўлишига ёрдам берадиган алоҳида руҳий ҳолатларни шакллантиришдан 
иборат. Ўзини ўзи бошқариш усулининг турли шакллари ёрдамида бир хил 
ишни бажаришда ҳосил бўладиган чарчаш ҳислари билан кечадиган 
зўриқишлар чоғида билиш жараёнларига ҳам, мотивацион жараёнларга ҳам 

---

191 
таъсир этиши мумкин. Бу дзюдочилар фаолиятида, натижага дарҳол эришиш 
мумкин бўлмаганда, спортчи учун таваккалли ёки хавфли туюлган вазиятларда, 
шунингдек, экстремал шароитларда иш қобилиятини вазифани бажаришга 
сафарбар этишда жуда муҳим ўрин тутади.
Умуман олганда, руҳий жиҳатдан ўзини ўзи бошқариш икки мақсадли 
установкага эга: бир томондан, жисмоний фаолиятини муваффақиятли 
бажариш учун ҳар томонлама қулай психологик шарт-шароит яратиш, бошқа 
томондан дам олишга ўтишни енгиллаштириш. Бунда катта тажриба 
натижасида спортчининг ўзи топган оддий руҳий бошқарув усулларни илмий 
асосланган машқли усулларни эгаллашдан фарқлаш лозим. Руҳий бошқариш 
машқли усулларни эгаллаш деганда, одатда, автоном, яъни оддий воситалар 
билан ихтиёрий бошқариб бўлмайдиган жараёнларни мақсадли ўзгартириш 
тушунилади. Кутилган натижага фақат режали равишда такрорлаб бориладиган 
машқлар орқали эришилади.
Иродавий машқлар ёрдамида руҳий ўзини ўзи бошқариш организмнинг 
фаолият кўрсатишига доир доимий қайтма алоқа, марказий асаб тизимининг 
физиологик жараёнлар бажарилгани тўғрисидаги реафферант сигналлари каби 
муҳим умумий тамойилга асосланади. Ушбу сигналлар табақалашган тарзда 
идрок қилиниши ва иродавий машқлар дастурининг мазмунига (ички эркинлик 
ҳиссини, кескинлик, зўриқиш, бўшашиш каби ҳис-туйғуларини машқ қилдириш 
ва ҳ.к.) асос яратиши мумкин.
Умуман, ҳар қандай спортчи иродавий ўзини ўзи бошқариш усуллари 
орқали мустаҳкам руҳий тайёргарликка эришиши мумкин. Аммо бунда 
иродавий ўзини ўзи бошқариш усулларидан фойдаланиш самарадорлигини 
пасайтирувчи бир қатор омиллар мавжуд эканлигини инобатга олиш зарур. 
Улар орасида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин:

дзюдочиларнинг жисмоний машқларни бажаришга муносабати 
(ички тайёрлиги). Ҳаддан ташқари ўзига ишонч ва истакнинг ўзи натижа 
бермайди, балки муваффақиятга эришишга мунтазам машқ қилиш, сабр-тоқат 
ва ирода зарур; 

дзюдочилар томонидан жисмоний машқнинг дастлабки босқичида 
эришилган муваффақият ўзига ортиқча ишонишига ва қийинчиликларни енга 
олмайдиган бўлиб қолишига олиб келиши мумкин; 

машқ қилишга салбий таъсир қилувчи шарт-шароитлар. Салбий 
таъсир қилувчи ташқи омилларни йўқотиш ва ўзини бўш қўйишга ёрдам 
берадиган хотиржам шароит яратиш керак; 

ўзини ўзи бошқариш усулларидан спортчининг индивидуал 
хусусиятларига мос келадиганларини доимий назорат қилган ҳолда жуда 
эҳтиёткорлик билан танланиши керак. 
Ҳиссий-иродавий ўзини ўзи бошқариш жараёни учта асосий тамойилга 
таянади: 
релаксация; визуаллаштириш; ўзини ўзи ишонтириш.
[1]
 
Релаксация
 
тамойили
– моҳияти тана ва руҳнинг биргаликда ишлашга 
тайёрланиши ташкил этади. Релаксация ёки бўшашиш тана ва руҳни кераксиз 

---

192 
зўриқишдан, одамни бўшаштириб юборадиган жиҳатлардан озод қилишни 
билдиради, у инсонга фойдали психологик ва физиологик таъсир кўрсатади.
Визуаллаштириш
 
тамойили
– интиутив тафаккур онгга кириб боришнинг 
турли йўлларидан фойдаланади. Асосийси манзара ҳосил қилиш ёки миянгизда 
образларни гавдалантириш йўлидир.
Ўзини ўзи ишонтириш
тамойили
– моҳияти шундаки, биз ўзини ўзи 
ишонтириш ёрдамида ички образларимизни онгимизда акс садо сифатида бир 
неча марта такрорланадиган сўзлар билан ифодалаймиз. Бундай ички акс-
садони “Мен буни қила оламан” сўзларида намоён бўладиган муносабат, ният 
ва майл сифатида ифодалаш мумкин.
Иродани мустақил тарбиялаш усуллари қуйидаги шартларни ўз ичига 
олади: иродани тарбиялаш нисбатан арзимас қийинчиликларни бартараф 
этишдан бошланади; қийинчилик ва тўсиқларни бартараф этиш маълум 
мақсадга эришиш учун амалга оширишни тушинтириш; қабул қилинган қарор 
бажарилиш кераклиги; мақсадга эришиш босқичларини кўра олиш. [1]
 
Спорт фаолиятида кучли иродага эга бўлган, жисмонан бақувват, ўз 
хиссиётларини 
бошқара 
оладиган, 
ўзининг 
жисмоний 
ва 
ақлий 
имкониятларидан 
оқилона 
фойдалана 
оладиган 
спортчилар 
кўпроқ 
мувоффақиятга эришади. Ўз мақсад ва белгиланган чора-тадбирларни юксак 
даражада бажаришда иродавий фазилатларни шакллантириш алоҳида аҳамият 
касб этади. Бу эса спортчиларнинг ўз вазифаси ва бурчига садоқат билан 
ёндашишига кўмаклашади.
Хулоса сифатида шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, юқоридаги 
психологик тавсияларга амал қилиб ўз руҳияти устида ишлаш, биз ўйлаймизки, 
спортчиларнинг жисмонан ва руҳан ривожланишида катта аҳамият касб этади.