Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети ўзбекистон республикаси вазирлар

1.2. Мавзу манбашунослиги ва тарихшунослиги шарҳи.


1.2.1. Тадқиқотнинг манбавий асослари. Маълумки ҳар қандай мамлакат, ўлка ёки вилоятнинг тарихини ўрганишда, биринчи галда ёзма манбалар маълумотларига аҳамият қаратилади. Марказий Осиё-нинг исломгача бўлган даври тарихи ёритилган манбалар, маълумки минтақа ҳудудидан ташқарида, қўшни ва узоқ мамлакатларда яшовчи халқлар тилида ёритилган. Бу ҳолат мазкур манбалардан фойдала-нишда илмий-қиёсий таҳлилга эътибор қаратишни талаб этади.
Мавзуга тегишли маълумотлар Зардуштийликнинг муқаддас китоби “Авесто”3, қадимги форс битиклари, юнон, рим, хитой ва бошқа мам-лакатлар муаллифларининг тарихий ва географик йўналишдаги асарла-

1 Мухаммаджанов А.Р. К истории ирригации в кушанскую эпоху. В кн. Централь-ная Азия в кушанскую эпоху. Т. 3. – М.: Наука, 1975. - С. 279.

2 Буряков Ю.Ф. Генезис и этапы развития городской культуры Ташкентского оази-са. –Ташкент., 1982.

3 Бу манбага ишимизнинг кейинги бобларида кенгроқ тўхталиб ўтамиз.

14

рида мавжуд. Мавзуни ёритишда муҳим ўрин тутган ёзма манбаларни ҳудудий ва даврий жиҳатдан қуйидагича классификация қилиш мумкин:

1. 
   Қадимги юнон-рим манбалари. Ўрта Осиё ва ундаги қадимги халқларнинг ҳудудий жойлашуви, йирик дарёлар ва воҳаларда иқтисодий муносабатлар ҳақидаги айрим маълумотлар қадимги юнон-рим муаллифлари асарларида учрайди1. Улар ичида Геродотнинг “Тарих”2, Аррианнинг “Анабассис Александра”3, Курций Руфнинг “Буюк Александр тарихи”4, Страбоннинг “География”5 ҳамда Клавдий Птолемейнинг “География”6 асарлари катта ўрин тутади.
   

Қадимги юнон тарихчи ва географлари Марказий Осиё халқларининг ҳудудий жойлашуви, хўжалиги, урф-одатлари, турмуш тарзи, диний эътиқодлари, шунингдек, минтақадаги йирик дарёлар ва уларнинг минтақадаги ижтимоий ва сиёсий, иқтисодий ҳаётда тутган ўрни ҳақида муҳим маълумотлар келтириб ўтганлар. Бу асарларда минтақадаги та-рихий-маданий ўлкалар чегаралари йирик дарёлар оқими бўйлаб ўт-ганлиги ҳақидаги маълумотлар айниқса эътиборга лойиқдир. Хусусан, Страбон, Птолемей ва Арриан ўз асарларида Амударёни Бақтрия ва Суғднинг чегараси сифатида талқин қилганлар. Римлик тарихчи Квинт Курций Руфнинг ёзишича, Танаис (Сирдарё) Бақтрияни скифлар ўлка-сидан ажратувчи табиий чегара бўлган.

Қадимги юнон-рим ёзма манбаларида Ўзбекистон ва унга қўшни ҳудудларда мавжуд бўлган ўтроқ деҳқонччилик воҳалари номлари кел-тириб ўтилади. Улар ичида Наутака ва Ксениппа (Қашқадарё воҳаси),

1 Қадимги Юнон-рим тарихчи ва географлари асарларининг Ўрта Осиё тарихи-га тегишли бўлимлари мустақиллий йилларида ўзбек тилига бир неча бор таржима қилинган. Батафсил қаранг: Сагдуллаев А.С. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбалар-да. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996; Қадимги тарихчилар Ўрта Осиё ҳақида (терма пар-чалар) / Таржимон ва тузувчи Зоҳир Аълам. – Тошкент: Юрист-медиа маркази, 2008.

2 Геродот. История. В девяти книгах / Пер. с греческого и коммент. Г.А. Стратанов-ского. – М.: ОЛМА-ПРЕСС Инвест, 2004.

3 Арриан. Поход Александра / Перевел с греческого М.Л. Сергеенко. – М. –Л.,

1962.

4 Курций Руф. История Александра Македонского / Пер. и примеч. В.С. Соколова.

– М., 1963.

5 Страбон. География в семнадцати книгах / Пер. с греч., вступ. статья и комм. Г.А.

Стратановского. – М.: ОЛМА-ПРЕСС Инвест, 2004.

6 Ptolemaeus. Geographii. E codicibus recognovit Mülleris. – Paris, 1883. Vol. 1-2.

15

Суғдиёнанинг пайтахти бўлган Марақанда шаҳри жойлашган Зараф-шон воҳаси ва бошқаларни айтиб ўтиш мумкин. Зарафшон дарёси юнон манбаларида Политимет номи билан қайд этилиб, ундан чиқарилган ка-наллар воситасида воҳанинг унумдор ерлари суғорилгани, деҳқончилик маҳсулотлар кўплаб етиширилгани акс этган.

2.