Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

-
қамарий календари ҳам кириб келди, лекин улар 
Қуёш календаридан бутунлай воз кечмадилар. 
Хитой календари.
 
Хитой, Миср, Бобил ва Ҳиндистонда 
астрономия фани салкам бир вақтда пайдо бўлган. Инсонларнинг 
эҳтиёжидан келиб чиқиб, бу фан тараққий этган. “Шуцзин” (“Тарих 
китоби”) номли тарихий китобда маълумот берилишича, Хитой 
1
Roger Beck. A brief history of ancient astrology. 2007. BLACKWELL PUBLISHING 9600 Garsington Road, 
Oxford OX4 2DQ, UK. Рreface. Р. 14. 
2
Encyclopedia of time: science, philosophy, theology, and culture / H. James Birx, editor. 2009 by SAGE 
Publications, Inc. Р. 136-137. 

---

49 
коҳинлари Қуёшнинг қачон тутилишини олдиндан айта олган. Бу 
уларнинг асосий вазифаларидан бири эди. 
Эрамиздан аввалги 360 йилда хитойликлар биринчи юлдуз 
каталогини тузиб чиқишади. Қадимги Хитой фанининг асосий 
ютуқларидан 
бири 
уларнинг 
тузган 
календаридир. 
Хитой 
солномалари, археологик маълумотларига кўра, Шан-Инь сулоласи 
даври (эр.авв. XVIII-XII асрлар)да йилнинг узунлиги 365 кун қилиб 
белгилансада, ойлар 29-30 кундан иборат 12 ойдан ташкил топган. 
Вақти-вақти билан қўшимча ойлар жорий қилинган. Улар осмон 
жисмларини кузатиши натижасида Ой ойларини 29,5, Қуёш йилини 
365,25 сутка эканлигини ҳисоблаганлар. Хитойда, асосан, Ой-қуёш 
календаридан фойдаланилган
1
. Ой
-
қуёш календари асосида тузилган 
Хитой йилида бир йил 29 ва 30 кунлик 12 ой, яъни, 354 кундан иборат 
бўлган. Қуёш йили Ой йилидан 10 кун 21 соат узун бўлгани учун ўн 
тўққиз йилда етти марта қўшимча ўн учинчи ой қўшилган. 
12 йил *12 ой 

7 йил *13 ой 

235 йил 
Ўн тўққиз йилнинг учинчи, олтинчи, саккизинчи, ўн биринчи, 
ўн тўртинчи, ўн олтинчи, ўн тўққизинчи йилларида қўшимча ойлар 
бўлган. Шунингдек, қўшимча ойлар Қуёшнинг қишки тик туришидан 
кейин келган. Календар ойлари ҳилолдан бошланган. Ойларнинг 
махсус номлари бўлмаган. Улар тартиб рақами билан (биринчи, 
иккинчи, учинчи) номланган. Бир ой 10 кунлик давр (ҳафта)га 
бўлинган ва ойнинг биринчи, ўн биринчи, йигирма биринчи кунлари 
махсус иероглифлар билан белгиланган ва дам олиш куни 
ҳисобланган. 
“Чжуань-ьюй ли” номли календарь қадимги календарлардан 
бири ҳисобланади. У мукаммаллиги жиҳатидан ярим аср кейин 
яратилган Юлиан календари билан баҳслаша оларди. Хитойда Цинь 
сулоласи (эр.авв.246-201) даврида йигирма тўрт мавсумга бўлинган 
қишлоқ хўжалиги календари ишлаб чиқилган. Унда йилларни, 
мавсумларни Ой ҳаракатига кўра бўлишган. Деҳқонлар уруғ экиш, 
ҳосил йиғиш ва бошқа қишлоқ хўжалиги ишларида мазкуру 
календардан фойдаланишган. Бундай календарлардан бугунги кунда 
ҳам деҳқонлар фойдаланишади.
Эрамиздан аввалги 104 йилда календарь ислоҳоти ўтказилади ва 
«Тай