Эклиптика ва экватор
Кундалик ҳаётимизда, асосан, ўртача қуёш вақтидан
фойдаланамиз. Ўртача Қуёш – экватор бўйлаб тропик йил ичида бир
1
Encyclopedia of time: science, philosophy, theology, and culture / H. James Birx, editor. 2009 by SAGE
Publications, Inc. Р. 1185.
24
марта текис айланиб чиқадиган хаёлий нуқта. Ўртача Қуёш
марказининг юқори кульминация пайти ўртача туш пайти дейилади.
Ўртача Қуёш вақти шу пайтдан бошланади. Ўртача Қуёш
марказининг пастки кульминация пайти ярим тун деб аталади.
Фуқаро вақти шу пайтдан (соат 24.00) ҳисобланади ва календарда кун
ўзгаради. Астрономияда 1925 йилгача кун ҳисоби туш пайтида
ўзгарар, яъни янги кун кундузи соат 12 дан бошланар эди. 1925
йилдан бошлаб астрономияда ҳам фуқаро вақтидан фойдаланилмоқда.
Йил ва даврларни аниқлаш усуллари. Тарихий манбаларни
тадқиқ этишда йил ва даврларни аниқлашнинг аҳамияти
.
Ой-
қуёш календари ой йилига қўшимча ўн учинчи ойнинг қўшилиши
натижасида юзага келган. Ўн учинчи ой «эмболистик» ой номини
олди (эмболисмос-грекча «қўшимча» деган маънони билдиради).
Эмболистик ойнинг узунлиги 30 кунни ташкил қилган.
Қадимги Рим ва ўрта асрларда Европада қўшимча кунлар
«интеркаляция» (лотинча intercalatio-қўшимча) қўшимча ой эса
«интеркаляри» деб аталган. Ой-қуёш календарлари дастлаб Бобил,
Қадимги Хитой, Қадимги Юнонистон ва Қадимги Римда ишлатилган.
Бугунги кунда ундан Шарқий Осиёдаги қатор мамлакатларда
фойдаланилади. Ой-қуёш календари тараққиёти натижаси ўлароқ бир
неча цикллар юзага келган. Булар: Клеостат, Метон, Калипп ва
Гиппарх циклларидир
1
.
Клеостата цикли
Эрамиздан аввалги VI асрда яшаган грек
астрономи Клеостат номига қўйилган. Бу циклнинг яна бошқа номи
«октаэтерида» (саккизлик)дир. Клеостат уни қуйидагича тузади: Ой
йили Қуёш йилидан ҳар йили 11,25 сутка олдинга ўтиб кетади (чунки
ой йили 354, қуёш йили 365.25 суткага тенг). Бу фарқ эса 8 йилда 90
кунга (
90
8
*
25
.
11
) етади. Демак, 8 ой йилига учта 30 кунлик
эмболистик ой қўшиш зарур.
Дарҳақиқат, 8 Қуёш йили 2922 (
2922
8
*
25
.
365
) суткани ташкил
қилади. Агар, 8 ой йилидан бештасининг оддий уч йилини
эмболистик ой десак,
2922
3
*
384
5
*
354
кунга тенг бўлади. 8 Ой йили
99 ой ойига тенг бўлиши лозим: 48 та «тўлиқ бўлмаган» 51 та «тўлиқ»
ойга. Демак, 8 йилнинг 2, 5, 8 йилларига эмболистик ой қўшиш
мумкин. Лекин, Клеостат циклида хатолар йил сайин тўпланиб
боради. 8 Юлиан йили 2922 сутка, 99 синодик ой 2922 кунга эмас,
балки, 2923.53 кунга тенг (
52841
.
2923
99
*
53059
.
29
).
1
Roger Beck. A brief history of ancient astrology. 2007. BLACKWELL PUBLISHING 9600 Garsington Road,
Oxford OX4 2DQ, UK. Рreface. Р. 108-109.
25
Клеостата циклида календар билан янги Ойнинг кўриниши
орасидаги фарқ 1.53 суткага (
52841
.
1
2922
52841
.
2923
) тенг. Шундай
қилиб, Клеостат циклида Ой календари орқада қолиб кетади. У янги
Ой чиқмасдан тугайди. Бу саккиз йилда 1,53 сутка, ўн олти йилда эса
уч суткани ташкил қилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |