|
Cеминар саволлари:
1. Зардўшт қуёш календари ва унинг ислоҳ қилиниши.
2. Хоразм қуёш календари.
3. Мучал календари.
4. Ўрта Осиёга ҳижрий календарнинг кириб келиши ва жорий
этилиши. Ўрта Осиёда босма календарларни чоп этилиши.
92
Тарқатма материаллар
Абу Райҳон Беруний Сўғд ойлар тўрисида ҳам маълумот беради.
Уларда ўн иккита ой бўлиб, уларнинг ҳар бири ўттиз кундан
ҳисобланган. Сўғдий ой номлари:
1. Навсарз
7. Ф-ғоз
2. Ж-р-ж-н
8. Л-ба-н-х
3. Нисан
9. Ф-в-ғ
4. Б-сок
10. М-со-ф-в-г
5. А-ш-н-а-х-н-з-а
11. Ж-и-м-да
6. М-ж-и-х-н-з-а
12. Х-ш-в-м
Сўғдийлар ҳар бир кунни алоҳида ном билан атаганлар.
Кунларнинг номларини Абу Райҳон Беруний «Қадимги халқлардан
қолган ёдгорликлар» асарида бериб ўтади. Булар:
1. Х-р-м-ж-д
30. Н-ғ-р
2. Ж-ҳ-и-н-р
29. Н-ш-и-н-д
3. А-р-д-а-х-в-ш-т
28. Ром-ж-и-д
4. Х-с-и-ш-в-р
27. С-м-н
5. С-б-ндор-мз
26. А-стоз
6. Р-д-д
25. А-р-з-х
7. М-р-д-д
24. Дин
8. Д-с-т
23. Д-с-т
9. А-т-с
22. Воз
10. А-н-ж-н
21. Ро-м-н
11. Х-в-и-р
20. В-х-ш-г-р
12. М-о-х
19. Ф-р-в-з
13. Т-и-ш
18. Р-ш-н
14. Ғ-ш
17. С-р-ш
15. Д-с-т
16. М-х-ш
Хоразм календари ойларининг тўлиқ номи
1. Ручнофуновсрочи
7. Авмрий
2. Ардуштфвсирх анком
10. Всмрфвнофконж анком
3. Хрвдод фвиҳирий
9. Арвфвфимхкобҳрфин
4 Жирий форозок
8. Ёнохн фохсрсон рочибк
93
5. Хмдод
11. Ашмн фвирд анком
6. Ахшриврий
12.Исбандармажий фвхшвм.
Хоразм календаридаги ой номларининг қисқартирилган шакли
1. Новсоржий.
7. Авмрий.
2. Ардвст.
8. Енохи.
3. Хрвдод.
9. Арв.
4. Жирий.
10. Римжд.
5. Хмидод.
11. Аршмн.
6. Ахшриврий.
12. Исфандоражий.
Беруний Хоразм календаридаги ой кунларининг номини ҳам
бериб ўтади. Булар:
1. Римдж
16. Фиғ.
2. Азмин
17. Асрвф.
3. Ардушт
18. Ршн.
4. Ахшриврий
19. Рвжн.
5. Исфанндор мажий
20. Ариғн.
6. Ҳрвдод
21. Ром.
7. Ҳмдод
22. Воз.
8. Дзв
23. Дзу.
9. Арв
24. Диний.
10. Ёнохн
25. Аржвхий.
11. Ахир
26. Аштоз.
12. Моҳ
27. Асмон.
13. Жизи
28. Рос.
14. Ғвшт.
29. Мрсбнд.
15. Дзв.
30.Авнрғ
94
Abu Rayhon Beruniy mazkur sahifada yana turk taqvimi haqida gapirib
«Turk jadvali» degan sarlavha ostida o'n ikki hayvon nomi bilan
ataladigan o'n ikki yillik muchal hisobining nomlarini ham keltiradi:
1. Sichqon.
2. Ud (sigir).
3. Bars.
4. Tovushqon (quyon).
5. Luy (baliq)
6. Yilon (ilon).
7.Yunt (ot).
8.qo'y.
9.Pichin (maymun).
10.Tovuq.
11.It.
12.To'ng’iz
Абу Райҳон Беруний «Қадимги халқлардан қолган
ёдгорликлар»да қуйидагиларни ёзади: «Булар (яъни туркий халқлар
тақвими)нинг миқдорлари, маънолари ва кайфиятларидан воқиф
бўлмадим». Шундан кейин олим туркий халқлар тақвимидаги ўн икки
ой номини беради:
1.Улуғ ой
7.Бешинчи ой
2.Кичик ой
8.Олтинчи ой
3.Биринчи ой.
9.Еттинчи ой.
4.Иккинчи ой
10.Саккизинчи ой
5.Учинчи ой
11.Тўққизинчи ой
6.Тўртинчи ой
12.Ўнинчи ой.
Абу Райҳон Беруний мазкур саҳифада яна турк тақвими ҳақида
гапириб, «Турк жадвали» деган сарлавҳа остида ўн икки ҳайвон номи
билан аталадиган ўн икки йиллик мучал ҳисобининг номларини ҳам
келтиради:
1. Сичқон.
7. Юнт (от).
2. Уд (сигир).
8. Қўй.
3. Барс.
9. Пичин (маймун).
4. Товушқон (қуён).
10. Товуқ.
5. Луй (балиқ)
11. Ит.
95
6. Йилон (илон).
12. Тўнғиз
Бугунги кунгача араб календарида ой номлари икки марта
ўзгарган. Абу Райҳон Беруний «Қонуни Масъудий» асарида қадимги
араб календаридаги ой номларини келтириб ўтади. Булар:
1.
Ал-муътамир
2.
Ножир
3.
Хаввон
4.
Сувон
5.
Хатнам
6.
Заббо
7.
Ал-асамм
8.
Одил
9.
Нофиқ
10.
Воғил
11.
Нодиқ
12.
Бурак
Бугунги кунгача ишлатилиб келинаётган араб календари ой
номлари
1.
Муҳаррам
2.
Сафар
3.
Раби ул
-
аввал
4.
Раби ул
-
соний
5.
Жумоду
-
л
-
аввал
6.
Жумоду
-
с
-
соний
7.
Ражаб
8.
Шаъбон
9.
Рамазон
10.
Шаввол
11.
Зулқаъда
12.
Зулҳижжа
6-мавзу. Календарнинг ислоҳ қилиниши. Григорий
календарининг қабул қилиниши.
Режа
1. Юлиан календаридаги камчиликлар.
2. Рим папаси Григорий XIII нинг календарь ислоҳоти.
96
3. Григорий календарининг умумевропа календари сифатида
қабул қилиниши.
Калит сўзлар:
хронология, Никей собори, Юлиан календари, Рим
папаси
,
Григорий XIII, Миллатлар Лигаси, календарь ислоҳоти
Халқаро қўмитаси, Дунё календари Халқаро Ассоциацяси.
Юлиан календаридаги камчиликлар.
325 йилда Никей соборида
Юлиан календари ягона христиан календари сифатида қабул
қилинади. Улар 21 мартни баҳорги тенг кунлик кунига мос
келтирдик, деб ўйладилар. Христианларда диний пасха байрамини
ўтказишда бунинг аҳамияти катта эди. Улар бир неча асрдан сўнг
ҳақиқий баҳорги тенг кунлик нуқтаси календарга тўғри келмай
қолганлигини сезиб қолдилар
1
. XVI асрнинг иккинчи ярмига келиб,
бу фарқ 10 кунга етди, яъни баҳорги тенг кунлик нуқтаси 21 март
эмас, 11 мартга тўғри келиб қолди. Бу черковни ташвишга солиб
қўйди, яъни пасха байрами борган сари ёзга сурила бошлади, бу эса
Никей собори қарорига зид эди. Пасха байрами 21 мартдан кейинги
тўлин ойдан сўнг биринчи якшанбада нишонлаши керак эди. Юлиан
календаридаги камчиликларни 1324 йилда византиялик олим
Никифор Григора аниқлади ва бунга император Андроника II
эътиборини қаратди. Лекин император календарни ислоҳ қилишга
рухсат бермади
2
. Юлиан календаридаги камчиликларни XVI асрнинг
биринчи ярмида Византияда яшовчи олим Матвей Властар ҳам
таъкидлади. 1373 йилда византиялик олим Исаак Аргир календарни
ислоҳ қилиш зарурлигини асослаб берди. Юлиан календарини
қайтадан ислоҳ қилиш заруратини католик черкови вакиллари ҳам
таъкидладилар. Бу фикрни Климент VI ҳам қўллаб-қувватлади. 1414
йилнинг мартида кардинал Пьер д'Аьли ташабббуси билан календарь
масаласи муҳокама қилинди. 1437 йилда бу масала Баззел соборида
кўриб чиқилди. Унда Уйғониш даврининг файласуф олими Николай
Кузанский (1401-1464) ўзи лойиҳаси билан таништиради. 1457 йили
папа Сикст VI календарни ислоҳ қилиш ва пасха ҳисобини
тўғрилашга тайёргарликни бошлаб юборади. Шу мақсадда папа Римга
етакчи немис астрономи ва математиги Региомонт (1436-1476)ни
таклиф қилди. Лекин олимнинг бевақт ўлими туфайли папа бу ишни
кейинга суришга мажбур бўлади. XVI асрда календарь масаласи
1
Roger Beck. A brief history of ancient astrology. 2007. BLACKWELL PUBLISHING 9600 Garsington Road,
Oxford OX4 2DQ, UK. Р. 115.
2
Ari Belenkiy. History of One Defeat: Reform of the Julian Calendar as Envisioned by Isaac Newton. London.
2012. P. 1-22.
97
билан Латеран (1512-1517) ва Триден (1545-1563) соборлари
шуғулланади. 1514 йилда Латеран собори календарь ислоҳоти бўйича
махсус комиссия тузади ва Европада машҳур бўлган астроном
Николай Коперник (1473-1543)ни Римга таклиф қилади. Николай
Коперник ўша даврда тропик йилининг узунлиги аниқланмагани учун
комиссия таркибида иштирок этишдан бош тортади
1
.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
