Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

ДАВЛАТ ХИЗМАТЧИСИНИНГ ЭСТЕТИК МАДАНИЯТИ ВА 
ТАШҚИ КЎРИНИШИ 
Эстетик маданият - инсоннинг эстетик фаолияти жараѐни, унинг 
натижасида яратилган моддий ва маънавий қадриятлар бўлиб, шахсни 
шакллантириш ва камолотида муҳим омил бўлган ижтимоий ҳодисадир.
Эстетик маданият нафақат теварак оламни, балки инсонни ўраб турган 
ижтимоий воқеликни билишга интилиш натижаси ҳамдир. Шу жиҳатдан 

---

113 
олганда эстетик маданият шахс, миллат, жамиятнинг ўз-ўзини англаши ҳам 
демакдир. Чунки эстетик маданиятда ижтимоий бирликлар эҳтиѐж ва 
манфаатлари, ўзига хослиги, жаҳон тарихида тутган ўрни, турли ижтимоий 
тизимларга бўлган муносабати ҳам ўз ифодасини топади. 
Бугунги кунда техник воситалар инсоннинг эстетик маданияти ривожига 
сезиларли таъсир қила бошлади. Шундан келиб чиққан ҳолда маданият 
ютуқларини оммалаштириш, тарқата олиш имкониятини яратган, ер юзининг 
турли 
бурчакларида 
дунѐга 
келаѐтган 
маданият 
намуналарини 
миллионларнинг маънавий озиғига айлантираѐтган оммавий ахборот
воситалари — радио, телевидение, интернет, кино каби ҳодисаларнинг роли 
бу жараѐнда каттадир. 
Эстетик маданият, бир томондан, кишилар ўртасидаги бевосита ва 
билвосита мулоқотни тартибга солса, бошқа томондан мулоқотнинг ўзи 
маданий ҳодиса сифатида баҳоланади ва биз бундай ҳолларда «муомала 
маданияти» деган иборани ишлатамиз. 
Ҳар бир миллатнинг ўз тили бор. Айни пайтда, ҳар бир миллат 
мулоқотнинг ранг-баранглиги, мазмундорлигини таъминлайдиган ўзига хос 
имо-ишоралар, рақс, мусиқа, хулқ-одоб нормалари ва бошқа «тилига» ҳам 
эга. Мақомлар, классик қўшиқларимизни тинглаганда, халқнинг ҳис-
туйғулари, кечинмалари, дарди, умидларини дилдан ҳис қилинади, халқнинг 
одоб - ахлоқ нормаларида эса нозик дид, инсоний меҳр-муҳаббат, ҳурмат ва 
улуғворликни кўриш мумкин. 
Инсон фаолиятини тартибга солиш, ҳаѐт тарзини шакллантириш эстетик 
маданиятнинг муҳим функциялари жараѐнидан биридир. Бу функция 
туфайли эстетик маданият кишиларнинг мулоқотини, ишлаб чиқариш ва 
турмушдаги муносабатларни маълум нормаларга бўйсундиради. 
Ҳар бир янги маданий қадриятга биз ўзимизда шаклланган маданий 
қадриятлар нуқтаи назаридан келиб чиққан ҳолда ижобий ѐки салбий, 
чиройли ѐки хунук, адолатли ѐки адолатсиз деб баҳо берамиз. Кундалик 
ҳаѐтда ҳар биримиз бизга манзур бўлган ѐки манзур бўлмаган жараѐн, 
воқеаларга дуч келамиз, адабиѐт, санъат, кино асарларини яхши ѐки ѐмон 
ҳодисалар сифатида баҳолаймиз. Бундай баҳолаш пайтида, албатта, ҳар бир 
шахснинг ўз қарашлари, қадриятлари таъсири муҳим роль ўйнайди. Лекин, 
аксарият ҳолларда бундай пайтда, Айниқса,, баҳоланаѐтган ҳодиса ўзга 
маданиятга тегишли бўлса, ўзимизга мансуб бўлган маданият руҳимизга 
сингдирган қадриятлар тизими устувор бўлади ва бутун бўй-басти билан
ўзлигини намоѐн қилади. 
Эстетик маданиятнинг баҳолаш функцияси туфайли танланиш содир 
бўлади, маданиятдаги барқарорлик, ҳар бир даврдаги ўзига хослик, 
давомийлик, ворислик таъминланади. 
Эстетик маданиятнинг шаклланишида эстетик муносабатнинг аҳамияти 
беқиѐс. Эстетик муносабат – объект билан субъект ўртасидаги ўзига ҳос 
алоқадорлик туфайли келиб чиқадиган ҳаракатлар мажмуидир. Гўзалликни 

---

114 
идрок қилиш жараѐнида содир бўладиган ўзаро ҳаракатлар эстетик 
муносабат заминидир. Бундай муносабат орқали инсон объектив дунѐдаги 
воқеа ва ҳодисаларини кенг мушоҳада қилади. Эстетик муносабатнинг 
натижаси эстетик баҳолаш моҳияти, нарса-буюмлар ифодаланади. Масалан, 
курси ѐки хонтахтани эстетик баҳолаш – унинг шакли бўлган материални 
қайта ишлаш, тараф ва қисмлари мутаносиблигини унинг амалий ўрни, яъни 
нимага мўлжалланганлигига қиѐс қилишдир. Овқатга эстетик муносабат 
унинг шакл ва мазмуни мутаносиблигида ўз ифодасини топади. Ёки инсонга 
эстетик муносабатда бўлиш ҳам инсон шахси маънавий мазмунининг инсон 
хатти-ҳаракатлари ва хулқ-атвори шаклига мутаносибликда ифодаланади. 
Ташқи кўриниш – инсоннинг ким ва қандай эканлиги ҳақида дастлабки 
маълумотни беради ҳамда унинг турмуш тарзи ва ҳаѐтида муҳим аҳамиятга 
эга. Ҳозирда дунѐ глобаллашиб бормоқда. Аксарият ҳолларда инсоннинг 
ташқи гўзаллигига нисбатан юзаки муносабат билдирилади; ташқи гўзаллик 
шахснинг чинакам «Мен»ини намоѐн қилишига тўсқинлик қилувчи, ўткинчи 
ҳодиса сифатида қаралади. Ҳозирги давр бундай фикрларни қисман рад 
этади. Чунки инсоннинг ташқи гўзаллиги нафақат ўзига, балки бошқаларнинг 
фаолиятига ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Зеро, ташқи кўриниш : 
1.Одамнинг ўтаѐтган кунини сермазмун ва хайрли этади. 2.Инсоннинг 
ҳаѐтдан баҳраманд бўлиш онларини ширин қилади ва унга завқ бағишлайди. 
3.Одамни очиқ кўнгилли, сертакаллуф ва олижаноб этади. 4.Инсоннинг 
ҳурматини оширади ва унинг келажагини белгилайди.
Инсоннинг ички дунѐси, шахси, ақли ва ҳис–туйғулари унинг ташқи 
қиѐфаси – кўзлари, чеҳраси, шунингдек қадди– қомати ва юриш–туришида 
тўла акс этади. Инсоннинг ички дунѐси қанчалик мукаммал бўлса, юриш – 
туриши ҳам шунчалик маданиятли бўлади. 
Инсон ва гўзаллик масаласи азалдан жамиятнинг диққат марказида 
турган масалалардан ҳисобланади. Бу борада илмий манбаларда талайгина 
мулоҳазалар билдирилган. Айримлар инсон гўзаллигини белгилашда унинг 
ташқи қиѐфасига қараб баҳо бериш кераклигини уқтирсалар, иккинчи қараш 
тарафдорлари - инсон гўзаллиги унинг ахлоқий фазилатлари билан
белгиланади, деган ғояни илгари сурадилар. Шулардан иккинчи ғоя 
тарафдорлари кўпчиликни ташкил қилади. Биз эса мазкур икки қарашни 
инкор этмаган ҳолда, учинчи қарашни мақсадга мувофиқ деб биламиз. Яъни 
инсон камолотида гўзаллик зоҳирий ѐки ботиний томонлардан бирининг 
устуворлиги билан эмас, балки иккала томоннинг уйғунлигига асосланади; 
бирини иккинчисидан ажратиш инсон гўзаллиги ҳақида тўлақонли 
тасаввурни бермайди. Зотан, ахлоқий фазилатлар инсоннинг ботиний 
гўзаллигини мустаҳкамласа, зоҳирий (ташқи) кўриниш ҳам инсонга ижобий 
туйғулар бахш этади. 
Танишлар сонини кўпайтириш ва шахслараро муваффақиятли алоқа 
ўрнатиш санъатини эгаллаш учун босиладиган биринчи қадам бу инсоннинг 
борлиғи ва унинг ҳақиқий моҳиятини англашдир. Авваламбор, инсон ўзгага 

---

115 
эмас, ўзига бўлган қизиқишни намоѐн қилади. Бошқача қилиб айтадиган 
бўлсак, унинг ўзига бўлган эътибори бошқаларга қаратган эътиборидан минг 
марта устун туради. 
Инсон туғилишидан бошлаб йўргакланади. Йўргакка кирган дастлабки 
кунлариданоқ кийина бошлайди. Кийим инсоннинг суратини эмас, балки 
унинг бутун ички дунѐсини - сийратини ҳам кўрсатадиган омилдир. 
Маданиятлиликнинг асосий белгиларидан бири ҳам, бу – кийиниш одобидир. 
Кимнинг қандай кийинишига қараб, унинг дид–фаросати, моддий ва 
маънавий даражасини, ҳатто касбини ҳам аниқлаб олиш мумкин. Кийиниш 
маданияти, кийиниш одоби кишиларнинг ўзаро муомаласига, бир–бирига 
бўлган муносабати, юриш туришига ҳам таъсир қилади.
Лекин кийиниш ҳақида аниқ бир андоза мавжуд эмас. Кийим учун 
олинадиган турли нарсаларнинг ҳар бири кишининг диди, бўй-басти, ѐши, 
моддий имкониятлари ҳамда жамиятда тутган ўрнига боғлиқ. Инсон керак 
бўлмаган харидларни қилмаслик учун доимо ўзини бошқариб туриши лозим 
ва янги нарсалар уйингизда мавжуд бўлган кийимлар услубига, газламанинг 
рангига мос келадими - йўқми, уни бошқа нарсалар билан кийса бўладими, 
ва ҳ.к. ларга эътибор бериши лозим.
Кийиниш - шахснинг ўзига хос хусусияти бўлиб, ҳамма вақт гўзаллик, 
уйғунлик, нозиклик, одоб, хушмуомалалик, одамшивандалик даражасининг 
ифодаси.
Инсоннинг ташқи гўзаллиги кийим рангининг бир–бирига мослиги, 
табиийлиги ва соддалигидадир. Хушбичим ва чиройли кийинишнинг 
маъноси нимада? Кўзга ташланмайдиган ҳамда кишига табиий гўзаллик 
берадиган ва унинг айрим камчиликларини билдирмайдиган уст–бош, 
чиройли, хушбичим, гавдага, ѐшига ва фаслга мос кийим кийишдир. 
Кийим маълум давр ва ижтимоий шароитда кишиларнинг гўзаллик 
ҳақидаги қарашлари мужассамлашувчи мода билан боғлиқ. Кишилик 
жамияти ривожи жараѐнида бу қарашлар ўзгара боради, шу муносабат билан
мода ҳам узлуксиз ўзгариб туради. Ўзбек халқининг миллий маданияти, урф 
–одатлари асрлар давомида давр ва шароитга, жамият тараққиѐтига 
мослашиб ўзгариб келган. Тарихга айланган кийим ва либосларни қандай 
кийиш урфи ва қоидалари деярли истисноли жиҳатлардагина ўз кучини 
сақлаб қолган. Аммо одамлар кийимларни танлаш ва ихтиро қилишдан 
тойганлари йўқ, аксинча, замонавийликка бўлган талаблар олдинги 
даврдагига нисбатан анча илгарилаб кетди.
Яхши кийиниш ўзига хос санъат. Киши бу санъатни эгаллаши учун мода 
талабларига риоя қилибгина қолмай, ўз дидини ҳам тарбиялаши керак. 
Дидни тарбиялаш учун меъѐр ва ўзаро мос тушунчаларга асосланган 
санъатнинг барча турлари билан танишиб бориши лозим. 
Зеҳн билан танланган ораста либос унинг эгасининг диди яхшилигини 
билдиради. Кўйлак жавони тўла бўлмасдан туриб ҳам дид билан кийиниш 
мумкин. Янги чиққан замонавий либос кетидан қувиш эмас, балки сиз учун 

---

116 
зарур бўлган нарса ҳақида ўйлаб кўрган маъқул. Замонавий мода мато 
турларининг янгилиги билан ҳам белгиланади. 
Жиддий эркакларга нисбатан аѐллар замонавийлик масалаларида кўпроқ 
қайғурадилар. Эркакларга нисбатан аѐллар модаси ўзгарувчандир. Юбка ва 
камзуллар бир калталашиб кетса, бир-икки йилдан сўнг – узунлашиб кетади. 
Кўйлакда баъзида белни кўрсатиб турадиган ҳолатлари пайдо бўлса, баъзида 
акси бўлади. Эркакларга нисбатан матоларнинг рангдор туслари ва 
фактураси турли-туман ва албатта, турли хил замонавий зийнатлар ҳам 
аѐллар учундир. Аммо эркаклар умуман замонавийликдан йироқ десак 
нотўғри бўлар эди. Кучли жинс соҳибларининг замонавийликка бўлган 
қизиқиши – охирги йилларда етарли даражада салоҳиятга эга. 
Жиддий костюмларга тўқ жигарранг ва қора рангдаги, қулай ва сифатли 
оѐқ кийимлар мос келади. Оч жигарранг ѐки жигарранг оѐқ кийимлар қора 
костюмга умуман тўғри келмайди. Бироқ қора оѐқ кийим жигарранг 
костюмга мосдир. Таглиги қалин, қўпол спорт ботинкалари тантанали 
чиқиш учун мўлжалланган кийимларга тўғри келмайди, фақатгина спортив 
кийимлар билан мос тушмайди. 
Ташқи кўринишингизда майда-чуйда нарсалар бўлмайди. Уларнинг 
ҳаммаси аҳамиятга эга. Зийнатлар ҳақида бир неча сўз. Афсуски, ҳамма ҳам 
костюмини безашда доимо тақинчоқлардан тўғри фойдалана олмайди. 
Баъзилар ҳаддан ташқари зеб-зийнатларга кўмилса, баъзилар эса ўта 
оддийлашиб кетадилар. Авваламбор, ҳеч қайси аѐл бу борада тежамаслиги 
лозим, аммо уларни кўз-кўз қилиш учун чегарадан чиқиб кетиш ҳам – 
«меъѐрдан чиқиш» каби дидсизликдир.
Дид билан кийиниш кишининг ўзига танқид билан қарай олишини ҳам 
ифодалайди. Инсон ўз табиий нуқсонларини сезиб, уни бошқаларга 
сезилмайдиган қилиб кийинмоғи керак. Кийим танланаѐтганда ѐшни ҳам 
унутмаслик керак. Ёшлар спорт кийими бичиғида кийинадилар. Очиқ рангли, 
гулдор кийимлар уларга кўпроқ ярашади. Ўттиз ѐшдаги аѐллар (шартли 
равишда) диди модага асос деб қабул қилинган. Бу ѐшда аѐл ўз қиѐфасини 
яхши билмоғи, ҳуснига хусн қўшиладиган кийимларни танлай олмоғи лозим. 
Қирқ ѐшдан кейин ўтган йиллар оқибатида вужудга келадиган айрим 
нуқсонларни кийим ва пардоз билан яшириш кераклигини унутмаслик 
лозим. 
Семиз 
ѐш 
аѐллар 
жуда 
ҳам 
одми 
кийимлар 
билан
кифояланмасликлари керак, чунки одми кийим семизлик билан бирга 
ѐшликни ҳам, латофатликни ҳам яшириши мумкин. Муҳими кийимнинг 
шакли ва ранги меъѐрида бўлсин.
Атир бўйи аѐл кишига алоҳида бир латофат беради, унинг чиройини 
қандайдир сирли қадимги аѐллик назокати билан ўрайди. Аммо... Ҳамма 
жойда каби бу ерда ҳам ошириб юборманг. Керак бўлмаган жойда атирдан 
фойдаланманг.
Инсоннинг энг гўзал ва энг табиий зийнати бу - сочларидир. 
Сочимизнинг чиройи ҳамда саломатлиги доимий эмаслигини ѐддан 

---

117 
чиқармаслигимиз зарур. Сочларни чиройли ва эътиборга тортар даражада 
кўринишга эга бўлиши учун биз уларни ҳар куни парвариш қилишимиз 
лозим. Аѐл киши ўта замонавий кийинган, қимматбаҳо тақинчоқларга 
бурканган, юз-қўллари гўзал кўринишга эга бўлиши мумкин, аммо 
сочларининг кўриниши яхши бўлмаса –гўзал кўринмайди 
Кишининг маданиятини биринчи навбатда унинг кийими таъкидлаб 
туради. Дид билан танланган кийим ва ораста кўриниш одамни ўзига 
нисбатан ишонч, ҳамда атрофдагиларда ѐқимли таассурот уйғотади. 
Эркак кишида кундалик кийиш учун кўзга у даржада ташланмайдиган 
костюм-шим ва яна махсус кечалар ва меҳмондорчиликлар учун 
мўлжалланган тўқ кул ранг ѐки тўқ кўк ва қора рангдаги костюм-шимлар 
бўлиши лозим. Агар бу икки костюмни моҳирлик билан, бир-бирига уйғун 
бўлган тусдаги рангларда танлаб олинса, унда уларни бир - бирига 
мослаштирган ҳолда кийиб юриш мумкин. Бундан ташқари,бу икки 
костюмга спортив тури комбинациялашган костюмни ҳам қўшиб тўлдириш 
мумкин. Бундай турдаги костюмни ишга кийиш урф бўла бошламоқда. У 
безак ва ранглар билан бир-биридан фарқ қилувчи шим ва устки кийимдан 
иборат бу костюм уйғун ва мос бўлган ҳолда бир-бирини тўлдириши лозим. 
Масалан: майда катакли костюмга шим, майда катакли шимга эса бир 
тусдаги устки кийим кўпроқ мос келади.
Бизнинг жисмимиз ва ҳамма нарса покиза бўлиши шарт, ҳар қандай зўр 
башанг кўринишни чўнтакдан чиққан кир рўмолча бир пул қилади. Сочлар 
доимо тоза бўлиши ва тиниқ кўриниш касб этиши лозим. Эркаклар кунда 
соқолини олиб туриши, керак бўлса, кечқурун меҳмонга бориш учун тўқ 
костюм кийган бўлса ҳам икки мартадан олишга тўғри келади. Энг 
аҳамиятлиси, нафақат озода бўлиши, балки кийим дазмолланган бўлиши ҳам 
шарт. Оѐқ кийимларни ҳатто ѐмғир кунлари ҳам тозалаб чиқиш керак, зеро 
улар гоҳида эгасини ноқулай вазиятга солиб қўяди. 
Замонавийлик асосий хусусиятларда унга индивидуал тарзда 
мослашувни тақозо этади. Аслида ҳеч қандай мода хунук ѐки чиройли 
бўлмайди, у доимий мезонга эга эмас. Кеча қабул қилинмаган нарса, бугун 
табиий кўриниши мумкин. Табиатнинг шу хусусияти туфайли биз баъзида 
кўринишимизни янгилаб туриш имкониятига эгамиз. Янги чиққан замонавий 
либосларга мослашиш, одатда, сал қийинроқ кечади. деярли ҳамма вақт 
кўпчиликни ҳайратга солади. Тажрибадан шуни биламизки, бир йилдан сўнг 
янги мода бизга ўз ҳукмини ўтказади, кейин эса худди шу услубга мослашиб 
олгандан сўнг, ундан воз кечишдан бош тортамиз. Замонавий нарсалар, 
одатда, аѐллар учун уч йил, эркаклар учун беш йил хизмат қилади. Эски 
модани «ушлаб» туришга интилманг, янгиси билан курашишни тўхтатинг.
Удум (мода) меъѐр ҳисини, давр талаби, дид ва ѐшга эътиборни талаб 
қилади. Шундай одамлар борки, улар тезда замонавийликнинг баъзи 
унсурларини илиб олади, бошқаларга эса «махсус мослашув жараѐни» керак.
Бундайларга бироз сабрли бўлишни маслаҳат берамиз. Қадимдан мақол бор 

---

118 
―Чиройли кўринишга ҳаракат қил, аммо олифта бўлма‖. А.Навоий ―Махбуб 
ул - қулуб‖ асарида ―Ўзига бино қўйган одам – ақлсиздир, ўзига зеб берган-