96
ифода этишлари ва бир-бирининг фикрини тўғри тушунишга интилишлари
лозим. Ҳар бир айтилган гапда соддалик ва аниқликка эришишга ҳаракат
қилиш керак. Жумлалар тушунарсиз бўлса, тингловчининг эътибори сусаяди,
суҳбатдош нутқига қизиқиши сўнади. Қизиқиш сўнмаган тақдирда ҳам
эшитилган гап билан унинг маъносини англаш ўртасида номувофиқлик
пайдо бўлиши хавфи туғилади, натижада, баҳслашувчилар “бири боғдан
келса, иккинчиси тоғдан келади” ва баҳсдан ҳеч қандай ижобий натижа
чиқмайди. Шундай экан, баҳслашувчилар бир-бирини тинглашни ўрганиши,
“Ютишдан олдин – чайна, сўзлашдан олдин – тингла” мақолига риоя
этишлари керак.
Баҳс (ва умуман, ҳар қандай нутқий мулоқот) жараёнида юқоридаги
тамойилларнинг бузилишини бир қатор сабаблар билан изоҳлаш мумкин.
Масалан, айрим кишилар ўз фикрини тезроқ билдириш истагини боса олмай,
рақиб фикрининг моҳиятини англаб етишга улгурмасдан, уни бўлишга
шошилади. Бундайлар ҳақида халқимизда истеҳзо билан : “Бисмиллосини
айтгунча уриб ўлдиради”, - дейилади. Яна бошқалар суҳбатдош сўзларидаги
иккинчи даражали, аҳамиятсиз гапларга ёпишиб олади, натижада, ё баҳс
бутунлай бошқа масалага кўчади, ёки ундайлар асосий масалага етиб
боргунча, бутун кучни сарфлаб бўладилар. Айримлар эса нотиқнинг ташқи
қиёфаси, ўзини тутиши, нутқидаги камчиликларга чалғиб, фикр моҳиятини
назардан қочирадилар, бошқалар эса ўзларини мутлақ ҳақ деб ўйлаб,
суҳбатдош фикр ва далилларига қулоқ солмайдилар, масала бўйича ўз
билимларини етарли ва асосли билиб, аввал-бошдан рақиб нуқтаи назарини
инкор этишга тайёр турадилар.
Баҳс самарадорлигини таъминлайдиган тамойилларга риоя этишга
психологик тўсиқлар ҳам монелик қилиши мумкин. Улар кишининг шахсий
хусусиятлари, руҳий ҳолати билан боғлиқ. Масалан, тингловчига нотиқнинг
ўзини ўта ишонч билан тутиши, насиҳатомуз оҳанги ва шу кабилар
ёқмаслиги мумкин. Ф.Ницше бу борада шундай дейди: “Биз кўпинча у ёки бу
фикрга қаршилик кўрсатамиз, гарчи аслида бизга фақат унинг қандай
оҳангда баён этилаётгани ёқмаса-да”.
1
Ёки айримлар ўзларига ўта бино
қўйганлари, манманлиги, ўзгалар фикрига эътиборсизлиги, ҳасадгўйлиги
туфайли баҳс юритиш қоидаларини хос-бехос бузадилар.
Баҳс, мунозара, суҳбатда учрайдиган саволлар, уларнинг мазмуни,
хусусиятлари, берилишидан кўзланган мақсади, қандай шароитда берилгани
ва шу кабиларга қараб таснифланади ҳамда шунга мувофиқ бир қатор
турларга бўлинади. Масалан, ўринли ва ўринсиз, предметли ва предметсиз,
одобли ва беодоб саволларни фарқлаш мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: