Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

3-мавзу. ГЛОБАЛЛАШУВДА ОБЪЕКТИВЛИК ВА 
СУБЪЕКТИВЛИКНИНГ 
МУТАНОСИБЛИГИ 
Инсон ва инсоният ҳаётининг ҳар бир даври, йили, куни, дақиқалари ўз 
қадр қиммати, маъноси ва мураккаб муаммоларига эга. Лекин бугунги кунда 
инсоният бошдан кечираётган давр мутлоқ ўзгача , мислсиз мураккаб ва 
зиддиятли. Чунки, айни шу даврга келиб инсоният ҳаётида муайян бир давр 
ўз хотимасига етиб, янги давр бошланаётганини кўрсатадиган мисли 
кўрилмаган ўзгаришлар содир бўлмоқда, бутун инсоният тақдирига бевосита 
таъсир этувчи мураккаб ва кескин муаммоларни ечиш зарурати вужудга 
келоқда. Бу давр муаммоларининг мураккаб ўзига хослиги шундаки, унда 
нафақат айрим мамлакатлар, давлатлар, минтақаларнинг айрим сиёсий, 
иқтисодий, ижтимоий ва б. муаммолари ва хатто нафақат Ғарб ёки Шарқ 
цивилизацияларига оид умумий муаммолар, балки бутун инсониятга ва 
унинг ҳаётининг барча томонларига оид мураккаб ва умумбашарий 
муаммолар кескин кўндаланг бўлмоқда. Бугунги кунда бутун инсоният ҳаёти 
ва мамоти масаласини қамраб олган глобал муаммолар мисли кўрилмаган 
долзарблиги ва кескинлиги билан майдонга чиқаркан, бу вазият аввало Ғарб
ва Шарқ цивилизациялари маъанавий қадриятларини давр тарозусига 
қўйилмоқда.

---

80 
Масаланинг беҳад кескинлиги ва долзарблиги атроф табиатда сордир 
бўлаётган инқирозли аҳволда (катастрофаларда) ҳам, сиёсий алғов-
далғовларда ҳам, ижтимоий ва иқтисодий кризис вазиятларида ҳам, кичик 
бир оиланинг бола тарбияси ёки соғлиқ билан боғлиқ муаммоларида ҳам ҳар 
қадамда очиқ-ойдин намоён бўлмоқда. Бундай шароитда ҳарқандай инсон 
охирзамон ҳақида, ўз ҳаётининг маъно ва мақсади ҳақида чуқур ўйга толиши 
табиий. Бундай шароитда, кема халокатга учраётган холатида бўлгани каби 
кўпчилик тахликада, ўзини ҳар ёққа урмоқда. Кимдир ўз ваандошларни 
қулликка сотиб бўлса ҳам, жон жаҳди билан бойликка интилади. Зеро 
назарида уни фақат бойлик қутқаради. Кимдир зўр бериб ҳукмронлик 
мартабалари бўйлаб тинимсиз юқорига кўтарилиш йўлини излайди. Гўё 
юқори мартабанинг масъулияти камдай. Кимдир маишатга интилади. Кимдир 
бу шароитдан қутулиш йўлини топа олмай, тушкунликка тушади,
хасталанади. Лекин мамлакат ҳаёти учун жиддий масъулият ҳиссини туйган 
давлат раҳбариятининг, чин маънодаги зиёлиларнинг, аввало, файласуфнинг 
бошқалар тутган йўлдан боришга ҳақи йўқ. Зеро , файласуф чиндан ҳам 
файласуфликка даъво қилса, у яшаш ҳикматини, яъни тўғри йўлни билган ва 
бошқаларга уни кўрсата оладиган одам ҳисобланади.
 
Глобаллашув ҳодисасига ким қандай (ижобий ёки салбий)
муносабатда бўлишидан қатъий назар бу жараён ҳозирги даврда авж 
олмоқда ва ижтимоий муносабатларда ўз аксини топмоқда. Шунга 
қарамасдан ҳар қандай онгли инсон глобаллашувнинг маъно ва моҳияти 
нимада, глобаллашув инсон ва инсониятга нима беради, бу унинг келажак 
тақдирига қандай таъсир этади, глобаллашувнинг меваси бўлган 
умумбашарий тартибсизланиш (хаос) шароитида инсон, жамият, давлатлар 
тўғри йўлни қандай топиши мумкин каби саволларга тинимсиз жавоб 
излашига тўғри келмоқда. Чунки , бу жараён ҳам яратиш, ҳам вайронкорлик 
келтирадиган зиддиятли жараён экани эндиликда юзаки қарашдаёқ кўриниб 
турипти. Агар бу глобаллашув дунёда ҳар бири ўз қонуний “мен”ига эга 
бўлган тенгхуқуқли миллатларларнинг ҳамжиҳат Ягона Умумий Фикри , 
Ягона Умумий Эзгу туйғулари, Ягона Умумий Иродасининг шакланиши 
йўлидан кетаётган бўлса, у ҳолда инсоният, қанчалар қийин бўлса ҳамки, 
унга шаксиз шубҳасиз ва тинимсиз интилиши жоиз. Зеро бу Ягона илоҳий 
ҳикматнинг идеалидир. Лекин, жаҳон ижтимоий саҳнасида намоён бўлаётган 
ҳозирги ҳодисалар - ривожланган мамлакатлар олиб бораётган глобаллашув 
сиёсатининг ривожланаётган мамлакатларга етказаётган турли зарарлари, 
уларнинг иккиюзламачилиги, хусусан, ёрдам бериш баҳонасида уларнинг 
товар ва ресурс бозорларини очишга мажбур қилиб, ўз бозорларини эса ёпиқ 
сақлашлари, умуман, жаҳон савдо тизимидаги барча адолатсизликлар 
ҳозирги глобаллашув юқорида назарда тутилган юксак маънодаги 
глобаллашув эмас, балки бунинг акси - тор манфаатпарастлардан ташкил 
топган эгоэлитар гуруҳнинг бутун дунё бойлигига эга бўлишга интилиши 
йўлида дунё халқини энг бойлар ва энг қашшоқларга ажралиб кетишига,
қашшоқларга нисбатан “олтин миллиард” геноцид сиёсатининг олиб 
борилишида, миллий ўзлик ўрнига халқаро зиддиятлар ва террорчилик олови 

---

81 
ёндирилаётганида ва шу каби кўплаб ҳолларда юз очаётган ўта салбий 
жараён эканини кўрсатмоқда.
Кўпчилик олимлар глобаллашувнинг дастлабки пайтларида масаланинг 
асл моҳиятини яхши тасаввур эта олмаганлари учун глобаллашувга эркин 
савдо йўлидаги тўсиқларни олиб ташлайдиган ва барча миллий 
иқтисодиётларни жамул жам қиладиган (интеграллайдиган) ижобий ҳодиса 
деб қараган эдилар. Лекин, бугунги кунда бу глобаллашув фақат 
ривожланган мамлакатларга фойда келтириб, ривожланётган мамлакатларга, 
айниқса, жуда камбағал мамлакатларга инқироз олиб келувчи ҳодиса экани 
маълум бўлди. Бу , рус файласуфи И.И.Беляевнинг таъкидлашича,
глобаллашувнинг кейинги мамлакатларга нисбатан геноцид қуроли бўлиб 
хизмат қилаётганини кўрсатади.
1
Ушбу фикр ва мулоҳазалар ҳозирги глобаллашувнинг моҳиятини 
фалсафий жиҳатдан ёритиш заруратини вужудга келтиради. Бу борада 
охирги ўн йилликлар мобайнида олиб борилган кузатиш ва изланишлар 
ниҳоятда зиддиятлидир. Бизнингча, ҳозир кузатилаётган глобаллашув ва 
деярли барча глобал кризислар, кўпчилик файласуф ва сиёсатчилар тўғри 
хулосага келаётганларидай, аслида ХХ асрнинг 70 йилларида юзага чиққан 
Ғарб цивилизациясининг ялпи кризиси билан боғлиқ. Бу кризиснинг ўзи эса 
ХУ11 - ХУ111 асрлардаги Маърифатчилик ҳаракатининг Ғарб индустриал 
жамиятига берган импульси (таъсир кучи) тамом бўлганини, унинг таъсири 
остида жамият катта бир тарихий даврни босиб ўтиб бўлганини ва эндиликда 
у ўз тараққиёт имкониятларини батамом сарфлаб бўлинганини билдиради.
Юқорида санаб ўтилган глобал кризисларнинг фонида икки жиддий кризис 
- асосий энергия Ресурсларининг тамом бўлаётгани ва капитал субстанционал 
шаклининг функционал-информацион шакл билан алмашгани билан қўшилиб, 
эндиликда капиталистик хўжалик механизми аввалгидай қола олмаслигини, 
унинг трансформацияланиши даври келганини билдирувчи кризис содир бўлган 
эди.
Ўз цивилизациянинг кейинги тақдири, келажаги муаммолари бўйича 
интенсив изланишлар олиб борган Ғарб файласуфлари, маданиятшунослари ва 
жамиятшунослари эндиликда капитализмнинг индустриал тараққиёт цикли 
тамом бўлгани ҳақидаги хулосага келган эдилар. ХХ аср охири ва ХХ1 аср 
бошлари Ғарб ижтимоий-маънавий ҳаётини характерлашда “пост” бирикмаси 
қўшиб ишлатилаётган тушунчалар ранг-баранглиги, масалан, постиқтисодий, 
постиндустриал, 
постмодерн, 
посткапиталистик, 
постпозитивистик, 
посттарихий ва ҳ.к. аслида Ғарб цивилизациясининг сўниш палласи, “куз 
фасли” келганини ифодаловчи тушунчалар эди. Зеро, Ғарб футурологлари энди 
бу цивилизациянинг келажаги қандай бўлишини башорат қила олмай қолган 
эдилар, - деган эди бу ҳақида У.Дейзард.
2
Рус файласуфи Л.В.Лесковнинг 
тушунтиришича ҳам капиталистик формация эволюциясининг дастури якун 
1
Беляев М.И.Концепция русского национального государства. - Москва: 2006. 
2
Дайзард У. Наступление информационного века.// Новая технократическая волна на Западе. - М.: 
Прогресс. 1986. 

---

82 
топган , яъни энди у ривожланиш стимулларига эга бўлмай қолган эди. 
“Капиталистик формация ўз мавжудлиги мобайнида кўп кризисларни бошдан 
кечирган , - дейди У. - Лекин охирги кризиснинг аввалгиларидан фарқи 
шундаки, аввалгиларини капиталистик хўжалик юритиш ички структурасини 
қайта ташкиллаш орқали бартараф этиш мумкин бўлиб келган бўлса, 
кейингисини бутун системанинг ўзига тааллуқли бўлгани учун, уни (бу йўл 
билан) бартараф этиб бўлмас эди.”
1
Демак, эндиликда унинг “фақат 
постиндустриал, ёки постиқтисодий цивилизацияга ва интеграллашган 
ижтимоий-маданий тизимга ўтиши имкониятигина қолган эди”-
2
дейди унинг 
фикрини давом эттиргандай Яковец Ю.Б.
Капиталнинг субстанционал шаклидан функционал-информацион 
(компьютерлашган) шаклига ўтиш туфайли ривожланган мамлакатларда 
бешинчи, яъни информацион-технологик уклад вужудга келди. Бунинг 
натижасида капиталистик хўжаликни тизим шаклига келтирадиган асосий 
зиддият нисбатан бартараф бўлди. Лекин, мутафаккирлар Ғарб жамиятининг 
компьтерлашуви ўзи билан бирга давлат бошқарувининг ёппасига 
бюрократлашуви ва глобал полиция ҳукмронлигининг қарор топишига олиб 
келган аксил тамойилни ҳам келтириб чиқарганини таъкидладилар. Масалан, 
Ж.Эллюль шу жараённинг бошланишидаёқ “Бюрократик ҳокимият билан 
чатишиб оладиган информатика ижтимоий ҳаётни метин каби қотиради. Бу 
йўлнинг боши берк (тупик) тарихий йўл экани кейинчалик, унинг охирига 
етилганидагина маълум бўлади. Чунки, бу йўл жуда ёқимли, енгил, 
қизиқарли, сохта муваффақиятларга бой бўлиб, уни рад этиши қийин. 
Лекин бу метин қотиб, қаттиқ “сиққанидан кейин” ҳақиқат равшанлашади, 
лекин унда кеч бўлади.”
3
Кўпчилик мутафаккирлар, хусусан, рус файласуфлари ва 
сиёсатшунослари
4
ҳозирги даврнинг аксарият глобал муаммолари, шу 
жумладан социалистик тизимнинг мағлубияти, яъни собиқ Иттифоқнинг 
парчаланиши ҳам Ғарб пешволари ўз тизимини кризисидан чиқариш
мақсадида танлаган йўлнинг натижаси экани ҳақида, бизнингча, тўғри 
фикрларни олдинга сурдилар. Масалан, А.Кузьмич ўзининг мақоласида 
“биздаги қайта қуриш – жаҳондаги қайта қуришнинг бир қисми. Хомашё ва 
энергия танқислиги бозир иқтисодиётига эга бўлган ривожланган 
мамлакатларга қандай хавф-хатарлар олиб келиши мумкинлигини кўрстатиб 
берган 1973 йил кризиси қайта қуришнинг биринчи босқичи эди” деб ёзган 
1
Лесков Л.В
.
ФИЛОСОФИЯ НЕСТАБИЛЬНОСТИ. Вестник Московского университета. Серия 7. 
Философия. №3, 2001. 40-61 – б. 
2
Яковец Ю.В. Циклы. Кризисы. Прогнозы. М., 1999. 
3
Эллюль Ж.. Другая революция. // Новая технократическая волна на Западе. М.: Прогресс. 1986. 
4
Масалан, қаранг: Сергей Батчиков. Глобализация: управляемқй хаос. //Агентство 
политических новостей. 7 апрел. 2009 й. http://www.apn.ru/publications/article19369.htm; 
Кузьмич А. Россия и рынок (В свете советского и международного права). // Воскpесенье, 
1990, N 4, шунингдек, А.Кузьмич. Заговоp миpового правительства (Россия и "золотой 
миллиард"); Лесков Л.В. ФИЛОСОФИЯ НЕСТАБИЛЬНОСТИ. Вестник Московского 
университета. Серия 7. Философия. №3, 2001