Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

10-§. Лексик маъно турлари
Лексик маъно турлари ўзбек тилшунослигида атрофлича 
ўрганилган. Унга кўра, лексик маънолар ҳозирги ва аввалги 
лекси к маъноларга аж ратилган. Т и л н и н г ўтмиш тараққиёт 
босқичига мансуб, ҳозирги луғат бойлиги таркибида қатнаш- 
майдиган лексик маъно аввалги лексик маъно дейилади.
Аввалги лексик маъно тарихий семасиологияда ўрганилади. 
Ҳ озирги лекси к маъно тасвирий семасиологияда ўрганилади.
Ҳ ози рги л е к с и к м аъ н о л ар турли нуқтаи н азарлардан
гуруҳланади.
1. Н о м и н а ц и я (н о м л а ш ) у су ли га, я ъ н и л е к с е м а н и н г
воқеликдаги н ом лан аётган нарса б и лан м уносабатига кўра 
лекси к маънолар тўғри ва кўчма м аъно турларига ажратилади.
Тўғри маъно деб нарсани тўғридан-тўғри, бевосита номловчи 
м а ъ н о г а а й т и л а д и . М а с а л а н , ў з б е к т и л и д а г и ж айдари 
лексемасининг жайдари от, жайдари олма каби боғланишларда 
ойдинлашадиган «махдллий эотга мансуб, махдллий» маъноси тўғри 
маънодир.
К ўчм а м а ъ н о ў зар о б о ғ л и қ л и к а со с и д а б и р п р ед м ет 
н о м и н и н г б о ш қ аси га кўчирилиш и асо си д а ҳосил бўлади. 
Ж айдари л ек с е м ас и н и н г ж айдари бола, ж айдари ф икр каби 
контекстларда реаллаш ади ган «содца, гўл» м аъноси кўчма 
маъно ҳисобланади.
О датда тўғри м аъ н о бош м аънога, кўчма м аъно ҳосила 
м аънога тўғри келади.
2. С ем ан ти к м о ти вл аш и ш , яъ н и с ем ан т и к б о ғл и к д и к
асоси да ҳосил бўлиш нуқтаи н азари д ан л е к с и к м аънолар 
и кки турга бўлинади:
43
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

а) бош (м о ти вл аш м аган ) м аъно
б) ҳосила (м отивлаш ган ) маъно.
Бош қа лексик маъно ҳосил бўлиш ига асос бўлган маъно 
бош м аъно дейилади. Бош м аъно тараққи ёти натиж асида 
шаклланган маънолар ҳосила маънодейилади. Муз лексемасининг 
бош маъноси «сувнинг ноль даражада совиши натижасида қотган 
ҳолати». Бош маънотараққиёти натижасидаэса 
лексемасининг 
«совуқ» ва «ёқимсиз» ҳосила маънолари шаклланган: оёғимдан 
м узўт ди ва суубат муз бўлиб кетди.
Бош маъно контекстга боғлиқбўлм айди. Лексема талаффуз 
қилинганда, ўқилганда ёки эш итилганда онгим изда биринчи 
бўлиб бош маъно тасаввур қилинади. Баҳор дейилганда, ҳар 
бир ўзбек тили эгаси қиш дан кейин ёздан олдин келадиган, 
табиатнинг уйғониш и билан б оғли қ ф аслни тасаввур қилади. 
Бу эса баҳор лексем аси н ин г бош маъносидир.
Ҳосила маъно эса контекстга боғлиқбўлади. М асалан, баҳор 
лексем асининг и нсон н ин г ёш ини ифодаловчи ҳосила маъноси 
реаллаш уви учун, албатта, у м уай ян со н би лан б о ғл ан и б
келиш и керак: ўн саккиз баҳори, ет м иш ит и баҳори каби.
Бош маънонинг таркиби ҳосила маънога нисбатан соддароқ, 
умумийроқ бўлади. Масалан, бормоқ лексемасининг бош маъноси 
қуйидагича: «бир жойдан иккинчи бир жой томон ҳаракат қилм оқ 
Мактабга бормоқ». Бормоқ лексемасининг куйидаги ҳосила маъноси 
бош маънога нисбатан анча мураккаб структурага эга: «Ўз иш и, 
фаолиятида бирор йўналишда ҳаракат қилмоқ» — «Ўзбекистон 
демократик жамият қуриш йўлидан бормоқда».
Бош маънонинг бирикувчанлиги ҳосила маънога нисбатан 
катта бўлади. М асалан, кўз лексемаси бош маънода кўплаб 
боғланишлар ҳосил қила олади: кўк кўз, қора кўз, хумор кўз, кўз 
қорачиғи, кўз оқи, кўз гавҳари, кўзи оғримоқ. Кўз лексемаси бош 
маънодатирик организмларнинг кўриш аъзосини ифодалар экан, 
кўриш аъзосига эга барча тирик организмлар номи бўлган от 
лексемалар билан жуда кўп миқцорда боғланишлар ҳосил қила 
олади: қўйнинг кўзи, оҳунинг кўзи, боланинг кўзи, Анварнинг кўзи...
Кўз лексемасининг «баъзи нарсаларнинг кўзга ўхшаш қисми» 
ҳосила маъноси игна, қудуқ, булоқ, т ахта, ёғоч, узук, дераза,
44
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ойна, т изза, хурж ун л ексем ал ар и би лан боғланган дагин а 
реаллашади: игнанинг кўзи, узукнинг кўзи. Л екин ушбу маъно 
узукнинг кўзига ўхшаш безакка эга бўлган билакузук, занжир 
лексемалари билан боғланишлар ҳосил қила олмайди.
Демак, кўз лексемасининг «баъзи нарсаларнинг кўзга ўхшаш 
қисми» ҳосила маъносининг бирикувчанлиги чегараланган.
Б о ш м а ъ н о ҳ о с и л а м а ъ н о г а н и с б а т а н э м о ц и о н а л -
экспрессивликдан, субъекгив муносабатлардан холи бўлади. Ҳосила 
маъноларда эса эмочионал-экспрессивлик, субьекгив муносабагглар 
яққол кўриниб туриши мумкин. /уллексемаси бош маъноси билан 
«ёпиқ уруғли ўсимликларнинг урчиш учун хизмат қиладиган, 
гулбавд, косачабарглар, тожбарглар, чангчилар вауруғчидан иборат 
қисми»ни биддиради ва субъектив муносабатлардан холидир. Ш у 
нуқгаи назардан у эмоционал-экспрессив бўёқдор ва эмоционал- 
экспрессивлик жиҳатидан нейтрал лексемалар билан эркин бирика 
олади: гилос гуллади; гилоснинг оппоқ, кўркам гуллари.
Гул лексем аси н ин г «энг яхш иси, сараси» ҳосила маъноси 
ижобий эмоционал-экспрессивликка, «навқирон» модал маънога 
эга: йигит нинг гули, хонадонимизнинг гули. Ш унинг учун ҳам 
у саноқли сўзлар билан боғлана олади ва йигит лексемаси билан 
парадигма ҳосил қила оладиган бола, чол, кампир, момо, бобо 
каби лексемалар билан боғланишлар ҳосил қила олмайди.
И н со н л ар н и н г х арактери н и и ф одаловчи барча ҳосила 
м аънолар эм о ц и о н ал -эк сп р есси в л и к к а эга бўлади: айёр одам 
— т улки одам, бўш йигит — лат т а йигит.
Агар лексеманинг семантик таркибидаги ҳосила маъно ҳам ўз 
навбатида яна бир маъно ҳосил бўлиши учун асос бўлган бўлса, у 
ҳолда ясалиш га асос бўлган ҳосила маъно нисбий бош маъно 
дейилади. Барча ҳосила маънолар учун бевосита ёки билвосита асос 
бўлган маъно тўнғич бош маъно дейилади1.
3. 
С ем ан т и к б и р и ку вч ан л и к н уқтаи н азари д ан эр к и н ва 
б о ғл и қ л е к с и к маънолар ф арқланади.