Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

1 Инглизча 
етоНуе 
— эмоционал, таъсирли
28
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Сигнификаггив маъноси бир хил бўлган лексик бирликларни, 
яъни синонимларни қаршилантирганимизда, эмотив маънолар 
сезиларли дараж ада нам оён бўлади. М асалан, ориқ, озғин, 
қилтириқ, дирдов, ипилтириқ, рамақижон синонимик қаторидаги 
барча лексем алар битга умумий «ҳажми (ёғ қатлами) меъёрдан 
кам» си гн и ф и к ати в маънога эга. Л ек и н қатор элементлари 
эм о т и в м аъ н о га эгали ги б и л ан ф ар қ л ан ад и . Ориқ, озғин 
лексемалари фақат сигнификатив маънога эга бўлиб, эмотивлик 
нуқгаи назаридан нейтрал бўлса, қилтириқ, дирдов, ипилтириқ, 
рамақиж он лексем алари эса ҳам си гн и ф и кати в, ҳам эм отив 
м а ъ н о га э г а . Қ илт ириқ, дирдов, и п и лт и р и қ, рам ақиж он 
лексемаларида ушбу белгига бўлган салбий муносабат акс этиб 
турибди.
Лексема кучли эмогив маънога эга бўлганида сигнификатив 
маънобироз кучсизпанади. Юқорида кўрилган юз, бет, афт, баишра, 
турқ, чеҳра, жамол, дийдор, ораз, узор, рухсор си н о н и м и к
кдторидаги синонимлариинг барчаси «инсон бошининголд қисми» 
сигнификатив маънони ифодалашини айтиб ўтган эдик. Турқ 
лексемаси контекстда қўлланганда сигнификатив маъносининг 
хиралашишини кузатиш мумкин: «Киргизманг олдимга. Турқини 
кўрмай, унобакорни». Мазкур матнда турқ лексемаси кучли салбий 
эм ош в маъно ифодадаши билан бирга, «киши бошинингодд қисми» 
маъносини эмас, балки бутун бошли одамни ҳам ифодаламоқца. 
Таққосланп уни кўрмай - турқини кўрмай.
Ю қоридаги юз, бет... с и н о н и м и к қ ато р и н и н г ян а бир 
эл ем ен ти ж амол л ек сем аси кучли иж обий эм о ти в м аънога 
эга. Қ у й и д а ги м а тн га э ъ т и б о р қ и л и н г : Сен м аъ риф ат , 
ободликнинг ёрқин тимсоли, Кундан кунга яшнамоқда кўркинг, 
ж амолинг. (Ғайрат ий) М азкур м атн д а жамол л ек с е м ас и - 
н и н г с и г н и ф и к а т и в м аъноси х и р ал аш и б , кучли иж обий 
э м о т и в м а ъ н о с и т а ъ с и р и д а «ҳусн», «кўрк» м а ъ н о с и н и
и ф од алам оқд а.
Д е м а к , л е к с и к м а ъ н о н и н г ў з а р о б о ғ л и қ қ у й и д а ги
қирралари мавжуд экан:
29
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

сигниф икатив маъно
Л ек си к м аъ но 
денотати в м аъно
структур маъно 
эм о ти в м аъ но
Бундан, битта л екси к маъно тўртта қисмга бўлинади, деган 
ф и к р кели б ч и қ м асл и ги лозим . Л е к си к м аъ н о н и н г уш бу 
сигни ф икати в, структур, эм отив, денотатив қирралари ўзаро 
ж ипс боғланган бўлиб, битта яхлит ҳодисани, яхлит объектни 
(лексик м аънон и ) турли нуқтаи назарлардан тавсиф лайди. 
С игниф икатив маъно воқеликнинг махсус ли сон и й инъикоси 
бўлса, структур м аъ н о у н и н г тил си стем аси д аги ў р н и н и
б е л г и л а й д и , э м о т и в м а ъ н о и ф о д а л а н а ё т г а н н а р с а г а
эм о ц и о н ал -эк сп р есси в муносабатни билдиради, денотатив 
маъно эса луғавий б и р л и к н и н г а н и қ нарса ва ҳодиса билан 
ш артланганлигини кўрсатади.