Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги жисмоний маданият

Ташқи таъсирга қарши мускул зўриқишини юзага келиши орқали ҳаракат фаолиятининг бажарилиши - шахснинг кучи, унинг куч қобилияти деб аталадиган сифат билан боғлиқ.
Шуғулланувчи ўз танаси тинч турган ҳолатда спорт снар ядини (улоқтиришда ва бошқаларда), уни ҳаракат лантириш - айлантириш, силжитиш, кўтаришга интилса ёки унинг тескариси, танасига, билагига ташқи куч таъсир этиши билан унинг танасини статитик вазияти ўзгаради, лекин шуғулла нувчи ўзиннг таъсир бошлангунгача бўлган ҳолатини сақ лашга уринади. Бу билан ташқи қаршиликни енгишини намоён қилади.
Боксчи рақибининг мушти зарбаси, курашчи танасини рақиби томонидан куч ишлатиб унинг танасининг айрим бў лакларини эгишга дош бериши, уни амалга оширишда ўзининг тана ҳолатини ўзгартирмасдан усулни амалга оширишида маълум даражада куч сарфланади. Шуғулланувчи рақибининг қаршиликларни, оғирлигини мушаклар кучи эвазига енгади.
Илмий тушунча тарзида индивиднинг куч имконияти ўзининг аниқ таърифига эга бўлиши ва бошқа ҳаракт сифатлардан фарқланиши лозим:
1) ҳаракатнинг механик характеристикаси сифатидаги куч “танага «m» массасидаги «F» кучининг таъсири...”дир деб таърифланиши;
2) инсон жисмидаги жисмоний сифат тарзидаги куч (масалан, “ёшининг катталашиши, улғайиши билан уни ортиб ривожланиши; спортчи кучини спорт билан шуғуллан майдиганларга нисбатан юқорилиги...” ва ҳ.к.). Бошқачсига айтганда – мушаклар кучланиши оқибатида ташқи қаршиликни енгиш ёки қаршилмк кўрсатиш қобилияти деб тавсифланади.
Мускулнинг таранглашиши инсон кучининг намоён бўлишига олиб келади. Бу сифатнинг психофизик механизми организмнинг таъсирланиши натижасига бориб тақалади ва мускул зўриқишининг бошқарилиши (регуляцияси), уларнинг иш тартиби (режими) билан ўзаро узвий алоқада бўлади. Шуғулланиб руҳий озуқа олиш ва ҳаракатни маълум тизимда бажариш марказий ҳамда переферик нерв тизими, хусусан, нерв марказларидан мускулларга келаётган сигналларга ва мускулларнинг хизмати ҳолатининг даражаси билан боғлиқ. Руҳий, мушак, мотор, вегетатив, гормонал функциялар ҳамда организмнинг бошқа физиологик тизимлари фаолиятлари тўлиқ иштирок этиши орқали бу сифат лозим бўлган даражада намоён бўлади.
Навбатдаги саҳифада инсонни ташқи қаршиликни енгиш ёки мушак қисқаришлари ҳисобига қаршилик кўрсатиш қобилияти механизми ифодаланган (О.В.Гончарова, 2005) расмни эътиборингизга ҳавола қилдик. Унда мушак кучини намоён бўлишининг тартиблари, абсолют ва нисбий куч, куч қобилиятининг турлари ва уларнинг намоён бўлишига оид тавсифлар эътиборингизга ҳавола қилинган.
Аслида, мускулнинг таранглашиши – зўриқиши (куч намоён қила олиши) қуйидаги физиологик жараёнларга боғлиқ:
1) марказдан мускулларга келаётган қўзғалишларнинг частотаси билан боғлиқ (частота қанча катта бўлса, мускул шунчалик зўр зўриқиш намоён қилади ва таранглиги ошади) зўриқишлар ;
2) зўриқишга қўшилган ҳаракат бирлигининг сони билан;
3) мускулнинг қўзғалувчанлиги ва ундаги қувватнинг манбаи, миқдори билан билан зўриқишларнинг сифати, даражаси намоён бўлади.
Мускул кучини намоён қилиниши (таранглашиши) уч хил режимда амалга оширилади:
а) мускул зўриқиши ўзининг узунлигини ўзгартирмаган ҳолда (статик, изометрик режимда) намоён қилади. Гавдани ёки унинг айрим бўлакларини турлича ҳолатларда(позалар)да ушлаш учун куч намоён қилиш;
б) мускул узунлигини қисқариши ҳисобига, бардош бериш –чидаш билан (миометрик) зўриқиш намоён қилиш. Зўриқиш бирдай туради– ўзгармайди, бундай режим циклик ва баластик ҳаракатлардаги мускул қисқариши фазалари эвазига содир бўлади;
в) мускулнинг чўзилиши вақтида, унинг узайиши ҳисобига (ён бериш, бўш келиш-плиометрик) куч юзага келади. Ўтириб туриш, улоқтириш, депсинишда мускул қисқариши орқали шу куч намоён бўлади.
Бардош бериш билан, ён бериш, бўшаштириш билан куч намоён қилишни д и н а м и к р е ж и м д а г и к у ч, деб аташ қабул қилинган.
Турли шароитда максимал кучнинг кўлами турлича. Қайд қилинган куч намоён қилишнинг хилларини куч қобили ятининг классификацияси сифатида қабул қилинган.
Куч қобилиятининг турлари мускул зўриқиши тартиби-нинг комбинациялаштира олиш характерига қараб фарқла нади. Статик режимда ва секинлаштирилган ҳаракатларда намоён бўладиган шахсий-куч қобилиятлари ва тезлик-кучи ҳисобига содир бўладиган куч - динамик кучдан, тез бажари ладиган ҳаракатлар учун фойдаланилади. Бошқачасига буни шиддат (портлаш) кучи деб ҳам аталади.
“Портлаш кучи”га қисқа вақт ичида энг катта куч намоён қила олиш қобилияти деб қаралади. “Портлаш кучи” сакрашларда депсиниш орқали сакровчанлик тарзида намоён бўлади.