Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ж. М.Қурбонов, З. Э. Мамарасулов

Нурланишлар. 
Радиоактив моддалар билан ишлаѐтган ишчиларни 
нурланишдан муҳофаза қилишнинг турли хил усулларидан фойдаланилади. 
Бунда нурланиш ташқи ва ички бўлишини ҳисобга олиш керак. Ташқи 
нурланишлардан 
сақланишда 
асосан 
нурланиш 
вақтини 
белгилаш, 
нурланаѐтган модда билан ишчи орасидаги масофани сақлаш ва экранлар 
ѐрдамида тўсиқ воситаларидан фойдаланилади. Ишчининг радиоактив 
нурланиш зонасида бўлиш вақти, унинг йўл қўйилиши мумкин бўлган дозага
нурланиш вақтидан ошмаслиги керак. 
Нурланиш интенсивлиги нурланаѐтган модда билан ишчи орасидаги 
масофа квадратига тескари пропорционал эканлигини ҳисобга олганда, маълум 
масофада туриб ишлаганда, экранлардан фойдаланмаса ҳам бўлади. 
Муҳофаза экранлари конструкциялари ҳар хил бўлиб, уларнинг бир 
жойга ўрнатилган, ҳаракатлантирадиган, қисмларга бўлинадиган ва стол устида 
ишлатиладиган турлари бўлади. Муҳофаза экранлари ҳар хил моддаларнинг 
нурланиш 
зарраларини 
ўтказмаслик 
хусусиятига 
асосланган 
экран 
қалинлигини, унинг муҳофаза қилиши зарур бўлган нурланувчи модда 
интенсивлигини ҳисобга олган ҳолда маълумотномаларда келтирилган жадвал 
ва номограммалар асосида қабул қилинади. 
Альфа нурланишлардан сақланишлар экран қаршилигини ҳисоблашнинг 
эхтиѐжи йўқ. Чунки, бу нурланишлар ҳаракат – доираси энг кучли радиоактив 
моддалардан ҳам 55 мм. дан ошмайди. Альфа нурланишларни ойна, плексиглаз, 
фольганинг энг юпқа хили ҳам ушлаб қолиш имкониятига эга.
Бетта нурланишлардан муҳофаза қилишда бетта нурларнинг ҳаракат 
масофаларини ҳисобга олган ҳолда экран моддаси ва қалинлиги танланади. 
Гамма нурланишларда муҳофаза қилишдаги оғир металлардан 
фойдаланиш керак. Масалан, қўрғошин, вольфрам ва бошқалар яхши натижа 
беради. 
Ўзларининг муҳофазаланиш хусусиятларига кўра ўртача оғирликдаги 
металлар экран сифатида яхши натижа беради (пўлат, чўян, мис бирикмалари 
ва бошқалар). 
Экранлар ѐрдамида иш жойларидаги нурланишнинг ҳоҳлаган миқдорда 
камайтириш имкониятлари бор. 
Рентген қурилмаларини ишлатганда икки хил нурланиш ҳосил бўлади. 
Булар – тўғри тушаѐтган нурлар ва ҳар хил юзаларга тушиб қайтган нурлардир. 
Иш бажарилаѐтган вақтда бу нурларнинг иккаласидан ҳам муҳофазаланиш 
чора-тадбирларини белгилаш керак. 
Муҳофаза экранларининг пухта ишлаѐтганлиги ўлчаш асбоблари 
ѐрдамида текшириб турилади. Ёпиқ ҳолатдаги нурланувчи моддалар билан 
ишлаганда асосан ташқи нурланишларга қарши муҳофаза аслаҳаларидан 
фойдаланилади. 
Саноат корхоналари шароитида ишчилар рентген нурланишларига металл
ва кристалларнинг структура анлизи ўтказаѐтган вақтда ѐки лампа генераторлар 
таъсирига тушиб қолишлари мумкин. Ишчиларни таъминлаш учун иш 
бажариладиган хоналарни рентген нурларини ўтказмайдиган материаллардан 

---

78 
тайѐрланган экранлар билан тўсиш лозим. Бу нурларни қўрғошин 
пластинкалари, қўрғошинлаштирилган резина материаллари ютиш қобилиятига 
эга. 
Ренген қурилмаларини қуруқ, ѐғоч полли хоналарга ўрнатиш керак. 
Бу хоналарнинг шамоллатиш даражаси 3-5 дан кам бўлмаслиги керак. 
Очиқ 
ҳолатдаги 
радиоактив 
моддалар 
билан 
фақат 
босими 
камайтирилган, мустаҳкам ѐпиладиган шкаф, бокс ва камераларда иш бажариш 
керак. Қурилманинг мустаҳкам беркитилганлиги текшириб турилади. 
Иш бажариш жойларига қўлқоплар ўрнатиб қўйилган бўлади. Бундай 
қурилмалар учун босим камайтирилиши 200 Па дан кам бўлмаслиги ва бу
текшириб турилиши керак. 
Изотоплар билан бажариладиган ҳар хил операцияларни боксларда 
бажариш тавсия этилади. Бокслар плексиглаз, алюминий, зангламайдиган пўлат 
билан қопланган берк камералардан иборат бўлиб, унга резина қўлқоп ѐки 
манипуляторлар ўрнатилган бўлади. Бокс ичидаги босим маълум миқдорда 
камайтирилган бўлиб, босим ўлчаш асбоблари билан текшириб турилади. 
Бу қурилмалар радиоактив моддалар билан турли операцияларни 
бажариш имкониятини берадиган қурилмалар билан жиҳозланади. 
Радиоактив моддалар билан иш бажариладиган биноларнинг деворлари, 
пол, шифт ва эшиклари текис ва силлиқ бўлиши керак. Ҳамма бурчаклар, 
радиоактив моддалардан тозалаш осон бўлиши учун ярим айлана шаклига
келтирилади. Хоналарда шахсий муҳофаза воситалари учун ҳаво бериш 
системалари ташкил қилинади. 
Бино махсус санитария-гигиена жиҳозларига эга бўлиши керак. Булар – 
ювиниш қурилмалари, душ хоналари, сув ичиш фавворалари ва бошқалардир. 
Бу қурилмалар шунга ўхшаш санитария – техник қурилмалардан бир мунча 
фарқли тузилишга эга бўлади. Масалан, қўл ювиш қурилмаларида кран ўрнига 
педал ўрнатилади. Шунингдек, бу хоналарда албатта, иссиқ сув таъминоти 
бўлиши шарт. Канализация системалари зарарсизлантириш қурилмасига эга 
бўлади.