Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ж. М.Қурбонов, З. Э. Мамарасулов

Баданнинг совуқ олиши (совуқ уриши)
паст ҳарорат таъсир қилиши 
натижасида тўқималарнинг шикастланишидир. 
Об – ҳаво ҳароратининг пастлиги, совуқ, аччиқ изғиринда, қор ва ѐмғир 
остида қолиш натижасида одам танаси юзасининг очиқ жойлари, айниқса қўл 
оѐқ, юз, қулоқ, бурунни совуқ уриши мумкин. Пойабзалнинг ҳўл ва тор 
бўлиши, шунингдек, очиқ ҳавода узоқ вақт совуқ таъсирида қолиш ҳам бунга 
сабаб бўлади. 
Тананинг совуқ урган қисми аввалига санчиб, ачишади, кейин эса териси 
оқариб ѐки кўкариб кетади, ҳеч нарсани сезмай карахт бўлиб қолади. Натижада 
қўл ѐки оѐқ фаол ҳаракат қила олмайди. 
Шикастланиш кўламининг нечоғлик чуқур ва кенглигини совуқ таъсири
тўхтаганидан кеийн, орадан бир неча соат, баъзан кун ўтганидан сўнг аниқлаш 
мумкин. Бунда тананинг совуқ олган жойи шишиши, яллиғланиши, баъзан 
тўқималарнинг нобуд бўлиши кузатилади. 
Тўқималарнинг қанчалик чуқур шикастланганига қараб, совуқ уришининг 
тўрт даражаси қайд этилади: енгил (I), ўртача оғир (II), оғир (III) ва жуда оғир 
(IV). 
Баданини совуқ урган одамга
биринчи тиббий ѐрдам кўрсатишда энг 
аввало, уни иссиқ бинога олиб кириш, иложи бўлса, иссиқ сувли ваннага 
тушириш, унга иссиқ чой, қаҳва ичириш зарур. Кейин ҳўл кийими ва пойабзали 
мумкин қадар тезроқ қуруғига алмаштирилади. Тўқималарда кўзга 
ташланадиган жиддий ўзгаришлар, яъни терида қавариқлар, эти нобуд бўлган 
жойлар бўлмаса, совуқ олган соҳани спирт, атир, тоза пахта, салфетка, сочиқ 
билан артиб, тозалаш зарур. Агар терида ўзгаришлар бўлмаса, шикастланган 
жойлар ишқаланади, устидан стерил боғлам қўйилади. 
Сувга чўкиш (ғарқ бўлиш) 
нафас олиш йўлларининг суюқликка, сувга 
тўлиб қолишидир. Сувга чўккан одамнинг нафас олиш йўллари, айниқса 
бронхлари ва ўпкасига сув кириб ҳаво танқислиги бошланади, натижада нафас
олиш, юрак фаолияти тухтайди. Бундай ҳолатда одамни иложи борича сувдан 
тезроқ чиқариб олиш, кейин оғзи билан бурнини балчиқ ва шилимшиқдан 
тозалаш зарур. Шикастланган одамни бирор иссиқроқ мато, кийим – бош, адѐл 
ѐки чойшаб билан ўраб, ѐрдам бераѐтган кишининг тиззасига қорни билан 
бошини пастга эгиб ѐтқизилади, кўкрак қафасига босиб, ўпкаси билан 
ошқозонидаги сув ташқарига чиқарилади. Шундан кейингина шикастланаган 
одамни чалқанча ѐтқизиб, сунъий нафас олдириш ва юрагини билвосита 
уқалашга киришилади. 

---

244 
Бундай хатти-ҳаракатлар шикастланган одамнинг нафас олиши тикланиб, 
асли ҳолатига келгунча давом эттирилади. Мабодо, амалга оширилган чора-
тадбирлар нафсиз бўлиб, ўлимнинг объектив белгилари (кўз қорачиқлари 
кенгайиб, ѐруғликни сезмас, юрак урмай тўхтаб қолса, танада мурда доғлари) 
пайдо бўлса, организмни қайта жонлаштириш, тирилтириш тадбирлари 
тўхтатилади. 
Нафас олиш билан юрак фаолияти тикланган тақдирда эса, шикастланган 
одамнинг баданини иситиш, унга иссиқ чой ва қаҳва ичириш, замбилга ѐтқизиб 
тезроқ яқинроқдаги тиббий муассасага олиб бориш жоиз.