Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги инсон манфаати, ҲУҚУҚ ва эркинликларини

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ИНСОН МАНФААТИ, ҲУҚУҚ ВА ЭРКИНЛИКЛАРИНИ
ТАЪМИНЛАШ, ҲАЁТИМИЗНИНГ ЯНАДА ЭРКИН ВА
ОБОД БЎЛИШИГА ЭРИШИШ - БИЗНИНГ БОШ
МАҚСАДИМИЗДИР
Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига багашланган тантанали маросимдаги
маърузасини ўрганиш бўйича
ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМА
НАШРИЁТ-МАТБАА ИЖОДИЙ УЙИ ТОШКЕНТ - 2013
УДК: 323 (075) КБК бб.З(5Ў) И 60
Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш — бизнинг бош мақсадимиздир. Президент Ислом Каримов-нинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантана-ли маросимдаги маърузасини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. — Тошкент: ,О'аИ;иусМ" НМИУ 2013. -128 б.
Нашр учун масъул ижодий гуруҳ:
М. КОМИЛОВ, А. БЕКМУРОДОВ, У. ҒАФУРОВ, Ш. МУСТАФАҚУЛОВ
Тақризчилар:
Қ. ҚУРАНБОЕВ — сиёсий фанлар доктори, профессор; Қ. ЭРГАШЕВ — тарих фанлари доктори, профессор.
Ушбу ўқув қўлланма Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йил 7 декабрда мамлакатимиз Конституцияси қабул қилинганининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимда сўзлаган маърузасини ўрганиш, унда баён қилинган энг муҳим устувор йўналишлар, назарий ва амалий аҳамиятга молик дастурий фикр-ғоялар, хулосалар ҳамда „Обод турмуш йили" деб эълон қилинган 2013 йилда халқимиз, жамиятимиз олдида турган долзарб вазифаларнинг маъно-мазмунини ёритиш, тарғиб этиш мақсадида тайёрланган бўлиб, таълим тизимининг барча босқичларида фаолият кўрсатаётган ўқитувчи-профессорлар, илмий ходимлар, талаба-ўқувчилар, кенг жамоат-чилик учун мўлжалланган.
Уқув қўлланма Олий ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими ўқув-методик бирлашма-лари фаолиятини мувофиқлаштирувчи кенгашнинг 2012 йил 25 декабрдаги 4-сонли мажлиси қарорига мувофиқ нашрга тавсия этилган.
978-9943-02-581-3
„О'я1ШусШ" НМИУ, 2013
КИРИШ
Биз бугун тарихий бир даврда — халқимиз ўз олдига эзгу ва улуғ мақсадлар қўйиб, тинч-осойишта ҳаёт кечираётган, ўз кучи ва имкониятларига таяниб, демократик давлат ва фуқаролик жамияти қуриш йўлида улкан натижаларни қўлга киритаётган бир замонда яшамоқдамиз. Мамлакатимиз қиёфаси, халқимизнинг ҳаёт тарзи изчил юксалиб, яхши-ланиб бормоқда. Истиқлолимизнинг дастлабки кунларидан бошлаб танлаб олинган, та-раққиётнинг „ўзбек модели" деган ном билан дунёда эътироф этилган миллий ривож-ланиш йўлимизнинг амалий самаралари бутунги кунда ҳаётимизнинг барча соҳа ва тармоқларида яққол кўзга ташланмоқца.
Президентимиз Ислом Каримовнинг 2012 йилнинг 7 декабрь куни „Ўзбекистон" халқаро анжуманлар саройида Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинга-нининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимда сўзлаган „Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўлишига эри-пшш — бизнинг бош мақсадимиздир" мавзусидаги маърузасида ана пгу ютуқ ва улкан натижаларнинг сабаб ва омиллари ҳар томонлама чуқур тахлил этиб берилди.
Давлатимиз раҳбари мамлакатимизда истиқгол йилларида демократик ҳуқуқий дав-лат, фуқаролик жамияти барпо этиш йўлида эришилаётган барча ютуқ ва марралар, ҳаётимизга янгича мазмун бағишлаёттан кенг кўламли ислоҳотлар замирида Конститу-циямизда мустаҳкамланган меъёр ва қоидалар, асосий тамойиллар мужассам эканини алоҳида таъкидлади. Маърузада Ўзбекистон 1991 йил 31 августда ўз мустақиллигини қўлга кириттанидан сўнг умрини ўтаб бўлган эски маъмурий-буйруқбозлик, режали-тақсимот тизимидан воз кечиб, халқимизнинг орзу-интилипшариға мос тараққиёт йўлини танлаб олгани ва бу йўл нақадар тўғри ва ҳаётий асосга эга эканлиги ҳозирги кунда ҳар томонлама тасдиғини топаёттанига алохида эътибор қаратилди.
Ҳақиқатан ҳам, бугун босиб ўтилган ана шу йўл, унинг асосида эришилган ютуқ ва натижаларга холисона баҳо бериб, айтиш мумкинки, юртимизда ўз вақгида ислоҳот-ларнинг „шок терапияси" усулидан қатьий воз кечилиб, тадрижий тараққиёт йўли танлаб олингани туфайли халқимизни оғир оқибатларга олиб келиши мумкин бўлган иқгисодий ва ижтимоий тўфонлардан асраб қолишга муваффақ бўлинганини ҳаётнинг ўзи кўплаб мисолларда исботламоқда. Масалан, эл-юртимиз ўтган даврда барча жабҳаларда юқори ўсиш суръатларига эришмокда, жамиятимизда иқгисодий, ижтимоий, сиёсий барқарор-лик, унинг маънавий-маърифий негазлари мустахкамланмоқца, ҳаётимизда амалга оширилаётган улкан янгиланиш ва ўзгаришлар, мамлакатни модернизация қилиш йўли-даги дадил қадамларимиз дунё жамоатчилиги, нуфузли халқаро ташкилотлар томонидан юқори баҳоланмоқда.
Ана шундай ижтимоий-сиёсий ва иқгисодий ўзгаришларнинг мантиқий натижаси сифатида аҳоли жон бошига тўғри келадиган ялпи ички маҳсулот ҳажми, халқимиз ҳаёт даражаси ва турмуш маданиятининг узлуксиз равишда ўсиб бориши туфайли оналар ўлими 3,1 баробар, болалар ўлими 3,2 баробар камайди, эркакларнинг ўртача умр кўриш даражаси 67 ёшдан 73 ёшга, аёллар ўртасида эса 75 ёшга етди. Ялпи ички маҳсулотнинг ўсиш суръатлари, ҳатто жаҳон молиявий-иқгисодий инқирози давом этаётган мураккаб шароитда ҳам, 8 фоиздан кам бўлмаган даражада сақпаниб қолмоқца. Ўзбекистоннинг ташқи қарзи кўпаймасдан, мақбул даражада турибди. Буларнинг барчаси мамлакатимиз
3
тараққиёт моделининг нақадар тўғри, ҳаётий ва самарали эканини кўрсатадиган рақам ва далилларнинг бир қисми, холос.
Юртбошимиз маърузасида таъкидланганидек, „собиқ Иттифоқ таркибида Ўзбекис-тон ўз салоҳияти ва аҳолисининг ҳаёт даражаси бўйича энг қолоқ республикалардан бири бўлиб, бугунги кунда демократик янгиланиш ва тараққиёт йўлидан қатьий қадамлар босиб бораётган, куч-қудрати тобора юксалиб, замонавий кўп тармокли иқгисодиётга эга бўлган, ўз халқининг фаровонлигини оширишга қодир мамлакатга айланиб бораётгани мисолида бу фикрнинг яққол тасдиғини кўриш мумкин.
Ўтган даврда бизнинг қандай оғир қийинчиликлар, муаммо, таҳдид ва синовларни енгиб ўтишимизга тўғри келгани ҳаммамизга яхши маълум. Лекин буларнинг барчасига қарамасдан, Ўзбекистон иқгисодиёти йигарма йил давомида 3,5 баробардан зиёд ўсди. Агарки, шу даврда мамлакатимиз аҳолиси қарийб 9 миллион кишига кўпайиб, 30 миллионга яқинлашиб бораётганини инобатга оладиган бўлсак, ўтган вақг мобайнида ялпи ички маҳсулотнинг жон бошига 2,5 баробар ошганининг ўзи кўп нарсадан далолат беради"1.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Президентимиз маърузаси уч қисмдан иборат. Унинг биринчи қисмида Конституциямизнинг мустақил тараққиёт йўлидаги сиёсий-стратегик аҳамияти, мустақил Ўзбекистон давлатининг оёққа туриши ва шаклланиши-даги беқиёс роли ва таъсири, мамлакатимизнинг бугунги ва эртанги ривожланиш йўлини замон талаблари асосида янада такомиллаштириш борасида ҳаётнинг ўзи оддимизга қўяётган вазифалар атрофлича ^аҳлил этилиб, зарур хулосалар чиқарилган.
Маърузанинг иккинчи қисмида 2012 йилни мамлакатимизда „Мустаҳкам оила йили" деб эълон қилишдан кўзланган мақсад-муддаолар ҳамда уларни амалга ошириш бўйича бир йил давомида қилинган кенг миқёсдаги ишлар қисқача таҳлил этилиб ва баҳоланиб, Ўзбекистонда инсон манфаатларини таъминлаш, аҳолининг ҳаёт сифатини ошириш бўйича олиб борилаётган ислоҳотларнинг маъно-мазмуни, аҳамияти мисоллар, рақамлар асосида очиб берилган.
Маърузанинг учинчи қисмида мамлакатимизда 2013 йилга „Обод турмуш йили" деб ном беришдан кўзланган мақсад, бунинг моҳияти ва аҳамияти, мазкур йил бўйича қабул қилинадиган давлат дастурининг асосий устувор йўналишлари ҳамда уларни амалга ошириш йўл-йўриқлари, бу борада аҳолининг турли қатламлари, бутун жамиятимизнинг олдида турган долзарб вазифалар кенг тахлил этилиб, ғоят муҳим фикр ҳамда хулосалар илгари сурилган. Таъкидлаш керакки, маърузада узоқ муддатли стратегик мақсадларимиз — дунёдаги замонавий ривожланган давлатлар қаторига кириш, иқгисодиётимизнинг бар-қарор ўсиш суръатларини янада ошириш, халқимизнинг ҳаёт сифати ва даражасини юксалтириш, жаҳон ҳамжамиятидан муносиб ўрин эгаллаш борасида эришилган мар-раларга холисона баҳо берилиб, давлатимиз ва жамиятимиз ҳаётида демократик ўзгариш-ларни янада чуқурлаштириш, фуқаролик жамиятини ривожлантириш бўйича олдимизда турган энг муҳим устувор вазифалар аниқ-равшан белгилаб берилди. Шу билан бирга, мамлакатимизни ислоҳ этиш ва демократлаштириш жараёни ҳеч қачон ортга қайтмай-диган қагьий ва изчил тус олгани, одамларнинг сиёсий ва фуқаролик фаоллиги ошаёт-гани, онгу тафаккури юксалиб, Ватан тақдирига дахлдорлик туйғуси, эртанги кунга ишончи ортиб бораётгани алоҳида таъкидланди.
Маълумки, 2010 йил ноябрь ойида Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сена-тининг қўшма мажлисида мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлашти-
1 Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўли-шига эришиш — бизнинг бош мақсадимиздир. Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республика-си Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. — „Халқ сўзи" газетаси, 2012 йил 8 декабрь.
4
риш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси қабул қилинган эди. Маъ-рузада мазкур концепция Ўзбекистон мустақиллигининг биринчи кунларидан бошланган демократик янгиланиш ва модернизация жараёнларининг мантиқий ва қонуний давоми экани қайд этилиб, концепцияда кўзда тутилган 50 дан зиёд қонун ва ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш дастури бўйича парламент томонидан 12 та қонун қабул қилиниб, 30 дан ортиқ қонун лойиҳаси эса кўриб чиқиш ва муҳокама этиш босқичида тургани таъкидланди. Маърузанинг биринчи қисмида „де-мократия", „қонун устуворлиги", „глобал ва минтақавий хавфсизлик" каби фундаментал тушунчалар бўйича ҳам принципиал янги фикр ва қарашлар илгари сурилди.
Маърузанинг иккинчи қисмида аввало 2012 йил — „Мустаҳкам оила йили"да оилаларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш, ёшларни камол топтиришнинг ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлашга қаратилган меъёрий-ҳуқуқий базани такомиллаш-тириш масалаларига алоҳида эътибор берилгани юқорида айтиб ўтилди. Шунингдек, оналар ва болалар саломатлигини ҳимоя қилиш, ёш оилаларни уй-жой билан таъминлаш, ёш авлодни спортга кенг жалб этиш, ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасалари ва олий ўқув юртлари битирувчиларини иш билан таъминлаш, хотин-қизларнинг оғирини енгил қилиш борасидаги кенг кўламли ишлар, умумхалқ манфаатига дахддор бўлган аниқ мақсадли, таъсирчан ва самарали тадбирлар тараққиётимизнинг навбатдаги бос-қичида ҳал қилувчи аҳамият касб этгани алохида таъкидлаб ўтилди.
Президентимиз Ислом Каримов томонидан кириб келаётган янги — 2013 йилни мамлакатимизда „Обод турмуш йили" деб эълон қилиш таклифи билдиридди. Бу таклиф тантанали мажлис иштирокчилари томонидан қўллаб-қувватланди. Шундан сўнг маъру-зада „Обод турмуш йили" бўйича қабул қилинадиган Давлат дастурининг энг муҳим устувор йўналишлари белгилаб берилди.
Айниқса, мамлакатимизда тинчлик-осойипггалик, хавфсизликни, фуқаролар ва мил-латлараро аҳиллик, ҳамжиҳатликни саклаш ҳамда мустаҳкамлаш, аҳоли фаровонлигини, унинг реал даромадларини ошириш, бандлик масаласини ечиш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик, фермерлик ҳаракатини янада ривожлантириш, давлат томонидан берила-диган аниқ манзилли ижтимоий ёрдам тизимини такомиллаштириш, халқимизнинг саломатлигани ҳимоялаш, ҳаёт сифати ва даражасини юксалтириш, жамиятимизда ма-ҳалла идорасининг нуфузини янада ошириш ҳамда хотин-қизларнинг ижтимоий-сиёсий соҳадаги ўрни ва фаоллигини кучайтириш каби долзарб масалалар дастурда ўзининг кенг ифодасини топиши зарурлигига эътибор қаратилди.
Ҳар томонлама чуқур маъно-мазмун ва аҳамиятга эга бўлган ушбу маърузани ўқиб-ўрганиш ҳамда унда ўртага қўйилган долзарб вазифалар, концептуал фикр-ғояларни амалий фаолият учун дастуруламал қилиб олиш ўта муҳимдир. Чунки айни шу аснода Ўзбекистон Республикаси Констрпуциясининг миллий давлатчилигимизнинг тикланиши ва ривожланишидаги беқиёс ўрни ва аҳамияти, мустақилликнинг биринчи кунларидан бошлаб ўз олдимизга қўйилган эзгу мақсадларга эришиш, яъни юртимизда ижтимоий йўналтирилган бозор иқгисодиётига асосланган демократик ҳуқуқий давлат барпо этиш, инсон, унинг манфаатлари, ҳуқуқ ва эркинликлари энг олий қадрият ҳисобланган фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг мустаҳкам ҳуқуқий пойдевори экани ҳақида қўшимча билим ва тасаввурларга эга бўламиз.
Бу маъруза, ўз навбатида, аҳоли, айниқса, ёш авлоднинг ҳуқуқий онги ва мада-ниятини юксалтириш, уларнинг қалбида Ватанга муҳаббат ва садоқат, келажакка ишонч туйғусини камол топтиришда ноёб манба бўлиб хизмат қилади.
Қисқача айтганда, маърузадаги ҳар бир ғоя ва хулоса муҳим илмий-методологик ва амалий қимматга эга. Унда давлатимиз раҳбари томонидан ўтган давр мобайнида амалга оширилган ишлар, қўлга киритилган ютуқ ва натижалар сарҳисоб қилиниши билан
бирга, мамлакатимизда демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш ва фуқаролик жамия-тини ривожлантиришнинг стратегик йўналишлари, навбатдаги устувор вазифалари бел-гилаб берилган.
Ушбу маъруза мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом этгариш тараққиётнинг муҳим омили эканини, истиқболдаги стратегик вазифаларнинг мазмун-моҳиятини чуқур англаш ва ўрганишда, ўзимиз учун аниқ хулосалар чиқариб олишда, ҳеч шубҳасиз, муҳим назарий ва амалий асос бўлиб хизмат қилади. Айниқса, аҳолининг турли қатламлари орасида ташкил этиладиган ўқув машғулотлари, маънавий-маърифий тадбирлар дастури ва режаларини тузиш ҳамда уларни амалга оширишда ушбу маъруза катта аҳамият касб этади.
Таъкидлаш жоизки, маърузада белгилаб берилган устувор вазифаларни тўлиқ ва самарали амалга ошириш, энг аввало, жамиятимиз аъзолари томонидан уларнинг маз-мун-моҳиятининг теран ва чуқур англаб етилишини тақозо этади. Шунга кўра, Ўзбекис-тон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг тавсиясига биноан, Пре-зидентимиз Ислом Каримовнинг ушбу маърузасининг мамлакатимиз талаба ва ўқувчи ёшлари ўртасида тизимли равишда ҳар томонлама чуқур ўрганилишини таъминлаш, шу асосда мустақиллик йилларида қўлга киритилган улкан, том маънода тарихий ютуқпар ва „Обод турмуш йили" давлат дастури доирасида режалаштирилган ишларнинг маъно-мазмуни, беқиёс аҳамияти ҳақцда уларга атрофлича қўшимча илмий маълумотлар бериш мақсадида мазкур ўқув қўлланма тайёрланди. Қайд этиш керакки, қўлланмадан аҳоли-нинг турли қатламлари ўртасида ўтказиладиган маънавий-маърифий тадбирларда, мам-лакатимизда амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар, бу борадаги давлат сиёса-тининг устувор йўналишларининг мазмун-моҳиятини очиб беришга қаратилган жонли суҳбат ва мулоқотларда ҳам фойдаланиш мумкин.
Мазкур ўқув қўлланма мамлакатимиздаги етакчи олий ўқув юртларининг профес-сор-ўқитувчилари, илмий-педагог ходимлари томонидан тайёрланди.
1-БОБ. МУСТАҚИЛ ТАРАҚҚИЁТ ЙИЛЛАРИДА ЭРИШГАН БАРЧА ЮТУҚ ВА МАРРАЛАРИМИЗ - КОНСТИТУЦИЯМИЗНИНГ ҲАЁТБАХШ ҚУДРАТИ ВА САЛОҲИЯТИНИНГ ЯҚҚОЛ НАМОЁНИДИР
1.1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси — мустақил тараққиётимизнинг ҳуқуқий асоси
Тарихда инсоният, халқгар тақдирига таъсир қилган, тараққиётга йўл очган буюк ҳодисалар, воқеалар, кашфиётлар кўп бўлган. Шулардан бири Конституциянинг вужудга келиши, унинг давлатнинг Асосий қонуни сифатида намоён бўлишидир. Конституция фақат мавжуд ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормалардан иборат бўлмай, у келажакда юзага келадиган янгича муносабатларни (вазифа ва мақсадларни) ҳам тартибга солишга қаратилган ноёб ҳужжатдир. Конституция фақат ҳуқуқий ҳужжат бўлиб қолмасдан, сиёсий ҳужжат ҳамдир.
Конституция узоқ вақглар давомида эркинлик, озодлик, фаровон турмуш учун курашда ижобий кучларнинг салбий кучлар устидан ғалабасини қонуний мустаҳкамла-
ган, инсон ва давлат муносабатларида му-
Ўзбекистонимизнинг мустақил тараққиёт йилларида эришган барча-барча ютуқ ва марралари, унингулкан суръатлар биланўсиши, аввало, Конституциямизнинг ҳаётбахш цудрати ва салоҳиятини, унда мужассам бўлган принциплар, қоида ва нормаларнинг нақадар чуқур ўйлангани, ҳар томонлама мустаҳкам асосга эга эканини яққол намоён этади.
Ислом Каримов
таносибликни ўрнатган асосий ҳужжат-дир. Консгитуция давлат бошқарувини халқ манфаатидан келиб чиқиб ташкил қилишга таъсир қилган ноёб воситадир.
Шу билан бирга, СССР деб аталган мустабид тузум даврида Конституциядан ҳақиқий аҳволни яшириш воситаси си-фатида фойдаланилганини хам эсга олиш-га тўғри келади. СССР тарихида уч марта Итгафоқ Конституцияси, Ўзбекистонда ҳам уч марта Республика Конституцияси қабул қилинган ва уларнинг қоидалари ҳақиқий аҳволни яширишга қаратилиб, энг адолатли жамият ҳақида пуч ва сохта тасаввурлар ҳосил қилар эди, холос. Бундан таш-қари, мустабид тузум даврқцаги конституцияларда дастлаб пролетариат диктатураси (зўра-вонлиги) билан, кейинчалик эса умумхалқ давлати ниқоби остида большевиклар партия-сининг якка ҳукмронлиги очиқдан-очиқ мустаҳкамланган эди.
Ачинарли томони шундаки, ўзбек халқи вакилларига собиқ Итгафоқ конституция-ларини ишлаб чиқиш у ёқца турсин, ҳаттоки Ўзбекистон конституцияларини ишлаб чиқшцда иштирок этиш имконияти ҳам берилмаган эди. Конституциялар собиқ Марказда ишланар ва республикада ҳеч қандай ўзгартиришсиз, муҳокамасиз қабул қилинар эди.
Ўтган асрнинг 80-йиллари охирида собиқ Итгафоқ таркибидаги республикаларда ўз мустақиллиги учун курашга интилиш кучайди. Охир-оқибатда ҳар бир итгафоқдош рес-публиканинг халқи ўз давлат мустақиллигига эрипшшни ўз олдига мақсад қилиб қўйди.
1989 йил июнь ойида Ислом Каримов республикамиз раҳбари сифатида иш бош-лаганидан сўнг халқимиз энди эскича яшаб бўлмаслигини, бирдан-бир тўғри йўл мус-тақиллик эканини тушуниб етди ва муҳим сиёсий-ижтимоий воситалардан фойдаланиб,
7
мустақилликка эришиш йўлида амалий ҳаракатларни бошлади. Булар қаторига итгафоқ-дош республикалар орасида биринчи бўлиб бизнинг юртимизда президентлик институ-тининг жорий қилингани; ўзбек тилига давлат тили мақоми берилгани; Мустақиллик декларацияси қабул қилингани; янги Конституция лойиҳасини ишлаб чиқиш учун ко-миссия тузилгани каби бир қанча муҳим воқеаларни киритиш мумкин.
Бўлажак Конституция ўзбек халқини, Ўзбекистоннинг келажагини белгиловчи ҳуж-жат бўлшпи, шу билан бирга, мустақилликни таъминлаши, уни сақлаб, мустахкамлаши керак эди.
1990 йил 20 июнда ўн иккинчи чақириқ ЎзССР Олий Советининг иккинчи сессиясида қабул қилинган Мустақиллик декларациясида Ўзбекистоннинг давлат қури-лишидаги тарихий тажрибаси ва таркиб топган анъаналари, ҳар бир миллат ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқига эга экани кўрсатиб ўтилди.
Ўзбекистон халқи биринчи марта Конституция каби муҳим ҳужжатни ўзи тайёрлаш шарафига муяссар бўлди. Шу билан бирга, бу катта масъулият ҳам эди. Чунки бундай тажриба илгари бўлмаган, халқимиз орасидан ҳеч ким Конституция ишлаб чиқишда иштирок этмаган эди.
Конетитуция лойиҳасини ишлаб чиқадиган, Президент Ислом Каримов раҳбарлик қилган комиссия таркибига энг йирик олимлар, мутахассислар, давлат ва жамоат арбоб-лари, жамоатчилик вакиллари, амалиётчилар киритилди.
Конституциямизнинг ҳар томонлама пухта ишлаб чиқилишига бир неча омиллар таъсир қилди, деб ҳозир бемалал айта оламиз. Биринчидан, комиссия оддига вазифалар-нинг Президентимиз томонидан тўғри ва аниқ қўйилгани; иккинчидан, комиссия ва ишчи гуруҳ аъзолари ўз вазифасига масъулият билан ёндашгани; учинчидан, Конститу-ция матнини тайёрлашда дунёдаги ривожланган демократик давлатлар тажрибаси, ўзи-мизьшнг қонунчилик борасидаги миллий анъаналаримиз чуқур ўрганилгани; тўртинчи-дан, лойиҳанинг умумхалқ муҳокамаси тўғри ташкил этилгани ва тушган таклиф-мулоҳазаларга жиддий эътибор билан қараб, улардан лойиҳани янада такомиллаштириш-да унумли фойдаланилгани ана шундай омиллардандир.
Комиссия раиси — Юртбошимиз жаҳон конституциявий тажрибасини чуқур ўрга-ниш; лойиҳа моддаларига инсон ҳуқуклари бўйича халқаро ҳужжатлардаги қоидаларни сингдириш; миллий давлатчилигимиз анъаналарини, миллий қадриятларимизни эътибор-га олиш, яқин ва олис истиқболни кўзлаб иш олиб боришга алоҳида аҳамият берди.
Конституция лойиҳасининг муҳокамаси Ўзбекистонда чинакам демократия мактаби бўлди. Юртдошларимизнинг озодликка, мустақилликка интилшпи лойиҳа муҳокамаси вақгида ўз натижасини берди ва бу халқимизнинг орзу-интилиш ва манфаатларини —^^— чуқур акс эттирадиган Конституция
Ҳозирги вацтда Ўзбекистоннинг шиддат матнининг вужудга келишида муҳим билан ўсиб, тобора ривожланиб бораётган роль ўйнади. Ўша даврда аҳолининг мамлакатга, инсон, унинг ҳуқуқлари, манфаат кўпчилиги муҳокамаларда иштирок ва эркинликларини ҳақиқий қадрият деб этди, ўзларининг таклиф-мулоҳазалари-биладиган демократик, ижтимоий-сиёсий ва Ни эркин билдирди. Оммавий ахборот фуқаролик институтларига эга бўлган воситаларида ҳам амалий фикрлар учун мустақил ва суверен давлатга айланишини кенг ўпИН ажратидди ва энг муҳими таъминлаб берган яна кўплаб ҳал қилувчи ан таклиф.мулоҳазалар асосида
омилларни мисол қилиб келтириш мумкин. -^ „ г
г ' Конституциянинг кўплаб моддалари
Ислом Каримов қайта ишланди. Ўзбекистон ҳаётидаги
оғир ва тахликали кунлар ортда қолди. Мустақил давлатимиз Конституцияси жамияти-мизни демократик ҳуқуқий давлат барпо этиш йўлида бирлаштирадиган, сафарбар эта-диган ижтимоий-сиёсий омилга айланди.
1991 йилнинг 31 августида, ўн иккинчи чақириқ ЎзССР Олий Кенгашининг олтинчи сессиясида Ислом Каримов Ўзбекистон Республикасининг мустақиллигани тан-танали равишда эълон қилди. Юртбошимиз ўзининг том маънодаги тарихий нутқида қуйидаги фикрларни улкан жасорат билан баён этди:
„Мамлакат катта фалокат ёқасига, жар ёқасига келиб қолганини кўриб турибмиз. Халқ ўзининг эртанги кунига шпончини кундан-кунга йўқотяпти. Одамлар ўзларининг, оиласининг, бола-чақасининг тинчлигига кафолат истайди. Тўкис, хотиржам ҳаёт талаб қиляпти. Бу истаклар, бу талаблар сафсатабозлик ва ваъдабозлик остида кўмилиб кет-япти.
Бизнинг халқимиз сабр-бардош, яхшилик, осойишталик, бошқа халқларга нисбатан хайрхохлик руҳида тарбияланган. Бу халқ бугун биздан ҳимоя талаб қиляпти, тинч-тотув ҳаёт, оғир меҳнатига яраша турмуш шароитларини талаб қиляпти. Бу — ҳаққоний талаб-дир.
...Ўзбекистон раҳбарияти ҳеч қачон, қандай Иттифоқ бўлмасин, ким билан Иттифоқ бўлмасин, қандай шароит бўлмасин, иккинчи даражали ролга рози бўлмайди, бунга йўл ҳам қўимайди"2.
Ватанимиз тарихига зарҳал ҳарфлар билан ёзиладиган ўша унутилмас кунларга назар ташлайдиган бўлсак, айни ўша ғоят қалтис пайтда ёш, мустақил Ўзбекистон давлати раҳбари томонидан мамлакатимизнинг сиёсий-ижтимоий, иқгисодий ва маъна-вий тараққиёти учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган кўплаб ўта мухим ҳужжатлар қабул қилинганини кўрамиз. Мисол учун, 31 август куни қабул қилинган ЎзССР Олий Советининг „Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллигини эълон қилиш тўғри-сида"ги қарори ва „Ўзбекистон Республикасининг Давлат мустақиллиги тўғрисида"ги баёноти ҳамда „Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигининг асослари тўғрисида" ги қонун ва бошқа қонун ҳужжатлари шулар жумласидандир.
Халқимиз мамлакатимиз мустақиллигининг илк босқичидаёқ қонунга асосланади-ган демократик ҳуқуқий давлат қуришни кўзлаб иш тутди. Давлатимиз раҳбари томони-дан олиб борилган барча ишларнинг асосида қонунга ҳурмат, қонунга итоаткорлик, қонун устуворлиги ғояси ётганига алоҳида эътиборни қаратишни истардик. Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов ҳақли равишда таъкидлаганидек, „ҳуқуқий давлатнинг қуроли ҳам, химояси ҳам, кўзи ҳам, сўзи ҳам қонундир. Минг афсуски, бизда қонувларни мен-симасликка, уларни бузишга ўрганиб қолинган. Қонунни бузишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Чунки қонун — халқнинг хоҳиш-иродаси! Уни бузган, менсимаган одам халқнинг юзига оёқ қўйган кишидир. Биз қонунни ҳурмат қилиш, унга бўисуниш, риоя қилиш йўлидан борсак, истиқболимиз порлоқ бўлади. Ана шунга эришиш учун Президент қонунларнинг энг асосий посбони, ҳимоячиси бўлшпи керак, деб ҳисоблайман"3.
1991 йил 31 августда „Ўзбекистон Республикасининг Давлат мустақиллиги асослари тўғрисида" Ўзбекистон Республикасининг қонуни4 қабул қилинди. Шу тариқа, бундан 21 йилдан ортиқроқ вақг олдин Ўзбекистон ўз мустақиллигани қўлга киритди. Мустақил яшаш ҳар бир халқнинг азалий орзу-умиди бўлган. Бизнинг халқимиз ҳам азалдан ҳур, эркин, ҳеч кимга тобе бўлмаган ҳолда мустақил яшаш учун тинимсиз курашиб келган. Шунинг учун, Президент Ислом Каримов ибораси билан айтганда, „мустақил ўзбек
2 Каримов И.А. Мустақил Ўзбекистоннинг давлат сиёсати инсонийлик ва эзгулик қонунларига асос-ланади. // Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида / И.А. Каримов. — Т.: „СУгЪеЙйоп" НМИУ, 2011. - 401-402-бет.
3 Каримов И.А. Ўзбекистон дунё харитасида ўзига муносиб жой олди. // Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида / И.А. Каримов. — Т.: „СгЪеМйоп" НМИУ, 2011. — 435-бет.
4 Қонуннинг матни бўйича қаранг: Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахбо-ротномаси, 1991 й., 11-сон, 246-модда.
2-5-13 9
давлати — халқимизнинг тарихий ютуғидир. Халқи юз йиллар мобайнида озодликни орзу қилган Ўзбекистон чинакам мустақилликни қўлга киритиб, гуллаб-яшнаши ва фаровон-ликка эришиши, тараққий этган демократик давлатлар қатори халқаро ҳамжамиятда муносиб ўринни эгаллаши — биз кўзлаётган олий мақсаддир".
1.2. Ўзбекистонда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг конституциявий асослари
Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов мустақиллик йилларида ижтимоий ҳаётимизнинг барча соҳаларида амалга оширилган улкан ўзгариш-ларни, халқимизнинг фидокорона меҳнати билан эришилган катта ютуқ ва натижалар-ни, уларнинг мохияти ва аҳамиятини ва умуман, Ўзбекистоннинг мустақил тараққиёт йўли икки босқичга бўлинишини илмий-назарий жиҳатдан асослаб берди.
Биринчи босқич (1991—2000 йиллар). Бу даврда Ўзбекистон халқи ўз умрини ўтаб бўлган эски мустабид тузумдан воз кечиб, мамлакатимизда ижтимоий йўналтирилган бозор иқгисодиётига асосланган инсонпарвар демократик ҳуқуқий давлат барпо этишни асосий мақсад сифатида белгилаб олди. Ана шу мақсадни ўзида ифода этган Конституция лойиҳаси тарихан қисқа муддат ичида тайёрланди, халқимиз ўртасида икки маротаба муҳокама қилинди ва такомилига етказилди. Шу асосда Конституция республикамиз қонун чиқарувчи органи томонидан қабул қилинди ва у ислоҳотларни амалга оширишга қаратилган барча қонунлар ҳамда қонун ҳужжатлари учун асос бўлди.
Констшуцияда Ўзбекистонда давлат ва жамият қурилишининг асосий принцшшари аниқ ифодалаб берилди, давлат ҳокимиятининг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти тармоқларига бўлинипш энг муҳим принцип сифатида белгиланди. Шунинг-дек, инсон ҳуқуқларининг давлат манфаатларидан, умумэътироф этижан халқаро ҳуқуқ нормаларининг эса миллий ҳуқуқий нормалардан устунлиги ҳам Конституциямизда муҳрлаб кўйилди.
Асосий қонунимизда ҳеч қайси мафкура давлат мафкураси сифатида ўрнатилиши мумкин эмаслиги ва ижтимоий ҳаёт сиёсий институтлар, мафкура ва фикрларнинг хилма-хиллиги асосида ривожланиши белгилаб берилди. Айни пайтда барча мулк шакл-ларининг тенг ҳуқуқлилиги шароитида хусусий мулкнинг бошқа мулк шакллари каби дахлсиз ва давлат ҳимоясида эканлиги мустаҳкамлаб қўйилди.
Ана шу принципларни инобатга олиб, давлат бошқарувининг собиқ мустабид, марказлашган тизими асоратларига барҳам бериш, мустақил Ўзбекистоннинг янги сиё-сий ва давлат тузилиши асосларини, аввало, қонунчилик тизимини шакллантиршп, марказда ва жойларда ваколатли ҳокимият органларининг яхлит тазимини ташкил этиш-га қаратилган ишлар аниқ мақсадни кўзлаб собитқадамлик билан амалга опшрилди.
Иккинчи босқич (2001—2007 йиллар). Бу даврда мамлакатимизни модернизация қилишга, иқгисодиётни ривожлантиришга, сиёсий ҳаётимизни, қонунчилик, суд-ҳуқуқ тизими ва ижтимоий-маданий соҳаларни изчил ислоҳ этишга қаратилган демократик янгиланишларни таъминлаш мақсадида Конституцияга маълум ўзгартириш ва қўшимча-лар киритилди.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов таъкидлаб айтганидек, „...биз ўзимизнинг пировард мақсадимизга эришиш учун замон қандай тез ва шиддат билан ўзгараётганини ҳисобга олган ҳолда, воқеликнинг ортида эмас, балки унинг олдида юришимиз, ҳар қандай нохуш ҳаракат ва муаммоларнинг олдини олишимиз, тараққиётимиз ва демократик янгиланиш заминини белгилаб берадиган қонунларни ўз вақтида қабул қилишимиз, уларга ҳаёт тақозо этаётган ўзгартириш ва қўшимча-
10
ларни киритишимиз зарурати бугун нечоғлиқ долзарб эканини англаш, тушуниш қийин эмас".
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов „2001 йилдан 2007 йилгача бўлган муддатни ўз ичига олган иккинчи боорга — фаол демократик янгиланишлар ва мамлакатни модернизация қилиш даври эса иқтисодиётимизни барқарор ривожланти-риш, сиёсий ҳаётимизни, қонунчилик, суд-ҳуқуқ тизими ва ижтимоий-гуманитар соҳа-ларни изчил ислоҳ қилишни таъминлашда ғоят муҳим роль ўйнаган давр бўлди"5, деб
уқтириб ўтгани бежиз эмас. __
Ўзбекистоннинг демократик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти барпо этиш-нинг ўзига хос йўлидан бораётганини „ўзбек модели" жаҳон жамоатчилиги то-монидан тан олинаётгани ҳам исботлаб ту-
Айни шу йўлда, шу мақсадларга эришишда Конституциямизда мустаҳкамлабқўйилган тамойил ва нормааар, шунингдек, биз тан-лаган ва бугун дунёда эътироф этилган, „ўзбек модели " деб ном олган тараққиёт модели мужассам топган.
Ислом Каримов
рибди.
Икки палатали миллий парламентни ташкил қилшп масаласи Ўзбекистон Пре-зиденти Ислом Каримов томонидан 2000 йил 25 майда Олий Мажлиснинг иккинчи сессиясида ижари сурилди. „Шуни яхпш англаб олишимиз зарурки, ҳаёт ўзгариши билан, одамларимизнинг сиёсий ва маънавий онги ўзгариши билан, бизнинг парламентимизнинг ташкил этилишида ҳам, унинг фаолиятида ҳам тегишли ўзгаришлар бўлиши табиийдир. Шу ҳолатларни назарда тутиб, мен доимий асосда ишлайдиган икки палатали парламент тизимига ўтиш таклифини киритмоқчиман, яъни биз 2004 йидда бўладиган сайловларда парламентни икки палатали қилиб ташкил этишимиз лозим"6.
2002 йил 12 декабрда Ўзбекистон Олий Мажлисининг X сессиясида „Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида" ва „Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида" конституциявий қонунлар қабул қилин-ди. Мазкур қонунлар парламент палаталарининг мақомини, уларни шакллантириш тар-тибини, ваколатларини, бошқа органлар билан ҳамкорлик қилшп механизмларини аниқ-лаб берди.
Дунёнинг ривожланган мамлакатларида тўпланган парламентаризм тажрибаси, Ўзбе-кистон халқининг қадриятлари ва менталитетини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилган ушбу қонунлар икки палатали парламентимиз ваколатлари ва фаолиятининг ташкилий шаклларини аниқ белгилаб берди.
2003 йилдан 2005 йилгача бўлган даврда икки палатали парламентни шакллантириш билан боғлиқ тарзда сайлов қоиунларига ўзгартишлар киритилди. 2003 йил 24 апрелда қабул қилинган „Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимияти ташкил этилишининг асосий принциплари тўғрисида"ги конституциявий қонунга мувофиқ, 2002 йил 27 ян-варда ўтказилган референдум натижалари асосида Ўзбекистон Республикаси Конституция-сининг бешинчи бўлими XVIII, XIX, XX ва XXIII бобларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди.
Мамлакатимиз парламентининг икки палатали қилиб ташкил этилшпи натижасида:
— парламент ўз ваколатларини самарали амалга оширмоқца;
— унинг ҳар томонлама асосли ва пухта қарорлар қабул қилипш учун зарур бўлган ўзаро мувозанат ва тийиб туриш тизими яратилди;
5 Каримов ИА Ўзбекистоннинг 16 йиллик мустақил тараққиёт йўли. — Т.: „СгЬеййоп" НМИУ, 2007. — 5-6.
6 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт — пировард мақсадимиз. — Асарлар, 8-жилд. - Т.: „Ўзбекистон", 2000. - 483-бет.
11
— Қонунчилик палатаси ўз фаолиятини доимий профессионал тарзда олиб бораёт-гани туфайли парламентнинг қонун ижодкорлиги борасидаги ишининг сифати кескин ошди;
— Сенат асосан маҳаллий кенгашлар, ҳудудларнинг вакилларидан иборат бўлиб, вакиллик вазифасини бажармоқда, шу тариқа умумдавлат ва ҳудудий манфаатларнинг мутаносиблигига эрипшдди;
— аҳолининг мамлакат ижтимоий ва сиёсий ҳаётидаги иштироки кўлами янада кенгайди;
— мамлакатимизни модернизация қилиш борасида узоқни кўзлайдиган „Кучли давлатдан — кучли фуқаролик жамияти сари" принципи амалда ўзининг ҳаётий ифода-сини топмоқца.
2005—2009 йилларда икки палатали Олий Мажлиснинг қуйи палатаси — Қонунчи-лик палатаси 120 депутатдан, юқори палатаси — Сенат эса 100 та сенатордан иборат бўдди.
Ўзбекистонда мустақиллик йилларида халқаро ҳуқуқ андозалари ва иотор хорижий давлатлар талабларига мос янги сайлов қонунчилиги яратилди. Миллий тараққиётимиз-нинг ушбу босқичида ижтимоий муносабатлар ҳам унга мос равишда тез ривожланиб
бормоқца. Ана шу нуқгаи назардан қараган-
Демократик ислоҳотларш қандайдир Да, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳавойимақсадлар, амбициялар ва сохта обрў ИАКаримов ташаббуси билан Олий Маж-топишучун сунъий равшида тезлаштириш, лис Қонунчилик палатасига киритилган ва ўз хоҳишини амалдаги ҳақиқат деб кўр- қабул қилинган ҳамда Олий Мажлис Сена-сатишга уриниш одатда тескари натижага тининг тўққизинчи ялпи мажлисида маъ-олиб келади ва буни кўплабмисолларда кўриш қулланган „Давлат бошқарувини янгилаш қийин эмас. ва янада демократлаштириш ҳамда мамла-
Ислом Каримов кат™ модернизация қилишда сиёсий парти-яларнинг ролини кучайтириш тўғрисида"ги
конституциявий қонун мамлакатимизда кечаётган сиёсий-ҳуқуқий жараёнларни давр талабларига мос равишда такомиллаштириб бориш заруратини тўлиқ ифода этади.
Конституциявий қонундаги ғоялар ҳамда унда сиёсий партиялар фракцияларининг Олий Мажлис Қонунчилик палатаси фаолиятини ташкил этишдаги аҳамияти ва ишти-рокини такомиллаштиришга оид меъёрлар мамлакатимизда амалга оширилаёттан парла-мент ислоҳотларининг мантиқан изчил давом этгирилишига замин яратиб бериши таби-ий. Парламент ислоҳотлари ва сиёсий партиялар нуфузини кўтаришдан асосий мақсад халқнинг бой турмуш тажрибасига асосланган ҳолда мамлакат аҳолисининг миллий ва маданий анъаналарига, барча ижтимоий гуруҳ ва қатламларнинг манфаатларига мос келадиган демократик принципларни янада кенг қарор топтиришдир.
Сўнгги йиллар давомида давлат ва жамият қурилишида, давлат ҳокимияти олий идоралари фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш, улар ўртасидаги муносабатлар ва ҳам-корликни уйғунлаштириш борасида босқичма-босқич ислоҳотлар изчиллик билан олиб борилаётгани диққатга сазовордир.
Ҳар қандай жамиятда ижтимоий муносабатлар ривожланиб бориши натижасида давлат ва жамият ҳаётида муҳим ўзгаришларга зарурат пайдо бўлади. Кейинги йилларда Ўзбекистонда ҳам давлат ҳокимияти тизими органлари фаолиятини такомиллаштириш борасида олиб борилаётган чуқур ислоҳотлар натижасида Конституциямизга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш зарурияти вужудга кедди. Ўзбекистон Республикаси давлат орган-лари тизими ва фаолиятининг доимо такомиллаштириб борилиши давлатимиз сиёсати-даги асосий устувор йўналишлардан бири бўлиб қолмоқца. Мамлакатимизни модерниза-ция қилиш ва демократлаштириш, демократик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти
12
қуриш борасида ижтимоий-сиёсий ислоҳотларни қатьий амалга ошириш ҳамда давлат бошқарув органлари фаолиятида улар ўртасидаги ўзаро тенглик ва мувозанатни сақлаш ва тартибга солиш муҳим аҳамият касб этади.
Бошқа мамлакатларда бўлгани каби, Ўзбекистон Республикасида ҳам, ижтимоий ҳаёт талаблари давлат ва жамият ўртасидаги муносабатларнинг янги демократик кўри-ншпларини юзага келтирмоқда, жумладан, давлат ва жамият аъзоларининг ўзаро муно-сабатларида демократик давлат талабларидан келиб чиқиб, ҳуқуқий ислоҳотларни изчил-лик билан ривожлантириш тобора муҳим ўрин эгалламоқца.
„Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг айрим моддаларига (89-моддасига, 93-моддасининг 15-бандига, 102-моддасининг иккинчи қисмига) тузатишлар киритиш тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикасининг конституциявий қонуни бу фикрнинг ама-лий тасдиғи бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига киритилаёттан ушбу тузатишлар:
биринчидан, давлат бошқарувини янада демократлаштириш, яъни бошқарувнинг халқчиллигини таъминлаш;
иккинчидан, давлат органларининг ўз ваколатларини амалга оширишдаги роли ва масъулиятини оишриш, давлат органлари фаолиятида қонун устуворлигини ва уларнинг халқ олдидаги масъулиятини ошириш ҳамда таъминлаш;
учинчидан, мамлакатни янгилаш ва модернизация қилишда сиёсий партияларнинг таъсирини кучайтириш, бу сиёсий партияларни барча соҳаларда амалга оширилаётган янгиланиш жараёнлари ва ислоҳотларга сиёсий жараёнларнинг ажралмас иштирокчиси сифатида кенг жалб қилиш имконини беради.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг XXI бобида давлат ҳокимияти махал-лий органларини ташкил этишга янгича ёндашидди ва ўзига хос хусусиятларни акс этгарган давлат ҳокимияти маҳаллий органларининг ҳар бир бўғинини ташкил этишнинг ҳуқуқий асоси яратилди.
Тараққиётимизнинг учинчи босқичи 2008—2010 йилларни ўз ичига олиб, бу даврда тараққиётнинг асосий жабҳалари фуқароларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш, сайлов жараёнини янада демократлаштиришдан иборат бўлди.
Ўтган давр мобайнида юртимизда самарали демократик сайлов тизимини шакллан-тириш ва ривожлантириш соҳасида ғоят чуқур ўзгаришлар амалга оширилганшш таъкид-лаш ўринлидир.
Маълумки, Конституциямизга, „Сайловчилар ҳуқукларининг кафолатлари тўғриси-да"ги ҳамда янги таҳрирдаги „Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғри-сида", „Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисида", „Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида"ги қонунларга 2003 ва 2008 йилларда тегашли ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди.
Шу билан бирга, ушбу даврда мазкур соҳага оид кўплаб қонун ҳужжатлари қабул қилинди. Буларнинг барчаси миллий сайлов тизимининг изчил ва босқичма-босқич ли-бераллашувини, икки палатали парламент сайловларининг қонун талаблари ва умум-эътароф этилган халқаро принцип ва нормаларга тўла мос ҳолда ўтказилишини таъмин-лайдиган мукаммал қонунчилик базасининг шаклланишига олиб келди.
2009 йилги сайлов арафасида Марказий сайлов комиссияси томонидан Ўзбекйстон Республикаси Олий Мажлиси, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар кенгашлари сайловига тайёргарлик қўриш ва ўтказиш бўйича концепция ишлаб чиқилди. Мазкур концепция хорижий экспертлар томонидан фуқароларнинг сайлов ва ўз хоҳиш-иродаси-ни эркин билдириш борасидаги консгатуциявий ҳуқуқпарига риоя этилшии бўйича ноёб ҳужжат сифатида баҳоланган эди. Ҳақиқатан ҳам, ушбу концепциянинг амалга ошири-лиши сайловнинг қонун талабларига тўла мувофиқ ҳолда, сиёсий партияларнинг ўта
13
фаол иштирокида, сайлов жараёнига марказий ва маҳаллий давлат ҳокимияти орган-ларининг аралашувига йўл қўймасдан ўтказилишини таъминлашда ғоят муҳим роль ўйнади.
Айтиш керакки, бизнинг сайлов тизимимиз ривожида 2008 йили сайлов қонунчи-лигимизга киритилган ўзгартишлар муҳим босқични бошлаб берди. Қонунчилик палата-сидаги депутатлик ўринларининг сони 120 тадан 150 тага кўпайтирилди, пгундан 135 нафар депутат сиёсий партиялардан сайланди. Бугунги кунда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш масалалари ниҳоятда муҳим ва долзарб аҳамият касб этиб бораётганидан келиб чиққан ҳолда, қуйи палатамиздаги 15 та депутатлик ўрни Ўзбекистон Экологик ҳарака-тидан сайланган депутатларга берилди.
Бундан ташқари, қонун ҳужжатларига сайлов жараёнининг янада либераллашувини таъминлайдиган бир қатор нормалар киритилди. Жумладан, сайловда иштирок этадиган сиёсий партияларнинг рўйхатдан ўтиши учун ўрнатилган муддат 6 ойдан 4 ойга туши-рилди.
Айни вақгда сиёсий партияларнинг сайловда иштирок этиши учун рухсат бериш масаласини ҳал этиш борасида зарур бўладиган сайловчилар имзосининг миқцори аввалги 50 минг имзо ўрнига 40 минг қилиб белгиланди.
Шунингдек, депутатликка номзодларнинг ишончли вакиллари сони 5 нафардан 10 нафаргача кўпайтирилди. Шулар қаторида сайлов тўғрисидаги қонун ҳужжатларига сиёсий партиянинг „ваколатли вакили" деган янги институт киритилди, унга имзо варақаларининг тўғри тўлдирилишини текширишда, сайлов участкаларида овозларни санаб чиқишда иштирок этиш ҳуқуқи беридди.
Яна бир муҳим янгилик — қонун ҳужжатларига сайлов комиссияларининг сайловга тайёргарлик кўриш ва ўгказиш билан боғлиқ фаолиятида ошкораликни кўпроқ таъмин-лашга қаратилган нормаларнинг киритилишида ўз аксини топди.
Шуниси эътиборга сазоворки, бизнинг сайлов тизимимиз хотин-қизларнинг ижти-моий-сиёсий фаоллигини, уларнинг давлат ва жамият қурилиши соҳасидаги мавқеини оширишда муҳим аҳамият касб этди. Сайлов тўғрисидаги қонун ҳужжатларига сиёсий партиялардан кўрсатиладиган депутатликка номзодларнинг камида 30 фоизини аёллар ташкил этиши шарт экани тўғрисидаги норманинг киритилгани бунинг яққол тасдиғи-дир. 2009 йилги сайловлар жараёнида айни ана шу норманинг татбиқ этилипш парламент-нинг қуйи палатасига умумий депутатлар сонининг 22 фоизини ташкил этадиган 33 нафар хотин-қиз депутатни сайлаш имконини берди.
Сенат аъзолари этиб сайланганларнинг 15 фоизи аёллардир, маҳаллий вакиллик органларида фаолият кўрсатаётган аёллар эса бугунги кунда жами депутатлар сонининг 20 фоизидан ортиғини ташкил этади.
2009 йил 1 июдцан кучга кирган „Сайлов тўғрисида"ги қонун ҳужжатлари такомил-лаштирилшпи муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонунларига ўзгар-тиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида"ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни ушбу йўналишда амалга оширилган ишлар сирасида алоҳида аҳамият касб этади.
Қисқача айтганда, ўтган даврда юртимизда Конституциямиз ва сайлов қонунчили-гимизга асосланган мустаҳкам ҳуқуқий-меъёрий замин яратилди. Охирги йилларда, ху-сусан, 2012 йилнинг бошида Ўзбекистон Республикасининг сайлов тизимига замон талаблари ва халқаро андозаларга мос бўлган, аввало, сайлов қонунларини янада либе-раллаштириш ва демократлаштириш мақсадларига қаратилган ўзгартириш ва янги нор-маларнинг киритилгани эътиборга сазовордир.
Айниқса, сиёсий партияларнинг роли ва таъсирини кучайтириш, уларнинг ишончли вакиллари сонини кўпайтириш, сайлов жараёнида уларга қўшимча ҳуқуқ ва ваколатлар
14
бериш, умуман, сайловчиларнинг ҳуқуқини кенгайтиришни кўзда тутадиган бу имко-ниятлар сайлов тизимини янада такомиллаштиришга катта ҳисса бўлиб қўшилди. Энг муҳими, сайлов қонунчилигида Марказий сайлов комиссиясининг ҳуқуқ ва ваколатла-рини кучайтириш масаласига алоҳида аҳамият беридди.
1.3. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва
фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси — Ўзбекистонда
демократик тараққиётнинг янги босқичи
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республи-каси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2010 йил 12 ноябрда ўтка-зилган қўшма мажлисидаги „Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқур-лаштиршп ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси" мавзусидаги маъру-заси мамлакатимизнинг демократик тараққиёт йўлидан оғишмай янада илдамлаб бори-шида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Ушбу маърузада аҳамиятга молик бўлган муҳим вази-фаларни ҳал этишда давлат ҳокимияти тармоқпарини, хусусан, парламентаи янада ри-вожлантириш ва мустаҳкамлаш, сиёсий партияларнинг ролини ошириш, мамлакатимиз суд-ҳуқуқ тазимини ва сайлов қонунчилигини такомиллаштириш, фуқаролик жамияти институтларини ва оммавий ахборот воситаларини ривожлантариш, шунингдек, демок-ратик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва иқгисодиётни либераллаштиршига қаратал-ган бир қатор қонунчилик ташаббуслари илгари сурилди.
Маърузада таъкидлаб ўтилганидек, ўтган давр мобайнида мамлакатимизда давлат ҳокимияти ва бошқарувини демократлаштириш соҳасида амалга оширилган ислоҳотлар жуда муҳим мақсадга, яъни ҳокимиятлар бўлинишининг конституциявий принципини ҳаётга татбиқ этишга, ҳокимиятлар ўртасида ўзаро тийиб туриш ва манфаатлар мувоза-натининг самарали тизимини шакллантиришга, қонун чиқарувчи ва вакиллик ҳокимия-тининг ваколатлари ҳамда назорат вазифаларининг ролини кучайтиришга, суд тизимини либераллаштириш ва унинг мустақиллигини таъминлаш бўйича ғоят долзарб чора-тад-бирларни кўришга қаратилган эди7.
Президентимиз И.А. Каримов Ўзбекистон парламенти палаталаршшнг қўшма маж-лисида сўзлаган маърузасида 6 та энг муҳим устувор йўналишни илгари сурди. Ана шу йўналишлар ва улар бўйича қилинган таклифларнинг қисқа мазмуни қуйидагича:
I. Давлат ҳокимияти ва бошқарувини демократлаштириш:
1) Конституциянинг 98-моддасига ўзгартиш киритиш:
— Бош вазир лавозимига номзод кўрсатиш ва уни тасдиқлапшинг янада демо^фатик принципларини ифодалайдиган янги тартиб ўрнатиш;
— Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига Бош вазирга нисбатан ишончсизлик вотумини билдириш ҳуқуқини бериш (1.1-расм);
— Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ваколатига тааллуқли масалалар юзасидан қарорлар қабул қилиш ҳуқуқини Ўзбекистон Президентининг ваколатлари доирасқцан чиқариш.
2) Конституциянинг 96-моддасига ўзгартиш киритиш:
— Мамлакат Президенти турли сабабларга кўра ўз вазифасини бажара олмайдиган вазият юзага келган тақдирда тутиладиган йўлнинг янги тартиби: Президент ваколатла-
Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жа-миятини ривожлантириш концепцияси: Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палата-си ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза. 2010 йил 12 ноябрь. - Т • 0'гЬеШоп" НМИУ 2010 — о-бет. '
15
рини Олий Мажлис палаталарининг қўшма фавқулодца йиғилипшда депутатлар, сенатор-лар орасидан вақгинча сайланган шахс эмас, Олий Мажлис Сенатининг Раиси вақгинча бажаради.
3) Конституциянинг 78-моддаси 1-қисмининг 15-бандини тўлдириш:
— Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг биргалиқцаги ваколатлари доирасига Бош вазир ҳисоботларининг тингланишини кири-тиш.
4) Конституциянинг 93-моддаси 15-бандини тўддириш:
— Ўзбекистон Республикаси Бош вазирининг тақдимига биноан вилоятлар ҳоким-лари ва Тошкент шаҳар ҳокимининг Ўзбекистон Президенти томонидан лавозимга та-йинланиши ва лавозимдан озод этилиши.
5) Конституциянинг 93-модцаси 8-бандини ўзгартириш:
— Ўзбекистон Президенти ваколатлари доирасидан Ўзбекистон Вазирлар Маҳкама-си девонини тузиш ва унга раҳбарлик қилиш ваколатининг чиқарилиши.
6) Конституциянинг 93-моддаси 16-бандини тўлдириш:
— Ўзбекистон Президентининг Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси мажлисларида раислик қилшпга ҳақли экани.
7) Конституциянинг 93-моддаси 12-бандини ўзгартириш:
— Ўзбекистон Президентининг ваколатлари доирасидан Бош прокурорнинг ўрин-босарларини тайинлаш ваколатининг чиқарилиши ва унинг ўрнига Ҳисоб палатаси раи-сини тайинлаш ваколатиншй* киритилиши.
II. Суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ этиш:
1) „Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида"ги қонуннинг янги таҳририни қабул қилиш;
2) Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 29- ва 31-бобларига ўзгартиш ва қўшимчалар киршшп;
3) Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 439-моддасига ўзгар-тиш киритиш: биринчи инстанция сўдида иш бўйича айблов хулосасини фақат прокурор ўқиб эпштгариши лозим;
4) Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 321-моддасидан суд-нинг жиноят иши қўзғатишга доир ваколатини чиқариш;
5) „Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисида" қонун қабул қилиш;
6) Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг янги таҳририни қабул қилиш;»
7) қонун устуворлигини таъминлаш бўйича адлия органларининг ролини янада кучайтиришга қаратилган янги ҳуқуқий механизмларни ўрнатадиган ҳужжатларни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш;
8) жамиятда ҳуқуқий билимлар таршботини тубдан яхшилашга йўналтирилган мақсадли кенг кўламли чора-тадбирлар дастурини ишлаб чиқшп.
III. Ахборот соҳасини ислоҳ қилшп, ахборот ва сўз эркинлигини таъминлаш:
1) Қуйидаги қонунларни қабул қилиш:
— „Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари фаолиятининг очиклиги тўғрисида";
— „Телерадиоэшитгиришлар тўғрисида";
— „Оммавий ахборот воситалари фаолиятининг иқгисодий асослари тўғрисида";
— „Оммавий ахборот воситаларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш кафолат-лари тўғрисида".
2) Қуйидаги қонунларга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш:
— „Оммавий ахборот воситалари тўғрисида";
— „Ахборот эркинлиги принпиплари ва кафолатлари тўғрисида";
— „Телекоммуникациялар тўғрисида" ва бошқалар.
16

				—►	Икки ўртада зидциятлар доимий тус олса:				^----
ОЛИЙ МАЖЛИС							<ч1;
	Сенат		Қонунчилик палатаси					БОШВ		АЗИР
Депутатлар умумий сонининг камида '/3 қисми:

Таклиф:
Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлиси муҳокамасига Бош вазирга нисбатан ишончсизлик вотуми билдириш ҳақидаги масала

ПРЕЗИДЕНТ
Бош вазирга нисбатан ишончсизлик вотуми билдириш
ҳақидаги масалани муҳокама қилиш учун Олий
Мажлисга киритади:

Президент Бош вазирни
лавозимидан озод этиш
тўғрисида қарор чиқаради.

с СЕНАТ Сенаторлар умумий сонининг камида 2/3 цисми овоз берган тақцирда:

4

^ ҚОНУНЧИЛИК ПАЛАТАСИ Депутатлар умумий сонининг камида 2/3 қисми овоз берган тақцирда:

Вазирлар
Маҳкамасининг бутун
таркиби Бош вазир билан
бирга истеъфога чиқади
0

Ишончсизлик вотуми қабул қилинган ҳисобланади
3-5-13
1.1-расм. Бош вазирга нисбатан ишончсизлик вотуми билдириш.
17
IV. Ўзбекистонда сайлов ҳуқуқи эркинлигини таъминлаш ва сайлов қонунчилигини ривожлантириш:
1) „Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида"ги қонунга ўзгар-тиш ва қўшимчалар киритиш:
— 6-моддага;
— 27-модцага;
— 41-моддага.
2) „Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисида"ги қонунга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш:
— 25-моддага;
— 38-моддага.
V. Фуқаролик жамияти институтларини шакллантирнш ва ривожлантириш:
1) Қуйидаги қонунларни қабул қилиш:
— „Ижтимоий шериклик тўғрисида";
— „Ўзбекистон Республикасида жамоатчилик назорати тўғрисида";
— „Экологик назорат тўғрисида".
2) Қуйидаги қонунларга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш:
— „Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида";
— „Фуқаролар йиғини райси (оқсоқоли) ва унинг маслаҳатчилари сайлови тўғри-сида";
— Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси.
VI. Демократик бозор ислоҳотларини ва иқтисодиётни либераллаштиришни янада чуқурлаштириш:
1) Қуйидаги қонунларни қабул қилиш:
— „Хусусий мулкни ҳимоя қилиш ва мулқцорлар ҳуқукларининг кафолатлари тўғрисида";
— „Тадбиркорлик фаолияти соҳасвда рухсат бериш тартиб-қоидалари тўғрисида";
— „Рақобат тўғрисида";
— „Кредит бюролари фаолияти ва кредит ахбороти алмашуви тўғрисида";
— „Гаров реестри тўғрисида";
— „Риэлторлик фаолияти тўғрисида";
— „Инвестиция ва пай фондлари тўғрисида";
— „Инновациялар ва иқгисодиётни модернизация қилиш тўғрисида" ва бошқалар.
2) Қуйидаги қонунларнинг янги таҳририни ишлаб чиқиш:
— „Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқиарини ҳимоя қилиш тўғри-сида";
— „Тадбиркорлик фаолияти эркинлиганинг кафолатлари тўғрисида";
— „Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида". Ўзбекистон Республикасининг „Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг ай-
рим моддаларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида (78, 80, 93, 96 ва 98-моддаларига)"ги қонуни8 2011 йил 4 мартда Олий Мажлиснинг Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилиниб, 2011 йил 25 мартда эса Сенат томонидан маъқулланди. 2011 йил 18 апрелда Ўзбекистон Президенти томонидан имзоланган мазкур қонун, унинг охирги — 2-моддасига биноан расмий эълон қилинган кундан (19 апрелдан) эътиборан кучгакирди.
'„Халқ сўзи" газетаси, 2011 йил 19 апрель, № 76 (5243).
18
Президент Ислом Каримов давлат ҳокимияти ва бошқарувини демократлаштариш, янада либераллаштириш, дунёдаги риюжланган давлатлар бошқаруви тизимига мос тазимга ўтиш бўйича бир қатор таклифларни илгари сурди. 2010 йилнинг 12 ноябрида мамлакат Президенти Ислом Каримов томонидан республика парламенти палаталарининг қўшма мажлисида қилинган маъруза давлат ҳокимиятининг учта субъекти, яъни давлат бошлиғи бўлган Президент, қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар ўртасидаги ваколат-ларнинг янада мутаносиб тақсимланишини таъминлаш йўлида муҳим қадам бўлди.
Суд-ҳуқуқ тизимини демократлаштирши ва либераллаштириш соҳасида ҳам муҳим ислоҳотлар ўтказилди. Ҳозирги вақгда мамлакатимизда Ўзбекистон Республикаси Консти-туциявий суди, Ўзбекистон Республикаси Олий суди, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди, Қорақалпоғистон Республикаси фуқаролик ва жиноят ишлари бўйича олий судлари, фуқаролик ва жиноят ишлари бўйича вилоят ва Тошкент шаҳар судлари, фуқаролик ишлари бўйича туманлараро, туман (шаҳар) судлари, жиноят ишлари бўйича туман (шаҳар) судлари, ҳарбий судлар, Қорақалпоғистон Республикаси хўжалик суди, вилоят ва Тошкент шаҳар хўжалик судлари фаолият кўрсатади. Ўзбекистон Республика-сида ишларнинг тоифаларига қараб судларнинг ихтисослашуви амалга оширилиши мум-кин. Фавқулодда судлар тузишга йўл қўйилмайди.
Мамлакатимизда суд Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва бошқа қонун-ларида, инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро ҳужжатларда эълон қилинган фуқаролар-нинг ҳуқуқ ва эркинликларини, корхоналар, муассаса ва ташкилотларнинг ҳуқуклари ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини суд йўли билан ҳимоя қилишга даъват этилган.
Суднинг фаолияти қонун устуворлигани, ижтимоий адолатни, фуқаролар тинчлиги ва тотувлигини таъминлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасида одил судлов фақат суд томонидан амалга оширилади.
Судьялар мустақил бўлиб, фақат қонунга бўйсунади. Судьяларнинг одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолиятига бирон-бир тарзда аралашишга йўл қўйилмайди ва бундай аралашув қонунга мувофиқ жавобгарликка тортилишга сабаб бўлади.
Ҳамма судларда ишлар очиқ кўрилади. Ишларни ёпиқ мажлисда кўриб чиқишга фақат қонунда белгиланган ҳолатларда йўл қўйилади.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди фуқаролик, жиноий ва маъмурий суд ишла-рини юритиш соҳасида суд ҳокимиятининг олий органидир.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Қорақалпоғистон Республикаси олий судлари, вилоят, шаҳар, туманлараро, туман судлари ва ҳарбий судларнинг судлов фаолияти устидан назорат олиб бориш ҳуқуқига эга.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди ишларни биринчи инстанция суди сифатида ва назорат тартибида кўради. У ўзи биринчи инстанция сифатида кўрган ишларни апел-ляция ёки кассация тартибида шикоят бериш (протест билдириш) ҳуқуқига эга бўлган шахсларнинг хоҳишига кўра апелляция ёки кассация тартибида кўриши мумкин. Апел-ляция тартибида кўрилган иш кассация тартибида кўрилмаслиги керак.
Судьяларнинг мустақиллиги қуйидагилар орқали таъминланади:
— уларни қонунда белгиланган тартибда судьяликка сайлаш, тайинлаш ва судья-ликдан озод қилиш;
— уларнинг дахлсизлиги;
— одил судловни амалга оширишдаги қатъий таомил;
— қарор чиқариш чоғида судьялар маслаҳатининг сир тутилиши ва уни ошкор қилишни талаб этишнинг тақиқпаниши;
— судга ҳурматсизлик ёки муайян ишларни ҳал қилишга аралашганлик, судьялар дахлсизлигини бузганлик учун жавобгарлик;
19
— судьяга давлат ҳисобидан унинг юксак мақомига муносиб моддий ва ижтимоий таъминот бериш.
Жиноий-ҳуқуқий соҳани либераллаштириш борасидаги ислоҳотлар. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси9 нинг10 3-моддасида қуйидаги ҳуқуқий норма белгилаб қўйил-ган:
„Ҳар бир инсон яшаш, эркин бўлши ва шахсий дахлсизлш ҳуқуқларига эгадир"п.
Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида халқаро пактнинг12 6-моддаси 1-бандида эса ушбу норма мустаҳкамлаб қўйилган:
„Яшаш ҳуқуқи ҳар бир жсоннинг ажралмас ҳуқуқидир. Бу ҳуқуқ цонун билан ҳимоя-ланади. Ҳеч ким ўзбошимчалик бшан инсонни яшашдан маҳрум цила олмайди "13.
Юқорида номлари тилга олинган халқаро шартномаларнинг тегишли қоидалари Ўзбекистон Конституциясида ўз ифодасини топган. Ўзбекистон Конституциясининг 24-моддасида қуйидаги ҳуқуқий нормани ўқиймиз:
„Яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннжг узвий ҳуқуцидир. Инсон ҳаётига суиқасд цилиш энг оғир жжоятдир"14.
2005 йил 1 августда Ўзбекистон Республикаси Президентининг „Ўлим жазосини бекор қилшп тўғрисида"ги Фармони эълон қилинди. Фармонга асосан, Ўзбекистон Рес-публикаси Жиноят кодексида белгиланган ўлим жазосини умрбод ёки узоқ муддатли озодликдан маҳрум этшп тариқасидаги жазо билан алмаштириш масаласи кун тартибига қўйилди. Ўзбекистонда 2008 йилнинг 1 январидан бошлаб ўлим жазоси бекор қилинди ва унинг ўрнига умрбод ёки узоқ муддатли озодлиқдан маҳрум қилиш жазо тури жорий этилди.
Ҳуқуқни қўллаш ва суд амалиётига 2001 йилдан бошлаб ярашув институти кири-тилди ва у самарали фаолият кўрсатмоқца.
Шу борада яна бир мисолга эътибор берайлик. Ярашув институтининг жорий эти-лиши натижасида ўтган давр мобайнида 130 минг нафарга яқин фуқаро жиноий жавоб-гарлиқдан озод этидди.
Шунингдек, суд қарорлари ижросини тўхтатиб туриш ҳуқуқи прокуратура ваколат-лари доирасидан чиқарилди. Туман ва шаҳар прокурорларининг эса тергов ва айбланув-чини қамоқда саклаш мудцатларини узайтириш ҳуқуқлари бекор қилинди.
„Хабеас корпус" институги жорий этилди, яъни 2008 йиддан эхтаёт чораси сифатвда қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқи прокурордан судга ўтказилди.
Ахборот соҳасини ислоҳ этиш — демократик жамият асосларини барпо этишнинг муҳим шартидир. Ўзбекистон Конституциясининг XV боби оммавий ахборот воситаларига
9 „Декларация" сўзи французча с!ес1ага1юп — „баёнот" деган маънони билдиради. Декларация — алоҳида сиёсий-ҳуқуқий ҳужжатларнинг уларга тантанали тус бериш, уларнинг давлат миқёсидаги аҳамия-тини таъкидлаш мазмунига эга бўлган номи.
10 Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси 1948 йил 10 декабрда Бирлашган Миллатлар Ташки-лотининг Бош Ассамблеяси томонидан қабул қилинган. Ўзбекистон Республикаси мазкур халқаро ҳуж-жатга 1991 йилнинг 30 сентябрида қўшилди. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси — Ўзбекистон қўшилганбиринчи халқаро ҳужжатдир. Бу эса, ўз навбатида, Ўзбекистон Конституциясида таъкидлан-ганидек, Ўзбекистоннинг „инсон ҳуқукдарига ва давлат суверенитети ғояларига содиқлигини" (Муқад-димадан) тасдиклайди.
11 Инсон ҳуқуқпари бўйича халқаро шартномалар: тўплам/Ўзбекча нашрнинг масъул муҳаррири АХ.Саидов. - Т.: „Адолат", 2004. - 32-бет.
12 Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқпар тўғрисидага халқаро пакт 1966 йил 19 декабрда БМТ Бош Ассам-блеясининг XXI сессиясида қабул қилинган. У 1976 йилда БМТ га аъзо бўлган 35 давлат ратификация қилганидан сўнг кучга кирди. Ўзбекистон Республикасида мазкур пакгга қўшилиш тўғрисида 1995 йил 31 августда қарор қабул қилинди ва бу қарор ўша йилнинг 28 декабрида кучга кирди.
13 Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномалар: тўплам/Ўзбекча нашрнинг масъул муҳаррири АХ.Саидов. — Т.: „Адолат", 2004. — 39-бет.
|4Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. — Т.: „(У/ЪеШоп" НМИУ, 2009. — 7-бет.
20
багашланган бўлиб, ўз ичига битга — 67-моддани олади. Унда „Оммавий ахборот воси-талари эркиндир ва қонунга мувофиқ ишлайди. Улар ахборотнинг тўғрилиги учун бел-гиланган тартибда жавобгардирлар. Цензурага йўл қўйилмайди"15 дейилади. Кейинги 10 йил ичида ОАВ фаолиятига бевосита дахлдор бўлган ўнга яқин қонун ҳужжатлари („Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида" қонун, „Оммавий ахборот воситалари тўғрисида" қонун, „Телекоммуникациялар тўғрисида" қонун, „Реклама тўғри-сида" қонун ва бошқалар) қабул қилинди. Ана шундай қонун ҳужжатлари асосида мамлакатимизда ОАВ соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотларни янада чуқурлаштириш имкони яратилди.
Давлатимиз раҳбари таъкидлаганидек, „мамлакатимизда ўтган йиллар давомида, айниқса, охирги 10 йилда оммавий ахборот воситаларини янада либераллаштириш, сўз эркинлигини таъминлашга қаратилган кенг қамровли ташкилий-ҳуқуқий чора-тадбирлар амалга оширилди"16. Кейинги 10 йил ичида мамлакатимизда фаолият юритаётган ОАВ нинг сони 1,5 баробар, электрон ОАВ нинг сони эса 7 баробар кўпайиб, уларнинг умумий сони қарийб 1200 тага етди. Мавжуд барча телеканалларнинг қарийб 53 фоизи, радиоканалларнинг эса 85 фоизи нодавлат ОАВ ҳисобланади. ОАВ Ўзбекистонда яшай-диган миллат ва элатларнинг 7 та тилида фаолият олиб боради17.
Ўтган йиллар мобайнида ОАВ фаолиятида туб ўзгаришлар амалга оширилди18. Ом-мавий ахборот воситаларининг фаолиятини тартибга солувчи ҳуқуқий асослар яратилди. Бу йўналишда қуйидаги қонун ҳужжатларини тилга олшп мумкин: „Ноширлик фаолияти тўғрисида" (1996), „Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида" (1996), „Ом-мавий ахборот воситалари тўғрисида" (1997), „Ахборот олиш кафолатлари ва эркинлиги тўғрисида" (1997) каби қонунлар.
Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан ишлаб чиқилган мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожланти-риш концепциясида ахборот соҳасини ислоҳ қилиш, ахборот ва сўз эркинлигини таъмин-лаш борасида амалга оширилган ишлар танқидий баҳоланиб, „Оммавий ахборот восита-лари фаолиятининг иқгисодий асослари тўғрисида"ги, „Оммавий ахборот воситаларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш кафолатлари тўғрисида"ги, „Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари фаолиятининг очиқлига тўғрисида"ги ва „Телерадиоэшитгаришлар тўғрисида"ги янги қонунларни қабул қилиш ва амалдаги „Оммавий ахборот воситалари тўғрисида"ги ва „Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида"ги қонун-ларга тегишли ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш, „Телекоммуникациялар тўғрисвда" ги қонунни такомиллаштириш бўйича таклифлар киритилганини алоҳида таъкидлаш ўринлидир.
Давлатимиз раҳбари томонидан 2011 йил 30 декабрда эълон қилинган „Оммавий ахборот воситаларини янада ривожлантириш учун қўшимча солиқ имтиёзлари ва афзал-ликлар бериш тўғрисида"ги 1672-сонли қарор концепцияда белгилаб берилган ахборот
15Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. — Т.: „О'гЬе1а81;оп" НМИУ, 2009. — 13-6.
16 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик пала-таси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза. 2010 йил 12 ноябрь. —Т.: „0'гЬеШоп" НМИУ, 2010. — 10-бет.
17Қаранг: Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фу-қаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчи-лик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза. 2010 йил 12 ноябрь. — Т.: „О'2Ъе1ш1оп" НМИУ, 2010. - 30-бет.
18 Мирзо Ғ., Хидиров С.М. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва оммавий ахборот восита-лари. Масъул муҳаррир: ю.ф.д., проф. АХ.Саидов. — Т.: ТДЮИ нашриёти, 2005. — 13-бет.
21
соҳасини ислоҳ қилшп, ахборот ва сўз эркинлигини таъминлаш йўналишидаги тамо-йилларнинг ҳаётдаги амалий ифодаси бўлди. Ушбу қарор билан оммавий ахборот воси-талари, нашриёт, полиграфия корхоналари ва матбуот тарқатувчи ташкилотларга солиқ ва божхона тўловлари бўйича катта имконият ва имтиёзлар берилгани ахборот бозори иштирокчилари фаолияти самарадорлигини оишриш ва уларнинг иқгисодий мустақилли-ги, молиявий барқарорлигини таъминлашда адоҳида ўрин тутади.
Ўзбекистонда кейинги ўн йилда фуқаролик жамияти институтлари, нодавлат ноти-жорат ташкилотлари жадал шаклланди ва ривожланди. Улар мамлакатимиз аҳолисининг кенг қатламлари томонидан қўллаб-қувватланмоқца. Шунинг учун ҳам фуқаролик инс-титутлари, нодавлат нотижорат ташкилотларининг аҳамияти борган сари ошиб бормоқца. Чунки улар демократик қадриятлар, инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилишнинг муҳим омилига айланиб бормоқда, фуқароларнинг ўз иқгидорини рўёбга чиқариши, уларнинг ижтимоий-иқгисодий фаол-лиги ва ҳуқуқий маданиятани ошириш учун шароит яратмоқда, жамиятимизда турли манфаатлар мувозанатини таъминлашга кўмаклашмоқда. Фуқаролик жамияти институт-лари ривожланиб боргани сари уларнинг давлат ва ҳокимият тузилмалари фаолияти устидан жамоатчилик назоратини амалга оширишдаги фаоллиги янада кучаймоқда. Айтиттг мумкинки, жамоатчилик назоратининг таъсирчанлиги боис кишилар қалби ва онгида жамиятимиз ҳаётида рўй бераётган туб ижобий ўзгаришларга нисбатан кечаётган хайр-хоҳлик ва бирдамлик кайфияти*фаоллашмоқца.
Фуқаролик жамияти инсштутларининг ташкил этилиши ва фаолият юритишининг ҳуқуқий асосларининг ўзаги сифатида даставвал Ўзбекистон Республикасининг Консти-туциясини тилга олиш ўринлидир. Президентимиз ибораси билан айтганда, „мустақил-лигимизнинг дастлабки йилларидаёқ Конституциямизда нодавлат нотижорат ташкилотла-ри фаолиятига доир асосий принципларнинг мустаҳкамлаб қўйилиши барча аҳоли қатлам-лари манфаатларини акс эттирадиган бундай ташкилотлар кенг тармоқларининг ривож-ланшпи учун қулай шароит яратди"19.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг XIII боби жамоат бирлашмалари фао-лиятининг конституциявий асосларига бағишланган. Мазкур бобда жамоат ташкилотла--^• рининг турлари, фаолият кўрсатиш
Шулар цаторида „Норматив-ҳуқуций ҳуж- тартиби, уларнинг давлат ҳокими-жатлар тўғрисида", „Ижтимоий шериклик яти органлари ва мансабдор шахс-тўғрисида", „Ўзбекистон Республикасида жа- ларга нисбатан мустақил экани каби моатчилик назорати тўғрисида", „Давлат принциплар мустаҳкамлаб қўйилган. ҳокимшти ва бошцаруви оргашари фаолиятининг Хусусан, Конституциянинг 56-мод-очиқлиги тўғрисида" ва бошца ҳуқуқий-меъёрий дасида белгиланганидек, „Ўзбекис-ҳужжатларнжг қабул қшшниши ҳам ғоят муҳим тон Республикасида қонунда белги-аҳамиятга эгадир. Улар юртимизда фуқаролик ланган тарт|1бда рўихатдан ўтказил-жамиятини жадал ривожлантириш, унинг ган касаба уюшмалари, сиёсий одамларимизнинг конституциявии ҳуқуқ ва партиял олимларнинг жамиятла-манфаатларини ҳимоя қилиш борасидаги ролини ХОтиН-қизлар, фахрийлар ва
ошириш, ҳокимият тузилмалари фаолияти .. ғ „
ошкоралигини кучайтириш ва бошқарув соҳасида ешлар ташкил°™аРи> ижодии уюш-цабул қилшаётган қарорлардан аҳолини хабардор малар' «™« харакатлар ва фу-этиш каби мақсадларга хизмат қилади. қароларнинг бошқа уюшмалари жа-
моат бирлашмалари сифатида эъти-ИсломКаримов роф этилади".
19 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик па-латаси ва Сенатининг қўшма мажлисидага маъруза. 2010 йил 12 ноябрь. — Т.: „СУ/ЪеШоп" НМИУ, 2010. — 42-бет.
22
Фуқаролар йиғини биринчи марта ўзини ўзи бошқариш органи сифатида Консти-туцияда эътироф этидди. Ўзбекистон Республикаси Консгатуциясининг 105-моддасида ушбу ҳуқуқий норма белгиланди:
„Шаҳарча, қишлоқ ва овулларда, шунингдек, улар таркибидаги маҳаллаларда ҳамда шаҳарлардаги маҳаллаларда фуқароларнинг йиғинлари ўзини ўзи бошқариш органлари бўлиб, улар икки ярим йил муддатта раисни (оқсоқолни) ва унинг маслаҳатчиларини сайлайди.
Ўзшш ўзи бошқариш органларини сайлаш тартиби, фаолиятини ташкил этиш ҳамда ваколат доираси қонун билан белгиланади".
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 34-моддасида Ўзбекистон Республи-каси фуқароларининг касаба уюшмаларига, сиёсий партияларга ва бошқа жамоат бирлаш-маларига уюшиш, оммавий ҳаракатларда иштирок этиш ҳуқуқига эга эканини эътироф этиш билан бирга, сиёсий партияларда, жамоат бирлашмаларида, оммавий ҳаракатларда, шунингдек, ҳокимиятнинг вакиллик органларида озчиликни ташкил этувчи мухолифат шахсларнинг ҳуқуқпари, эркинликлари ва қадр-қимматини ҳеч ким камситиши мумкин эмаслиги белгилаб қўйилган. Асосий қонуннинг 12-моддасида Ўзбекистон Республика-сида ижтимоий ҳаёт сиёсий институтлар, мафкуралар ва фикрларнинг хилма-хиллиги асосида ривожланшпи ҳамда ҳеч қайси мафкура давлат мафкураси сифатида ўрнатилиши мумкин эмаслиги тўғрисидаги конституциявий принцип ўз ифодасини топган.
Бирлашишга бўлган конституциявий ҳуқуқ ёки халқаро ҳужжатлар терминологияси билан айтганда, бошқалар билан бирга муайян ассоциацияларга уюшишга бўлган ҳуқуқ ўз ичига фуқароларнинг умумий манфаатларини ҳимоя қилиш ва умумий мақсадларга биргалиқда эришиш асосида ихтиёрий равишда тузиладиган жамоат ташкилотларини ташкил этиш ҳуқуқини ҳамда мавжуд жамоат ташкилотларига кириш ёки улардан чиқиш ҳуқуқини қамраб олади.
Муайян жамоат ташкилоти фаолиятида қатаашиш ёки қатнашмаслик ҳар бир фу-қаронинг шахсий иттти ҳисобланади. Фуқароларни жамоат ташкилотига аъзо бўлиб кириш-га мажбурий тарзда ундаш ёки ундан чиқишга тўсқинлик қилиш ҳуқуққа зид фаолият деб тан олинади. Бундан ташқари, Конституциянинг 18-моддасида Ўзбекистон Респуб-ликасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркишшкларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мав-қеидан қатьий назар, қонун олдида тенг экани белгилаб қўйилган.
Асосий қонуннинг 35-моддасида ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргалиқда ваколатли давлат органларига, муассасаларига ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва пшкоятлар билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга экани эътироф этилган.
Шу билан бирга, жамоат ташкилотларига уюшиш эркинлиги муайян чегаралар доирасида амалга оширилади. Бунда мазкур ҳуқуқцан жамиятга қарши мақсадларда фой-даланиш мумкин эмас. Шу жиҳатдан олганда, Ўзбекистон Республикасининг Конститу-циясига биноан, конституциявий тузумни зўрлик билан ўзгартирипши мақсад қилиб қўювчи, мамлакатимизнинг суверенитети, яхлитлиги ва хавфсизлигига, фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларига қарши чиқувчи, урушни, ижтимоий, миллий, ирқий ва диний адоватни тарғиб қилувчи, халқнинг соғлиғи ва маънавиятига тажовуз қилувчи, шунингдек, ҳарбийлаштирилган бирлашмаларнинг, миллий ва диний руҳдаги сиёсий партияларнинг ҳамда жамоат бирлашмаларининг тузилиши, фаолияти ҳамда махфий
жамиятлар ва уюшмалар тузиш тақиқпанади
20
20 Қаранг: Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. — Т.: „О'2Ьек181;оп" НМИУ, 2012. — 40-бет.
23
Ҳозирги вақгда „Ўзбекистон Республикасида жамоатчилик назорати тўғрисида"ги қонунни қабул қилшп кўзда тутилмоқца. Бу қонуннинг мақсади давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари томонидан қонун ҳужжатларининг ижро этилиши устидан фуқа-ролик жамияти институтларининг назоратини амалга оширишнинг тизимли ва самарали ҳуқуқий механизмини яратиш бўлипш лозим. Таклиф этилаётган қонунда қуйидагиларни белгилаб қўйиш мўлжалланмоқда: жамоатчшшк назоратининг турлари; жамоатчилик назоратининг шакллари; жамоатчилик назоратининг субъектлари; жамоатчилик назора-тининг предмети; жамоатчилик назоратини амалга оширипшинг ҳуқуқий механизмлари; мазкур соҳада амалдаги қонун ҳужжатларини ижро этмагани учун мансабдор шахслар-нинг жавобгарлиги шартлари ва бошқалар.
Фуқаролик жамияти асосларини яратиш билан бевосита боғлиқ бўлган масалалардан бири — инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг самарали таъминланиши масаласидир. Шу муносабат билан Инсон ҳуқуқлари соҳасида миллий ҳаракат дастурини ишлаб чиқиш фурсати етганини таъкидлаш навбатдаги таклиф сифатида майдонга чиқади. Ушбу дастур, аввало, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва назорат органларига ўз зиммасига юклатилган вазифаларга алоҳида масъулият билан ёндашиш лозимлигини уқгариш билан бирга бу вазифанинг қандай тарзда назоратга олинишини ҳам кўрсатиб беради. Бунда тегишли органларнинг инсон ҳуқуқлари соҳасида ҳимояни қанчалик йўлга қўйганини аниқлаш мақсадида жамоатчилик мошггорингининг амалга оширилиши кўзда тутилади. Дастур айнан ана шу соҳадаги чора-тадбирлар мажмуини ўз ичига олиши лозим.
Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига жа-мият ва давлат қурилиши, ҳудудларда ижтимоий-иқгисодий ривожланишнинг турли соҳаларида нодавлат нотижорат ташкилотлари ҳуқуқларини белгилаб берган қонун ҳуж-жатлари талабларини бузганлик учун давлат органлари мансабдор шахсларининг жавоб-гарлигини кучайтирипши назарда тутувчи тегашли нормалар киритилиши фуқаролик жамияти барпо этилишининг асоси бўлиб хизмат қилиши шубҳасиз.
Шу билан бир қаторда нодавлат нотижорат ташкилотларининг қуйидаги масалалар юзасидан ҳам фаол иштирокннинг асосларини кўзда тутувчи қонун ҳужжатлари мажмуи-ни ишлаб чиқшп кўзда тутилмоқца: соғлиқни саклаш масалалари; атроф-муҳитни муҳо-фаза қилиш масалалари; аҳолини, айниқса, ёшларни иш билан таъминлаш масалалари; ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларни қўллаб-қувватлаш масалалари; катта социал аҳамиятга молик бошқа масалалар.
Нодавлат нотижорат ташкилотларининг табиатни муҳофаза қилиш борасидаги фао-лиятини амалга оширишда экологик назорат мухим ўрин тутади. Экологик назоратни амалга ошириш жамоат ташкилотлари экологик функциясининг таркибий қисмидир. Экологик-ҳуқуқий механизмнинг ушбу функцияси табиий ресурслардан оқилона фой-даланиш ва атроф-мухитни муҳофаза қилиш борасида жамоат ташкилотлари фаолиятини амалга оширипшинг зарурий элементи сифатида юзага келган.
Нодавлат нотижорат ташкилотлари. Биз фуқаролик жамиятини шакллантиришни мақсад қижан эканмиз, жамоат бирлашмалари, нодавлат нотижорат ташкилотлари, жум-ладан, фондларнинг аҳамияти ортиб бораверади. Сўнгги йилларда „Жамоат фондлари тўғрисида"ги қонун ва „Ҳомийлик тўғрисида"ги қонун, Ўзбекистон Республикаси Пре-зиденгининг „Ўзбекистонда фуқаролик жамияти институтлари ривожланишига кўмакла-шиш чора-тадбирлари тўғрисида"ги қарори ва бошқа тегишли ҳужжатлар қабул қилинди ва улар фуқаролик жамияти институтларининг ижтимоий фаоллигини кучайтиришда муҳим омил ролини ўтамоқца.
Юртимизда фуқаролик жамияти институтлари фаолиятининг янада жадал ривожла-ншпида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенати Кен-
24
гашларининг „Нодавлат нотижорат ташкилотларини, фуқаролик жамиятининг бошқа институтларини қўллаб-қувватлашни кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги қўшма қарори муҳим аҳамият касб этди.
Жамоат ташкилотлари фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш соҳасидаги ижобий жараёнларнинг тамал тоши сифатида 1991 йилда қабул қилинган „Ўзбекистон Респуб-ликасида жамоат бирлашмалари тўғрисида"ги қонунни кўрсатиб ўтиш мумкин. Мазкур қонунда илк маротаба жамоат бирлашмаси (ташкилоти) институтига ҳуқуқий таъриф берилиши билан бирга, уни ташкил этиш мақсади, фаолияти принциплари ҳамда ҳуқуқ ва мажбуриятлар доираси белгилаб берилди. Қонудда белгилаб қўйилган шакллардаги ҳар қандай жамоат ташкилотини камида ўн нафар фуқаронинг ташаббуси билан тузиш тартиби мустаҳкамлаб қўйилди21.
Ушбу қонунга мустақиллик йилларида киритилган бир қатор ўзгартиришлар баро-барида жамиятда олиб борилаётган ислоҳотларга ҳамоҳанг тарзда жамоат ташкилотлари-нинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари доираси ҳам кенгайиб борди. Қонунга биноан, улар ўзларининг ички тузилмасини, мақсади, фаолият олиб бориш шакли ва усулларини танлашда ҳамда уставларини қабул қилишда мустақил экани белгилаб қўйилди.
Жамоат ташкилотлари манфаатларига дахлдор бўлган масалалар давлат ҳокимияти ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан тегашли жамоат ташкилотлари-нинг иштироки ёки келишуви асосида ҳал этиладиган бўдди. Шу билан бирга, давлат жамоат ташкилотларининг қонуний манфаат ва ҳуқуқпарига риоя этилишини таъмин-лаши, уларнинг фаолиятига ҳар томонлама кўмаклашиши, хусусан, солиқ ва бошқа масалаларда имтиёзлар бериши лозимлиги белгилаб қўйилди.
Шуни ҳам айтиш керакки, Президентимиз ўз маърузасида таъкидлаганидек, Олий Мажлис ҳузурида Жамоат фонди ва Парламент комиссияси ташкил этилган. Бу икки тузилманинг фаолияти ҳам самарали кечмоқца. Масалан, фақат кейинги уч йилнинг ўзида фуқаролик институтлари тақцим этган ижтимоий лойиҳаларни амалга ошириш мақсадида Жамоат фонди томонидан 11 миллиард сўмдан оргақ маблағ ажратилди.
Олий Мажлис ҳузуридаги Жамоат фонди томонидан Парламент комиссияси ўз таркибида нодавлат нотижорат ташкилотлари ва жамоат ташкилотларининг ваколатли вакиллари билан бирга депутатлар22, молиявий тузилмаларнинг масъул ходимларини бирлапггарган. Мазкур комиссия фуқаролик инстшутларини қўллаб-қувватлаш мақсадида давлат бюджетидан ажратиладиган маблағларни очиқ, аниқ ва ошкора йўналтиришни, бу маблағларни демократик асосда тақсимлашни амалга опшради.
Инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқ ва эркинликларининг таъминланишини амалда кенг ва тўла рўёбга чиқариш мақсадида ташкил этижан ва шу йўдда фаолият юритаёттан Инсон ҳуқуклари бўйича Олий Мажлис вакили (Омбудсман), Инсон ҳуқуклари бўйича миллий марказ, „Ижтимоий фикр" жамоатчилик маркази, Амалдаги қонун ҳуж-жатлари мониторинги институти каби бир қатор миллий институт ва ташкилотлар қато-рида фуқаролик жамияти институтларининг янада кенгроқ таркибини яратиш алоҳида аҳамият касб этмоқца. Мамлакатимизда „Камолот" ёшлар ижтимоий харакати, Ўзбекие-тон хотин-қизлар қўмитаси, „Соғлом авлод учун" ва „Нуроний" жамғармалари, „Ижод" фонди, Нодавлат нотижорат ташкилотлар миллий ассоциацияси ва бошқа жамоат таш-
21 Қаранг: Ўзбекистон Республикасининг „Ўзбекистон Республикасида жамоат бирлашмалари тўғрисида"ги Қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1991. — № 4, 76-модда.
22 „Депутат" сўзи лотинча йериЗДш сўзидан олинган бўлиб, „вакил этилган" деган маънони билди-ради.
4-5-13 25
килотлари самарали фаолият юршмоқца. Бироқ шу ва шунга ўхшаш фуқаролик инсти-тутларининг фаолиятини янада жонлантириш ва ривожлантириш ҳозирги куннинг ўта муҳим вазифаларидан биридир. Бундай долзарб вазифанинг бажарилиши йўлида бир қатор амалий ишлар қилинди. Фуқаролик жамияти институтларининг роли ва аҳамиятини оширишга ҳисса қушаётган 200 дан ортиқ қонун ҳужжати қабул қилинди. Бироқ бу йўлда қилинадиган ишлар ҳали талайгина. Чунки бундай вазифаларнинг долзарб аҳамият касб этиши ҳеч кимга сир эмас. Фуқаролик жамияти, моҳият эътиборига кўра, давлат ва унинг органлари фаолиятини назорат қилади. Шунинг учун ҳам у зарурдир. Бу зарурат маълум асослар мавжуд бўлган тақдирдагина ўз ҳаётий ифодасини топииш мумкин. Жамоатчилик назорати касаба уюшмалари, сиёсий партиялар, истеъмолчилар уюшмалари ва шу каби тузилмалар орқали амалга оширилади. Булар халқнинг давлат ҳокимияти билан ўзаро мулоқотини таъминлаб берувчи „кўприк"дир. Бундай кўприкнинг мавжуд бўлипш ва унинг мустаҳкамланиши демократик ҳуқуқий давлат қуришни мақсад қижан жамият учун жуда муҳим вазифа, чунки халқнинг давлат ҳокимияти билан ўзаро му-лоқотининг йўлга қўйилиши демократия учун асосий омил ҳисобланади. Лекин бундай мулоқотнинг йўлга қўйилиши анча қийин масала. Бу борада давлатаинг ҳам, жамоатчи-ликюшг ҳам фаоллиги зарур. Мамлакатимиз раҳбарининг илгари сурган таклифлари ана шундай заруратни ҳисобга олиб, давлат томонидан амалга оширилаётган сиёсатнинг амалий ифодасидир.
Бугунги кунда нодавлат нртижорат ташкилотлари „учинчи сектор" деб ҳам аталади. Шу ўринда айтиш керакки, „биринчи сектор" дейилганда давлат, „иккинчи сектор" дейилганда тижорат сектори (шахсий сектор деб ҳам аталади) назарда тутилади. Респуб-ликамизда нодавлат нотижорат ташкилотларига оид миллий ассоциация мавжуд.
Маълумки, ҳар қандай ташкилий тузилманинг моҳияти ва мазмуни унинг вазифаси ва фаолият йўналишларида ёрқин ифодаланади. Жамоат ташкилотларининг функциялари ҳам уларнинг жамият ҳаёгига нисбатан муайян фаолиятни амалга ошириш орқали таъсир кўрсатишида намоён бўлади.
Мамлакатимиз Президенти илгари сурган таклифлардан бири — бу „Ижтимоий шериклик тўғрисида"ги қонунни қабул қилиш таклифи. Ушбу қонунда ижтимоий-иқги-содий ривожланиш дастурларини амалга ошириш, гуманитар муаммоларни ҳал этиш, мамлакатимиз аҳолиси турли қатламларининг ҳуқуқ ва эркинликлари, манфаатларини ҳимоя қилшцца нодавлат нотижорат ташкилотларининг давлат тузилмалари билан ўзаро муносабатларидаги аниқ чегараларни белгилаш ва ташкилий-ҳуқуқий механизмларни такомиллаштириш каби масалалар бўйича ҳуқуқий нормалар кўзда тутилиши даркор. Ушбу қонуннинг қабул қилиншпи жамоавий меҳнат низоларини ҳал этшпга хисса қўшади, ижтимоий барқарорликни таъминлашга кўмаклашади, ходимларнинг меҳнатга доир ҳуқуқларининг самарали кафолатланипшга хизмат қилади.
Фуқаролик жамиятини шакллантирипшинг устувор йўналишларидан бири — бу нодавлат ва жамоат ташкилотларини ривожлантиришдир. Бугунги кунда мамлакатимизда жамият ҳаётининг турли соҳаларида фаолият юритаётган нодавлат нотижорат ташкилот (ННТ)ларининг сони 6000 дан ортиқцир. Агар бу кўрсаткични 2000 йиддаги ҳолат билан қиёсласак, уларнинг сони уч баробарга кўпайганшш кўрамиз. Нодавлат нотижорат таш-килотлари фуқаролик жамияти инсгатутлари тизимида марказий ўрин тутади. Шунинг учун уларнинг фаолиятини ривожлантириш, мустақиллигини тўла таъминлаш, ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш, фаолиятини ташкилий-ҳуқуқий, моддий-техникавий жихатдан қўллаб-қувватлашга қаратилган „Нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолияти-нинг кафолатлари тўғрисида"ги қонуннинг қабул қилиниши муҳим аҳамият касб этди. Бу қонунни қабул қилишдан мақсад қуйидагиларда ифодаланади: ННТларини янада
26
ривожлантириш; мустақил иш юритрппини таъминлаш; чинакам мустақиллигини таъ-минлаш; ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини химоя қилиш; улар фаолиятини ташкилий-ҳуқуқий, моддий-техник жиҳатдан қўллаб-қувватлашни кучайтириш.
Касаба уюшмаларининг ижтимоий йўналтирижан функцияларининг мохияти қуйи-дагиларда намоён бўлади: жамиятнинг интеграциялашувига эрипшш; ишлаб чиқариш демократиясини ривожлантириш орқали фуқаролик жамиятани шакллантириш; давлат-нинг ижтимоий соҳадаги сиёсатини шакллантиришга кўмаклашиш; халқнинг меҳнат потенциалларини сақпаш ва ривожлантириш; бозор муносабатларини ривожлантириш, меҳнат бозорини шакллантириш; инсон қадр-қимматини ошириш ва меҳнат анъанала-рини ривожлантириш.
Мамлакатимизда ижтимоий жараёнларнинг жадал суръатларда ривожланиб борипш, жамиятда олиб борилаётган кенг қамровли ислоҳотлар фуқаролик жамиятининг асосий институтларининг янги функциялари шаклланишига олиб келмоқца.
Ҳозирги кунда деярли барча жамоат ташкилотлари мамлакатни демократик йўна-лишда ривожлантириш, муайян соҳалар юзасидан инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, давлат ҳокимияти органлари фаолияти устидан самарали назорат ўрнатиш каби масалаларга ўзларининг асосий фаолият йўналишлари сифатида қарамоқда. Жамоат таш-килотларига бирлашган фуқаролар улар орқали ўзларининг турли манфаат ва ҳуқуқла-рини амалга оширишни кўзлайди. Бундай шароитда жамоат ташкилотлари олдига фуқа-роларнинг давлат ишларини амалга ошириттглаги иштирокини таъминлаш ҳамда уларнинг мавжуд қонунчиликка нисбатан ижобий муносабатини шакллантириш ва шу орқали уларни қонунга итоаткор шахс сифатида тарбиялаш каби янги вазифалар қўйилмоқца.
Маҳалла — фуцароларнинг ўэшни ўзи бошцариш инстшпути. Мамлакатимизда демок-ратик ҳуқуқий давлат қуриш жараёнида фуқаролик жамиятининг муҳим таркибий қисми хисобланган фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидан бири — маҳалланинг ўрни беқиёсдир. Маҳалла — бу шарқона „демократия дарсхонаси". Ўзбекистонда фуқаро-лар йиғинлари ва ўзини ўзи бошқариш органлари — маҳаллаларнинг сони 10 мингдан ортиқни ташкил этади. „Маҳалла" сўзи арабча „маҳал" сўзидан олинган бўлиб, „исти-қомат қиладиган жой", „ҳудуд" маъноларини билдиради23.
Ўзбекистон ўз давлат мустақиллигига эришганидан сўнг маҳалла фаолиятининг ҳуқуқий асослари яратидди. Бунда маҳаллалар ҳаёти билан боғлиқ кўп масалалар қаторида маҳалла оқсоқолини сайлаш тартиблари ҳам ишлаб чиқилди.
Фуқаролик жамияти институтлари тизимида ўзини ўзи бошқариш органлари (ма-ҳалла)нинг ўрни беқиёсдир. Чунки бошқа мамлакатлардан фарқли ўлароқ, маҳалла инс-титути юртимизда минг йиллар давомида синалган ва чуқур илдиз отган, аҳолини бирлаштириб турадиган ижтимоий ҳодиса сифатида ривожланиб келмоқда. Масалан, Тошкентда XVIII асрда 150 та маҳалла фаолият кўрсаттан бўлса, XIX асрда уларнинг сони 200 тага етган, XX аср бошларида эса 250 та маҳалла бор эди24. Айниқса, унинг ҳозирги бозор иқгисодиётига ўтиш шароитида халқимизнинг урф-одатлари, анъана ва қадриятларини сақиаб қолиш, одамларни жипслаштириш, улар ўртасида меҳр-оқибат туйгуларини кучайтириш омили сифатвда майдонга чиқаётганини яққол кўриб турибмиз.
Маҳалла ўзини ўзи бошқариш органларининг энг ёрқин кўриншпи, айни пайтда фуқаролик жамиятининг асоси ва таянчи деб тан олингани билан ҳам ўзининг юксак
нов
23Қаранг: Қораев С. Ўзбекистон вилоятлари топонимлари. /Масъул муҳаррир А.Муҳаммаджо-I. /— Т.: „Ўзбекистон миллий энциклопедияси", 2005. — 37-бет. 24Қаранг: Қораев С. Тошкент топонимлари./Масъул муҳаррир А.Р.Муҳаммаджонов./ — Т.: „Фан", 1991. - 32-бет.
27
мавқеига эга. Мустақиллик йиллари мобайнида жамиятдаги бошқарув тизимларини ислоҳ қилиш, давлат вазифаларини жамоат ташкилотларига босқичма-босқич ўгказиш, яъни кучли давлатдан кучли жамиятга ўтиш борасидаги ишлар изчил давом эттириб келин-моқца.
Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш институти — маҳалла фаолиятининг ташкилий асосларини янада такомиллаштириш, унинг вазифалари кўламини кенгайтириш, давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари билан ўзаро яқин муносабатларини таъминлаш алоҳида долзарб аҳамият касб этмоқца. 2000 йилдан кейинги даврда бошқарув соҳасини марказ-лаштиришни чеклаш, бу борадаги вазифаларнинг бир қисмини республика даражасидан вилоят, туман ва шаҳар миқёсига ўтказиш, Ўзбекистонда маҳаллий ўзини ўзи бошқа-ришнинг ноёб шакли бўлган маҳалла тизимини шакллантариш масаласига катта аҳамият қаратилди. Мазкур масалада Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов „Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги қонунга тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар киритшп юзасидан таклифни илгари сурди. Киритиладиган ўзгартиш ва қўшимчаларда қуйидаги масалаларга алоҳида эътиборни қаратиш лозим бўлади: аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлашда маҳалланинг аниқ йўналтирилган фаолиятини белгилаш; маҳаллани хусусий тадбиркорлик ва оилавий бизнесни ривожлантириш марказига айлан-тириш соҳасидаги вазифаларни аниқ белгилаш; маҳалланинг давлат бошқарув органлари фаолияти устидан жамоатчилик назорати олиб бориш тизимидаги вазифаларини янада кенгайтириш. '
Фуқароларнинг ўзини ўзй бошқариши — фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунлари билан кафолатланадиган, уларнинг ўз манфаатларидан, ривожланишнинг тарихий хусусиятларидан, шунингдек, миллий ва маънавий қадрият-лардан, маҳаллий урф-одат ва анъаналардан келиб чиққан ҳолда, маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни ҳал қилшп борасидаги мустақил фаолиятидир.
Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқарипш Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳуду-дида амалга оширилади. Шаҳарчалар, қипшоклар, овуллар ва маҳаллалар фуқаролар ўзини ўзи бошқаришининг ҳудудий бирликларидир.
Шаҳарчалар, қишлоқлар, овулларни тузиш, тугатиш, шунингдек, уларнинг чега-раларини ўзгартириш, уларга ном бериш ва уларнинг номини ўзгартириш фуқаролар ўзини ўзи бошқаришининг тегашли органлари фикрини ҳисобга олган ҳолда, қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда амалга опшрилади.
Шаҳарчалар, қишлоклар ва овуллар, шунингдек, шаҳарлар, шаҳарчалар, қипшоклар ва овуллардаги маҳаллалар фуқароларининг йиғинлари фуқароларнинг ўзини ўзи бош-қариш органларидир.
Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари маҳаллий давлат ҳокимияти орган-лари тизимига кирмайди ва қонун билан берилган ўз ваколатларини тегашли ҳудудда амалга оширади.
Ўн иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг учинчи сессия-сида 1993 йил 2 сентябрда қабул қилинган „Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш орган-лари тўғрисида"ги қонун қишлоқ, шаҳарча ва овулларда ва улар таркибидаги маҳалла-ларда тузиладиган фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг ҳуқуқий ҳолати-ни белгилаб берди. Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари — бевосита фуқаролар томонидан сайланадиган органлардир. Фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) ва унинг маслаҳатчилари сайлови мамлакатимиз ҳаётвда муҳим ўрин тутади. Бу сайлов демокра-тизм, ошкоралик ва тенг сайлов ҳуқуқи асосида ўтказилади. Шу ўринда Ўзбекистон Республикасининг „Фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) ва унинг маслаҳатчилари сай-
28
лови тўғрисида"ги қонунига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш эҳтиёжи мавжуд эканини таъкидлаш ўринлидир. Бунда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари раислари сайлови тизимини янада такомиллаштиршп талаб этилади. Оқсоқоллар ва уларнинг мас-лаҳатчилари энг муносиб фуқаролар орасидан сайланиши даркор. Шу билан бирга, фу-қаролар ижгамоий фаоллигини кучайтиришда маҳалланинг роли ва аҳамиягини ошириш-га эришшп лозим. Шунинг учун ана шу мақсадларга эришишга замин ҳозирлайдиган тегишли чора-тадбирларни таъминлаб берадиган ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш на-зарда тутилмоқца, таклиф этилмоқца25.
Маҳалла деганимизда, авваламбор, муқаддас урф-одатларимизни сақлайдиган ва ривожлантирадиган, шу билан бирга, келажак авлодлар қандай бўлиб етишишига бево-сита таъсир кўрсатадиган тарбия ўчоғи, ҳаёт мактабини тасаввур этамиз.
Мамлакатимизда ўзини ўзи бошқариш органлари фуқаролик жамиятининг асосий институти сифатида йилдан-йилга такомиллашиб бормоқца. Шунингдек, мазкур орган-ларнинг бошқарув тизимидаги кўламининг кенгайиб бориши билан ҳуқуқий давлатнинг ўз ваколатларини демократик тамойиллар асосида амалга ошириши учун қулай ва кенг имкониятлар пайдо бўлмоқца.
Конституциявий асосдан келиб чиқиб, 1999 йил 14 апрелда қабул қилинган „Фу-қароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги (янги таҳрири) қонуннинг 1-модцасида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш тушунчаси қуйидагича таърифланди: „Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариши — фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунлари билан кафолатланадиган, уларнинг ўз манфаатларидан, ривожланишнинг тарихий хусусиятларидан, шунингдек, миллий ва маънавий қадрият-лардан, маҳаллий урф-одат ва анъаналардан келиб чиққан ҳолда, маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни ҳал қилиш борасидаги мустақил фаолиятидир". Кўриниб турибдики, мамлакатимизда ўзини ўзи бошқариш органлари тизими тушунчаси ва унинг ҳуқуқий мақоми ривожлантирилди ва улар илғор демократик мамлакатлардаги ҳуқуқий мезонлар даражасида ифодалана бопшанди.
Собиқ Итгифоқ даврида маҳалланинг мазмуни ва вазифалари бутунлай сохталаш-тирилган эди. Бу даврда маҳаллалар ўзининг ҳуқуқий мақомини йўқотди. Бу даврда қадимдан маънавият, таълим ва тарбия масалаларини ҳал этиб келган маҳаллаларнинг ўрни деярли йўққа чиқарилди.
Мустақиллик йилларида фуқароларнинг маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари-нинг қонуний мақомини мустаҳкамлашга, уларни фуқаролик жамиятининг асосий инс-титутига айлантиришга доир жидций ислоҳотлар амалга оширидци. Ўзбекистонда маҳал-лалар миллий мустақиллик даврига келибгина ўзини ўзи бошқариш органига айланди. Ўзбекистон Консгитуцияси маҳалланинг мақомшш фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи сифатида мустаҳкамлади. Мамлакатамизда шаҳарча, қишлоқ, овул ва маҳалла фуқаролар йиғинлари ўзини ўзи бошқариш органлари ҳуқуқий мақомини олди. Жумла-дан, мустақиллик даврида юртимизда 10 мингдан кўпроқ ўзини ўзи бошқариш орган-лари шаклланган бўлса, улардан 8142 тасини маҳалла фуқаролар йиғинлари ташкил этади. Маҳалла мустақил ташкилот сифатида қайтадан мустаҳкамланди ва уларнинг аксарияти ўзининг қадимги номларини ва халқ ўртасидаги обрў-эътиборини қайтадан тиклаб олди.
Истикдол йилларида мамлакатимизда бошқарув соҳасини марказлапггиришни чеклаш, бу борадаги вазифаларнинг бир қисмини республика даражасидан вилоят, туман ва шаҳар
25Қаранг: Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фу-қаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчи-лик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза. 2010 йил 12 ноябрь. — Т.: „О'гЬек181оп" НМИУ, 2010. - 45-46-бетлар.
29
миқёсига ўгказишда маҳалла тазимини шакллантириш масалаларига катга аҳамият қаратилди. Бу эса Президентимиз томонидан эътироф этйлган, марказий давлат ҳокимияти орган-лари ўз ваколатларини борган сари маҳаллий давлат ҳокимияти органларига ўтказиб бориши лозимлиги хусусидаги ғоянинг амалдаги тасдиғидир.
Мамлакатимизда амалга оширилаётган давлат бошқаруви соҳасидаги ислоҳотлар натижасида маҳалла институтининг роли тобора ошиб бормоқца. Бу эса фуқароларимиз турмуш тарзининг янада яхшиланишида маҳалла институтининг ўрни ва роли нақадар беқиёс эканини кўрсатиб бермоқца. Маҳаллаларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари сифатидаги мавқеини янада ошириш, роли ва аҳамиятини тобора кучайтириш мақсадида Президентимиз Ислом Каримов ва ҳукумат томонидан жуда кўплаб фармон ва қарорлар қабул қилинди. Фақат бизга хос бўлган маҳалла институти бошқа давлатларда учрамай-диган, бетакрор миллий қадрият ва анъаналарга асосланган жамоавий тузилмадир. Ма-ҳалла бошқаруви давлат ҳокимияти органлари билан чамбарчас боғлиқцир.
Энди бундан 21 йил олдин иқгисодиёти бирёқлама ривожланиб, хомашё тайёрлашга йўналтирилган, боз устига, ғоят улкан табиий, минерал-хомашё ва меҳнат ресурсларига, инсоний салоҳиятга эга бўлишига қарамай, собиқ Иттифоқца аҳоли турмуш даражаси, ижгимоий ва гуманитар соҳалар ривожи бўйича охирги ўринларга тушиб қолган респуб-ликамизнинг истиқиол йилларида босиб ўтган мураккаб, айни пайтда шарафли йўлига доир баъзи мисолларга назар ташлайлик.
Мустақиллик йилларида ўзбекистон иқгисодиёти қарийб 3,7 баробар, аҳоли жон бошига нисбатан реал даромадлар 7 баробар, нафақаларнинг ўртача миқцори — 9 баро-бар, иш ҳақи 18 баробар ўсди.
Мутахассислар эътироф этганидек, янгиланган иқгисодиёт ва янги ҳаёт одамлар умрининг давомийлигида ижобий акс этди, уларнинг умр кўриш даражаси ўртача 7 йилга узайди.
Мамлакатимизда уй-жой фонди қарийб 2 баробар ошди. Бугун юртимиздаги оила-ларнинг 98,5 фоизи ўз уйи ёки квартирасига, қишлоқцаги оилаларнинг 97,5 фоизи томорқасига эга.
Агар 21 йил илгари 10 та хонадондан биттасида енгил автомобиль бўлган бўлса, ҳозир ҳар учинчи оилада биттадан, айрим хонадонларда ҳатто бир нечтадан шахсий автомашина бор.
Сўнгги етти йил мобайнида мамлакатимиз йилига 8,2 фоиз ўсишга эришмоқда. Жаҳонда, айниқса, 2008 йилдан буён давом этаётган молиявий-иқгисодий инқироз шароитида бундай кўрсаткичларга эга давлатлар жуда кам.
Бинобарин, кейинги вақгда пойтахтимизда ўтказилган бир нечта йирик халқаро анжуманларда Ўзбекистоннинг кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик, соғлиқни сақ-лаш, таълим тизимларини ривожлантириш борасидаги тажрибалари юзлаб хорижий му-тахассислар ипггарокида атрофлича ўрганилиб, намуна сифатида эътироф этижани бежиз эмас.
Энг муҳими, истиқлол йилларида эршпилган барча ютуқ ва марраларимиз тимсо-лида Ўзбекистон дунёнинг тараққий топган демократик мамлакатлари қаторидан мустаҳ-кам жой эгаллаш, халқимиз учун муносиб ҳаёт даражасини таъминлаш йўлидан дадил одимлаётганини кўрамиз.
Ўз навбатида, буларнинг барчаси ҳар томонлама пухта ўйланган, узоқ истиқболга мўлжалланган сиёсат натижаси, „ўзбек модели" самаралари эканига такрор-такрор ишонч ҳосил қиламиз.
Президентимизнинг кейинги вақгдаги бир неча хорижий сафарлари якунлари бўйи-ча яқин истиқболда амалга ошириладиган, миллиардлаб доллар маблағ йўналтириладиган ҳамкорлик ҳужжатлари имзоланди.
30
Ёки бўлмаса, юртимизда жорий эти-лаётган биргина ҳужжат — „2011—2015 йилларда Ўзбекистон Республикаси са-ноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида"ги давлат дасту-ри бўйича умумий миқцори салкам 50 миллиард долларни ташкил этадиган 500 дан зиёд инвестиция лойиҳаларини амал-га ошириш кўзда тутилган.
Мустакдпликнинг қўлга киритили-еш билан тарихан қисқа вақг ичида мам-лакатимизда:
Концепцияда кўзда тутшган 50 дан зиёд қонун ва ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлабчиқиш ва амалга ошириш дастури бўйича бугунги кунга қадар мам-лакатимиз Парламенти томонидан 12 та қонун қабул цилинди, 30 дан ортиқ қонун лойиҳаси эса кенг жамоатчшик, жумладан, хорижий эксперт ташкшотларни жалбэтган ҳолда. кўриб чициш ва муҳокама этиш босқичида турибди.
Ислом Каримов
— совет давридаги эски маъмурий-буйруқбозлик тизимига барҳам берилди;
— миллий давлатчиликни шакллантиришнинг ҳуқуқий асослари яратилди;
— давлат ҳокимиятининг бўлиниш принципи амалга оширилди;
— фуқаролик жамияти институтларининг фаолияти изчил йўлга қўйилди;
— эркин бозор иқтисодиёти муносабатларига ўтиш жараёни амалга оширилди. Давлат ва жамият қурилиши соҳасида амалга оширилаётган демократик ислоҳотлар
натижасида:
— мамлакатимизнинг қонун чиқарувчи олий органи — Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси икки палатали парламешта айлантирилди;
— Президент ваколатларининг бир қисми парламентнинг юқори палатаси — Сенат-га ўтказилди;
— Бош вазирнинг ҳуқуқ ва ваколатлари кучайтирилди;
— Ўзбекистон Республикаси Конституциясидан Ўзбекистон Президенти бир вақг-нинг ўзида ижро этувчи ҳокимият раҳбари эканини белгилайдиган норма чиқариб таш-ланди;
— парламентдаги кўпчилик, парламентдаги мухолифат каби тушунчалар қонунда акс этгирилди;
— сиёсий партиялар фракциялари раҳбарларини Қрнунчилик палатаси Спикерининг ўринбосари этиб сайлаш бўйича ташкилий-ҳуқуқий чоралар кўрилди;
— Бош вазир лавозимига номзод бўйича сиёсий партиялар фракциялари билан маслаҳатлашиш тартиби, унинг парламент томонидан тасдиқланишининг қатьий белги-ланган тартиб ва механизми жорий этилди;
— парламентга Бош вазирга нисбатан ишончсизлик вотуми билдириш ҳуқуқи бе-рилди;
— давлат ҳокимияти марказий органларининг бир қатор ваколат ва вазифалари маҳаллий ҳокимият, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, маҳаллаларга бос-қичма-босқич ўтказилди ва бошқалар.
Юқорида санаб ўтилган ўзгартиршпларни умумлаштириб, мухтасар хулоса қилин-ганда, Ўзбекистон мустақиллик йилларида катта конституциявий-ҳуқуқий тараққиёт йўлини босиб ўтди. Шу жиҳатдан, айниқса 2000—2012 йиллар жуда салмокли ва самарали бўлди деб ҳисоблаш мумкин. Чунки айнан мана шу йилларда Ўзбекистон Конституцияси, унинг асосида қабул қилинган конституциявий қонунлар ва қонуности ҳужжатларида жамиятни эркинлаштириш, демократлаштириш ва жаҳон андозаларига мувофиклашти-риш борасида ҳал қилувчи қадамлар ташланди.
Юқорида айтиб ўтижан ўзгариш ва янгиланишлар, давлат ва жамият ҳаётида амалга оширилган туб ислоҳотлар мустақил давлатчилик пойдеворига қўйилган мустаҳкам замин бўлиб хизмат қилмоқца.
31
Мавзуни мустаҳкамлаш юзасидан савол ва топшириқлар:
1. Узбекистон Республикаси давлат мустақиллигига эришганидан сўнг унинг олдида турган долзарб масалалар нималардан иборат эди?
2. Ўзбекистоннинг ўз мустақил тараққиёт йўли қандай босқичлардан иборат?
3. Узбекистон Республикаси Конституцияси бўйича давлат ҳокимиятининг бўлини-ши принципи нимани англатади?
4. Мустақиллик йилларида сайлов қонунчилигида амалга оширилган ислоҳотлар нималардан иборат?
5. Тараққиётнинг ўзбек моделининг мохияти нималарда кўринади?
6. Мамлакатимизда давлат бошқаруви соҳасида қандай ислоҳотлар амалга оши-рилмоқца?
7. Мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимида амалга оширилган ислоҳотлар нималардан иборат?
8. Ўзбекистон Республикасида ахборот ва сўз эркинлигини таъминлаш борасида қандай ислоҳотлар олиб борилмоқца?
9. Фуқаролик жамияти институтларининг демократик ислоҳотларни амалга ошириш-даги ўрни нималардан иборат?
10. Демократик бозор ислоҳотларини амалга оширишда қандай ҳуқуқий асосларга таянилмоқца?
I
32
2-БОБ. ХАЛҚАРО МАЙДОНДА САКЛАНИБ ҚОЛАЁТГАН МУРАККАБ ШАРОИТДА ЎЗБЕКИСТОННИНГ ТИНЧЛИК ВА ҲАМЖИҲАТЛИККА АСОСЛАНГАН
ТАШҚИ СИЁСАТИ
2.1. Бугунги кунда жадал ўзгариб бораётган жараёнлар ҳамда жиддий таҳдид ва хатарлар
XXI асрнинг дастлабки ўн йиллигида сиёсий, иқгисодий, илм-фан, маданият со-ҳасида инсоният томонидан улкан тараққиёт натижаларига эришилган бўлса-да, афсус-ки, глобал тинчлик ва барқарорликка таҳдид солиб турган жиддий хавф-хатарлар ҳам сақланиб қолмоқца. Инсоният тараққиётининг кўп мингйиллик тажрибасига қарамасдан, уруш оловини ёқишга, ундан ўз манфаатлари йўлида фойдаланиб қолишга уринаётган қора кучлар сайёрамизнинг турли бурчакларида ҳанузгача ўзларининг қабиҳ ниятларига эришиш йўлида гоҳ ошкора, гоҳ пинҳона фаолият олиб бормоқда. Халқлар, миллатлар-нинг хавфсизлиги, тинч ва фаровон турмуш кечириш борасидага орзу-истакларига раҳна соладиган турли салбий офат манбаларининг мавжуд экани бутун башариятни хавотирга солмоқца. Президентимиз Ислом Каримов Ўзбе-кистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган маърузасида таъкидла-ганидек, „Бугунги дунёда жадал ўзгариб бора-ётган вазият ва жараёнлар, мавжуд можаролар-нинг кескинлашуви ва янги қарама-қаршилик-ларнинг пайдо бўлиши, баъзи минтақаларда этник ва конфессиялараро тафовутлар негазида
Ядровий технологиялар ва оммавий қирғин қуролларжинг тарқшшб кетиш хавфи, муросасизлик, радикализм ва экс-тремизмнинг ўсиши, янги кескин ўзга-ришларнинг пайдо бўлиши дунё ҳамжа-миятида катта ташвши уйютмоқда.
Ислом Каримов
вужудга келаётган тўқнашувларнинг кучайиши, ҳали-бери давом этаётган жаҳон моли-явий-иқгисодий инқирози ҳамда унинг оқибатлари жиддий таҳдид ва хатарларни келти-риб чиқармоқда"26.
Дарҳақиқат, дунёда, Марказий Осиёда юз бераётган ижтимоий-сиёсий жараёнлар, уларнинг геосиёсий манзараси дунёнинг иқгисодий ва маънавий имкониятларига, жаҳон ҳамжамиятининг истиқболига янгича назар ташлашга ундамоқда.
2.1-жадвал
Ядро реакторларига эга бўлган давлатлар

Давлатлар	Мавжуд ядро реакторлари сони
АҚШ	104 та
Франция	59 та
Япония	55 та
Россия	31 та
Англия	23та
Жанубий Корея	20 та
Канада	18та
Германия	17 та
Украина	15та

26 Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш — бизнинг бош мақсадимиздир. Презвдент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Респуб-ликаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. — „Халқ сўзи" газетаси, 2012 йил 8 декабрь.

5-5-13 33.
Бугунги кунда атом қуролига эга бўлган давлатлар сони (10 та) тобора ошиб бормоқда. Булар қаторига АҚШ, Россия, Англия, Франция, Хитой, Покистон, Ҳинди-стон, Шимолий Корея, Эрон ва Исроилни (охирги иккита давлат тахмин қилинади) киритиш мумкин. Жаҳонда 500 га яқин ядровий реактор мавжуд (2.1-жадвал) ва дунё бўйича электр энергияси ишлаб чиқаришда атом электр станцияларининг улуши 16 фо-изни ташкил қилади.
Шу боисдан ҳам ҳозирги давр — дунёда ғоявий қарама-қарпшликлар мураккаб тус олган, мафкура полигонлари ядро полигонларидан ҳам кучлироқ бўлиб бораётган давр-дир. Бутун Ер юзи одамзод учун ягона макон бўлиб ҳисобланади. Аммо тариҳца мавжуд чегараларни ўзгартириш, муайян ҳудудларни босиб олиш учун сон-саноқсиз урушлар бўлган. Бу жараёнда эса уруш қуроллари мунтазам такомиллашиб борган. Мазкур урушлар то XX асргача, асосан, кўпроқ бир ё икки давлат ёхуд минтақа ўртасида бўлган. XX асрда рўй берган иккита жаҳон урушида ўнлаб давлатлар, бир неча қитьа мамлакатлари иш-тирок этган.
Хуллас, уруш қуроллари такомиллашиб бораверди. Бугунги кунда уларнинг қудрати бошқа ҳудудни босиб олиш у ёқца турсин, бутун Ер сайёрасидаги ҳаётни бир неча марта йўқ қилиб ташлашга етади. Инсоният XX аср охирига келиб, бир қатор чегара билмай-диган муаммоларга дуч келди. Уруш ва тинчлик, экологик фалокатлар, маънавий қаш-шоқлик, наркобизнес, терроризм каби муаммолар ана шулар жумласидандир.
Юртбошимиз БМТ минбаридан бутун Афғонистонда, Марказий Осиё минтақасида тинчлик ва барқарорликни мустаҳкамлаш, Марказий Осиёда ядровий қуроддан холи ҳудудни ташкил этиш ташаббусини ижари сурганидан сўнг бу ҳақца шартаома 2006 йил сентябрь ойида Семипалатинск шаҳрида имзоланди. БМТ Бош Ассамблеясининг 61 ва 63-сессияларида ушбу ташкилотга аъзо давлатларнинг кўпчилик овози билан „Марказий Осиёда ядро қуролидан холи ҳудуд" резолюцияси қабул қилинди, 2009 йилнинг март ойидан бошлаб эса, бу ҳақцаги шартаома кучга кирди.
Бугунги кунда ядродан холи ҳудудлар бутун Ер шарининг 70 фоизини ташкил этади. Дунёнинг кўпгина давлатлари ядродан холи ҳудудлар ҳақидаги 6 та шартномани қўллаб-қувватламоқца.
1. Антарктида шартномаси 1959 йил 1 декабрда қабул қилиниб, 1961 йил 3 июнда кучга кирган.
2. Лотин Америкаси ва Карйб ҳавзасида ядро қуролини тақиқлаш ҳақидаги Тлате-лолко шартномаси 1967 йил 14 февралда қабул қилиниб, 1969 йил 25 апрелда кучга кирган.
3. Тинч океаннинг жанубий қисмини ядродан холи ҳудудга айлантириш ҳақидаги Раротон шартномаси 1985 йил 6 августда қабул қилиниб, 1986 йил 11 декабрда кучга кирган.
4. Жануби-Шарқий Осиёни ядро қуролидан холи ҳудудга айлантириш ҳақидаги Бангкок шартномаси 1995 йил 15 декабрда қабул қилинган.
5. Африкани ядро қуролидан холи ҳудудга айлантириш ҳақидаги Пелиндаб шартно-маси 1999 йил 11 апрелда қабул қилинган.
6. Марказий Осиёда ядро қуролидан холи ҳудуд ташкил этиш тўғрисидаги Семипа-латинск (Қозоғистон) шартномаси 2006 йил 8 сентябрда қабул қилинган ва Марказий Осиёдаги 5 та давлат раҳбарлари томонидан имзоланган.
Демак, дунёнинг 110 мамлакати, яъни жаҳон ҳамжамюгганинг ярмидан кўпи ядро қуролидан бутунлай воз кечиш тарафдоридир27. Бундан кўзланган мақсад ядро қуроли мавжуд бўлган ҳудудларни чеклаш, ядро уруши хавфини камайтиришдир.
27 Собирова Ш. Ядро қуролидан холи зона // Маърифат, 2006 йил 12 июль.
34
Ўзбекистоннинг Марказий Осиёда ядросиз ҳудуд барпо этиш ҳақидаги ташаббуси БМТ ва жаҳон жамоатчилиги томонидан тўла қўллаб-қувватланмоқца. Бу таклиф БМТ Бош Ассамблеясининг сессияларида муҳокама қилинди ва у бўйича махсус резолюция қабул қилинди.
Марказий Осиёда ядро қуролидан холи ҳудуд барпо этиш фақат минтақада эмас, балки бутун жаҳонда тинчлик ва барқарорликни мустаҳкамлашга хизмат қилади.
Президентимиз Ислом Каримов 1997 йилдаёқ „Ўзбекистон XXI аср бўсағаеида: хавфсизликка таҳцид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари" номли фунда-ментал асарида хавфсизликка таҳцид солувчи қуйидаги миллий, минтақавий ва умумба-шарий хатарларни теран тахлил қилиб берган эдй:
1. Минтақавий можаролар.
2. Диний экстремизм ва фундаментализм.
3. Буюк давлатчилик шовинизми ва агрессив миллатчилик.
4. Этник ва миллатлараро зиддиятлар.
5. Коррупция ва жиноятчилик.
6. Маҳаллийчилик ва уруғ-аймоқчилик муносабатлари.
7. Экологик муаммолар.
2.2. Глобаллашув шароитида манфаатлар тўқнашуви ва минтақавий хавфсизлик
XXI аср бошларига келиб дунё мамлакатлари ўртасида ўзаро таъсир шу қадар кучайиб кетдики, ҳозирги вақгда бу жараёндан тўла иҳоталаниб олган бирорта ҳам давлат йўқ. Глобаллашувнинг турли мамлакатларга ўтказаётган таъсири ҳам турлича. Бу ҳол дунё мамлакатларининг иқгисодий, ахборот, маънавий салоҳиятлари ва сиёсати қандай экани билан боғлиқ.
XX аср сўнгида рўй берган улкан ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар, шжи қутбли дунёнинг барҳам топиши натижасида нисбий мувозанатнинг бузилиши жаҳоннинг маф-куравий манзарасини тубдан ўзгартириб юборди.
Бугунги глобаллашув шароитида бундай жараёнларнинг барчаси жа-ҳондаги йирик давлатларнинг ман-фаатлари ўзаро тўқнашадиган минта-қамизнингхавфсизлиги, барцарорлиги ва изчил ривожланишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин...
Ислом Каримов
XX асрда дунёда ғоявий қарама-қарши-ликлар кескин ва мураккаб тус олган давр бўлди. XX аср сўнгида икки қутбли дунёнинг барҳам топиши, нисбий мувозанатнинг бузилиши на-тижасида жаҳондаги мафкуравий манзаралар тубдан ўзгарди. Юртбошимиз Ислом Каримов таъкидлаганидек, „XX аср охирида дунёда жўғ-рофий-сиёсий аҳамияти ва кўлами жиҳатидан ноёб ўзгаришлар рўй бермоқца. Бу ўзгаришлар бетакрор. Улар нафақат мамлакатлар ўртасидаги ўзаро муносабатларда вужудга келган қарашлар ва уларнинг механизмларини чуқур ўйлаб кўришни, балки кўп жиҳатдан қайта баҳолашни ҳам талаб қилади. „Совуқ уруш" даврида халқаро муносабатларга асос бўлган кўп қоидалар, тамойиллар ва ғояларни тубдан қайта кўриб чиқиш талаб қилинмоқца. Бутун дунё яхлит ва бир-бирига боғлиқ тизим бўлиб бормоқца, унда ўзи-ўзидан қано-атланишга ва махдудликка ўрин йўқ. Бу ҳол ҳозирги халқаро муносабатларни шакллан-тирганда, халқаро тузилмалар билан ўзаро алоқаларда ва уларнинг фаолиятида иштирок этганда мутлақо янгича ёндашувларни ишлаб чиқишни зарур қилиб қўймоқца"28.
28 Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т. 6. Т.: „Ўзбекистон", 1998. — 240—241-бетлар.
35
XX аср охири ва XXI аср бошларига келиб коммунистик ва социалистик партия таъсиридага социализм лагери парчаланди. Дунё мамлакатлари ривожланган ва ривожла-наётган мамлакатларга бўлинди. Ана шу ривожланган баъзи мамлакатлар ўз миллий мустақиллигини қўлга киритган, ривожланаётган мамлакатларни, жаҳон майдонларини мафкуравий жиҳатдан бўлиб олишга уринмоқца. Булар қуйидаги ҳолатларда кўринади:
Дунёни бўлиб олишга уринаётган сиёсий марказлар:
1. Буюк давлатчилик мафкураси.
2. Диний экстремистик мафкуралар.
3. Пансоветизм мафкураси.
4. Индивидуализм ва эгоизм ғояларини ифодалаган мафкуралар.
5. Турли диний секталарнинг ғояларни ифодаловчи мафкуралар.
Бу жараёнда турли мамлакатларни мафкуравий забт этиш ғоят катга иқгисодий манфаатлар билан қўшилиб кетмоқда. Ғоявий-мафкуравий тазйиқ ва тажовузларнинг олдини олиш учун эса ҳар бир миллат, давлат ўзининг ғоявий-мафкуравий дахлсизли-гини таъминлайдиган чора-тадбирларни кўриши зарур бўлмоқда.
Мамлакатлар ўртасида ўзаро ҳурмат, ҳамкорлик, тинчлик, биродарлик тамойилла-рини қарор тогггаришни кўзлайдиган давлатимиз ташқи сиёсатшшнг асосий принцшша-ри Президентимиз Ислом Каримов томонидан ишлаб чиқилди ва давлатимизнинг ташқи сиёсат стратегиясида мазкур тамойиллар дастуруламал бўлиб хизмат қилиб келаётгани боис, бугунги кунга келиб юрпшизнинг халқаро обрў-эътабори тобора ортиб бормоқда. Шу билан бир қаторда, жамиятимизда амалга оширилаётган ислоҳотлар учун ниҳоятда мақбул халқаро шарт-шароитлар ҳам мустаҳкамланиб бормоқда. Ушбу натижаларнинг улкан аҳамиятини янада чуқурроқ англаш учун таъкидлаб ўтиш жоизки, жаҳон тажри-баси ҳам буни исботлаганидек, бирон-бир давлат халқаро майдонда ўзининг обрў-эътибори ҳамда хавфсизлигини таъминламасдан туриб, мамлакат ичкарисида самарали равишда ислоҳотларни амалга ошира олмайди. Боз устига, бугунги давр феномени ўтган аср, ҳаттоки, унинг сўнгги ўн йилликларидаги шарт-шароитлардан ҳам ўзига хос хусу-сиятлари билан фарқ қилмоқца. Бир тхжондан, халқаро глобаллашув жараёнлари бугунги кунга келиб ўзининг янги хусусиятларини намоён қила бошлаган бўлса, иккинчи то-мондан, дунё миқёсида мамлакатлар, халқлар ўртасидаги муносабатларнинг мураккаб-лашувига сабаб бўладиган салбий тенденциялар ҳам, афсуски, кучли даражада сақпаниб турибди. Мана шундай қалтис вазиятда мамлакатларнинг, айниқса, ёш мустақил давлат-ларнинг хавфсиз ва барқарор тараққий этшпи учун жаҳон миқёсида пайдо бўлган янги салбий таъсирларни бартараф қилшп, уларга нисбатан мустаҳкам ички иммунитетаи шакллантириб, мустаҳкамлаб бориш тобора ҳал қилувчи аҳамият касб этмоқда.
Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганидек: „Ҳозирги даврда, халқаро май-донда турли сиёсий манфаатлар тўқнашаётган мураккаб бир шароитда фақат ўз фикри, ўз ҳаётий позициясига эга бўлган халқ ва жамият енгилмас кучга айланиб, ўз келажагини ўз қўли ва акл-заковати билан қуришга қодир бўлади"29.
Мустақил Ўзбекистон Республикаси давримизнинг турли таъсирларига муносиб жавоб бериш, ўзи танлаб олган йўлдан собитқадамлик билан бориш, барқарор демокра-тик тараққиёт хавфсизлигини таъмшшаш учун бугунги кунда жамиятни изчиллик билан янгилаш ва модернизация қилиш, шу орқали демократик ислоҳотларни янада юқори поғоналарга кўтариш йўлидан борар экан, бу ўринда халқаро миқёсда тенг ҳуқукли алоқалар ўрнатишни ва мустақил тараққиёт хавфсизлигини таъминлашнинг энг нуфузли
29 Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатлари — энг олий қадрият „О'2ЪеШоп" НМИУ, 2005. - 11-бет.
36
- Т.
воситаси бўлган Бирлашган Миллатлар Ташкилоти билан яқиндан ҳамкорлик қилиш масалаларига катга эътибор бериб келмоқца.
Давлатимиз раҳбари Ислом Каримовнинг ташаббуси ва саъй-ҳаракатлари билан мустақил Ўзбекистон Республикасининг БМТ билан 1992 йилдан буён давом этиб ке-лаётган ҳамкорлиги ўзининг изчиллиги ва кенг қамровлилиги билан алоҳида ажралиб туради. Мамлакатимизнинг ер юзининг энг нуфузли халқаро ташкилоти билан ҳамкор-лик алоқалари натижасида минтақамиз ва дунё миқёсидаги ўткир муаммоларни ҳал қилиш борасида юксак натижаларга эришилмоқда. Маълумки, БМТнинг 1993 йил сен-тябрь ойида бўлиб ўттан ва тарихий аҳамиятга эга, бўлган 48-сессиясида Президентимиз томонидан сўзланган нутқца билдирилган хулоса ва таклифларда мамлакатимизнинг мазкур ташкилот билан ҳамкорлигининг истиқболлари белгилаб берилган эди. Давлати-миз раҳбари ушбу сессияда БМТ фаолиятини, давр талабларидан келиб чиқиб, янада такомиллаштириш, унинг курраи заминимизда вужудга келган мураккаб зиддиятларни ҳал этиш лаёқати ва имкониятларини янада кенгайтириш борасидаги муҳим таклифларни илгари сурган эди.
Булар жумласига Ўрта Осиёда хавфсизлик, барқарорлик ва ҳамкорлик масалалари бўйича Тошкентда БМТнинг доимий ишловчи семинарини чақириш; БМТ Хавфсизлик Кенгаши ҳузурида юзага келаётган халқаро можароларни таҳлил қилши ва истиқболни белгилаш бўйича махсус гуруҳ ташкил қилиш; Ўрта Осиё минтақасини ядросиз зона деб эълон қилиш; Ўрта Осиё минтақасида кимёвий ва бактериологик қуролни тарқатмаслик устидан халқаро назорат ўрнатиш; наркобизнесга қарши курашни кучайтириш; Оролни ва Оролбўйини экологик ҳалокатдан қутқариш масалалари киради.
Давлатимиз раҳбари томонидан БМТ фаолиятини, унинг институционал механизм-ларини замонавийлаштириш ва самарадорлигини ошириш борасида билдирилган фикр-лар жаҳоннинг барча нуфузли ташкилотларида, кўплаб хорижий мамлакатларда катта қизиқиш ва эътибор билан эътироф қилинди. Ўзбекистоннинг жаҳондаги обрўси янада ортди. 2010 йилнинг 20 сентябрида ўз ишини бошлаган БМТ Бош Ассамблеясининг Мингйиллик ривожланиш мақсадларига бағишланган саммитида мамлакатимиз раҳбари Ислом Каримовнинг БМТ Бош котиби Пан Ги Муннинг таклифига биноан иштирок этиши Ўзбекистон ва БМТ ҳамкорлигида сифат жиҳатдан янги босқич бошланганини намоён қилмоқца. Ташриф чоғида давлатимиз раҳбарининг БМТ Бош котиби Пан Ги Мун билан бевосита учрашуви бўлиб ўтди. Ана шу учрашувда нуфузли халқаро ташкилот раҳбари БМТ Ўзбекистон билан ҳамкорликни юксак қадрлашини, мамлакатимиз билан муносабатларга ва умуман, Марказий Осиё минтақасига алоҳида эътибор қаратишини таъкидлади. Мазқур учрашув жараёнида Ўзбекистон ва БМТ ўртасидаги ҳамкорлик ало-қаларини ҳозирги давр талаблари асосида янада ривожлантириш масалалари муҳокама қилинди.
Марказий Осиёда тинчлик ва барқарорликни таъминлаш, асрий қардошлик туй-ғуларини ривожлантариш, яқин қўшничилик фазилатларини кучайтириш ҳозирги кун-нинг мухим вазифасидир. Ана шу мақсаддан келиб чиқиб ва ҳозирги шароитда минта-қамиз ва халқгсаримиз ҳаётига таҳдид қилаётганларга қарата Президент Ислом Каримов бундай деди: „Келгуси авлод вакиллари уруш оловини ёқшпга ундаган сабаб ва баҳоналар учун замондошларимизни кечирмасалар керак. Тарих ўз ҳукмини чиқарар экан, ҳамма вақг шолини курмакдан ажратади ва ғаразли, худбин мақсадларни кўзлаб, халқ манфа-атларини ниқоб қилиб олувчи шахсларнинг ўзларини оқлаш учун келтирадиган кибр-ҳаводан иборат далилларини қабул қилмайди"30.
1 Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. — Т.: „Ўзбекистон", 1998. — 430-бет.
37
Ўзбекистоннинг геосиёсий жиҳатдан Марказий Осиёнинг қоқ ўртасида жойлашга-ни, унинг жуда катга ерости ва ерусти бойликларига эга экани, ўз халқининг юксак интеллекгуал салоҳияти ҳамда ишлаб чиқариш қуввати туфайли юртимиз, айтиш мум-кинки, ушбу минтақанинг таянч нуқтаси хисобланади. Айни пайтда Марказий Осиёга кўз олайтираётган кучлар учун Ўзбекистон алоҳида нишон хисобланади. Ана шувдай вазиятнинг ўзидан Ўзбекистон зиммасида бутун минтақа тақдири ва унинг истиқболи учун курашишдек оғир масъулият турганини сезиш қийин эмас.
Президент Ислом Каримов БМТ Бош Ассамблеясининг Мингйиллик ривожланиш мақсадларига бағишланган олий даражадаги ялпи мажлисида сўзлаган нутқида саммит қатнашчилари эътиборини Марказий Осиёда кечаётган жараёнлар, зиддиятли муаммо-лар, умумий хавфсизликни таъминлаш билан боғлиқ энг долзарб масалаларга қаратди. Жумладан, БМТнинг бевосита раҳнамолигида Афғонистон муаммосини ҳал этиш, Қир-ғизистонда юз берган қонли воқеаларнинг асл сабабларини аникдаш ва айбдорларни жазолаш, кучайиб бораётган экологик муаммоларнинг олдини олиш каби масалалар юзасидан ғоят муҳим концептуал хулоса ва таклифларни илгари сурди.
2.3. Афғонистондаги вазиятни барқарорлаштириш — жаҳон ҳамжамияти
олдида турган долзарб масала
Марказий Осиё минтақасида, юртимизда тинчлик ва барқарорликни таъминлаш Президентимиз фаолиятининг энг муҳим ўзак тамойилларидан бири бўлиб келмоқца. ТТТу боисдан ҳам Юртбошимиз Ислом Каримов ўзининг барча чиқшпларида бу мавзуга алоҳида тўхталиб ўтади. Хусусан, минтақавий тинчликнинг умумий тамойиллари ҳақида-ги принципиал муҳим ғояни илгари суради: „АЙСЕФ деб аталмиш коалицион қўшин-ларнинг 2014 йилгача ва ундан кейин Афғонистон худудидан олиб чиқиб кетилиши билан боғлиқ равишда ушбу мамлакат ва унинг атрофидаги вазиятнинг янада кескин-лашиб, терроризм, экстремизм ва наркотрафикнинг кучайиши хавфи борлиги, қисқа қилиб айтадиган бўлсак, мамлакатда ахвол чегарадан чиқиб кетипш мумкинлиги қўшни давлатларда жиддий хавотир уйғотмасдан қолмайди, албатта"31.
Ҳақиқатан ҳам, Афғонистонда 30 йилдан кўпроқ вақгдан буён давом этаётган урушнинг охири, якуни ҳалигача кўринмаяпти. Афғонистонда шундай қонли уруш давом этаётган, турли кучлар, гурухлар ўртасида ярашиш, муросага келиш масаласи мутлақо кўрилмаётган экан, бу Ўзбекистон учун, халқимиз учун, умуман, Ўрта Осиёда яшаётган одамлар учун жуда кагга таҳдид, жуда катта хавф-хатардир.
Афғонистондаги вазиятни барқарорлапггариш масаласи бугунги куннинг энг му-раккаб муаммоларидан бири бўлиб қолмоқца. Афгонистон можароси — фақат бу мамлакат ёки унинг қўшниларининг муаммоси эмас. Можаро оқибатлари минтақавий ва глобал хавфсизликка бевосита ва ғоят кучли салбий таъсир кўрсатмоқца. Бундай шароитда Аф-ғонистон муаммосини ҳал қилшп йўлларини топишда Ўзбекистон алоҳдда ўрин тутмоқ-да. Сўнгги ўн йил давомида мамлакатимиз халқаро ҳамжамиятнинг Афғонистон муам-мосини ҳал қилиш борасидаги саъй-ҳаракатларида етакчи ўринлардан бирини эгаллаб келмоқда.
Афғонистон муаммоси нафақат бевосита жўғрофий яқинлик нуқтаи назаридан, балки қатор бошқа сабаблар туфайли ҳам Ўзбекистонда жиддий ташвиш уйғотмоқца. Бу
31 Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш — бизнинг бош мақсадимиздир. Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Респуб-ликаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. — „Халқ сўзи" газетаси, 2012 йил 8 декабрь.
38
мамлакатдаги кескин нотинч вазият Марказий ва Жанубий Осиёга доимий равишда таҳцид солмоқда.
Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг илк даврларидан бошлаб Президент Ислом Каримов нуфузли халқаро минбарлардан бонг уриб, халқаро ҳамжамиятаи Аф-ғонистон тақцирига бефарқ қарамасликка, бу заминда тинчлик ва барқарорлик ўрнати-лиши учун қўлидан келадиган барча чораларни кўришга қатьий даъват этиб келмоқца. Ўзбекистон раҳбари БМТнинг Нью-Йорк шахрида, 1993, 1995, 2000 йилларда бўлиб ўтган саммитларида халқаро хавфсизликка Афғонистондан чиқаётган таҳдидлар ҳақида дунё ахлини такрор ва такрор огоҳлантирди. Ислом Каримов афғон уруши узоқ вақг давомида фақат Афғонистон ҳудуди билан чекланиб қолмасдан, ҳар қандай пайтда ёйилиб кетиши, ҳатго узоқ денгиз ва океанлар ортидаги давлатлар учун ҳам ҳалокатли оқибатлар келтириши мумкинлиги ҳақида кўп бор огоҳлантирди.
Кдтор экспертлар, агар жаҳон ҳамжамияти Президент Ислом Каримовнинг даъват-ларига ўз вақгида қулоқ солганида, бугунги фожианинг — „терроризмга қарши кураш" деб ном олган глобал ва янада вайронкор, лекин самараси кам бўлган урушнинг олдини олиш мумкин бўлур эди, деб ҳисоблайди.
Бугун коалиция кучлари томонидан Афғонистонда тинчлик ўрнатиш бўйича тан-ланган стратегия кутилган натижаларни бермаётганини қайд этишга тўғри келмоқца. Уруш давом этаётган ҳар бир кун жафокаш Афғонистон ҳалқининг аҳволини янада оғирлаштириб, ушбу мамлакат муаммолари ечимини боши берк кўчага киритиб қўй-моқца.
Афғонистон муаммоси бўйича ўнлаб халқаро конференция ва учрашувлар ўткази-ляпти, лекин уларнинг ҳаммаси ҳам реал амалий самара бераётгани йўқ.
Афғонистонда рўй бераётган қонли можаролар, ўз кўлами ва хавфлилик даражасига кўра, XX асрнинг охирига келиб, халклар, миллатлар учун мисли кўрилмаган катта таҳцидга айланди. Афғон муаммоси ва уни келтириб чиқарган туб сабаблар ҳамда улар-нинг оқибатлари тўғрисида Ислом Каримов „Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсиз-ликка таҳцид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари" (1997) номли асарида чуқур концептуал хулосаларни баён қилган эди. Ушбу хулосалар бугунги кунда ҳам афгон муаммосини ҳал этишнинг илмий ва амалий асоси бўлиб хизмат қилмоқда. Асарда таъкидланганидек, „18 йилдан бери уруш кетаётган Афғонистондаги тангликшшг чуқур-лиги ва кескинлигини, унинг минтақавий ва дунё миқёсидаги жўғрофий-сиёсий жара-ёнларга таъсирини эътиборга олиб, бу фожиани кўлами ва хавфи жиҳатидан ҳозирги дунёнинг энг катга минтақавий можаролари жумласига киритиш мумкин".
Афғонистон ҳудуди бугунги кунда ҳам муаммолар тугуни ичида қолгани ҳолда, минтақамиз ва шунингдек, бутун дунё учун хавф-хатар манбаи бўлиб қолмоқда. Бу мамлакатдаги сиёсий, ижтимоий, ҳарбий вазият ўта мураккаб ҳолатда турибди. Вазиятни ўнглаш бўйича шу пайтга қадар амалга оширилган чора ва тадбирлар ўзининг етарли даражадаги ижобий самарасини бермаяпти. Афғонистон ҳудудида тинчлик ўрнатиш мақ-садларини кўзлаб фаолият олиб бораётган халқаро коалиция кучларининг фаолияти шу пайтга қадар мазкур мамлакатда тўпланиб қолган ўткир ва зиддиятли сиёсий, ижтимоий, иқгисодий муаммоларнинг ечилишига ва афгон жамиятининг барқарор тараққиёт йўлига ўтиб олишига сезиларли даражада ёрдам бера олмаяпти32.
Дарҳақиқат, Афғонистон ҳудудидан халқаро коалицион кучлар олиб чиқиб кетила бошланиши ва хавфсизлик бўйича масъулиятнинг Афгонистон миллий қуролли кучлари
32 Махмудов Р. Обеспечение безопасности и стабильности на пространстве ШОС (Правовая база и перспективнме направления взаимодействия)//Материалн Шестого заседания Форума Шанхайской орга-низации сотрудничества. Т.: ИСМИ при Президенте Республики Узбекистан, 2011. — С.94—95.
39
қўлига тогапирилиши жараёни жафокаш афғон халқига узоқ кутилган тинчлик ва осо-йишта ҳаётнинг кафолатли тарзда тикланишига олиб келишидан умид қилинган эди. Лекин аслида бундай бўлмаяпти. Афғонистонда зиддиятли вазиятнинг доимий равишда сақпаниб туришидан манфаатдор бўлган ички ва ташқи кучлар бунга зўр бериб қаршилик кўрсатмоқца. Бундай кучлар сирасига, биринчи навбатда, турли тоифадаги террорчи ва экстремист гуруҳлар, наркотик моддалар билан савдо қилувчилар киради33.
Афғонистон ҳудудида сақланиб, кучайиб бораётган ўта хавфли таҳдидлардан бири — бу наркобизнесдир. „Бу мамлакатда гиёҳванд модда қадимдан етиштирилган ва тайёрлан-ган. Бироқ кўкнори ва героин ҳамда бошқа синтетик гиёҳванд моддаларни етиштириб, тайёрлаш хўжалиги вайрон қилинган бу мамлакатда XX асрнинг 90-йилларидагина саноат асосига қўйилди. Турли халқаро ташкилотлар маълумотларига кўра, бугунги кунда жаҳон-да ишлаб чиқарилаётган гиёҳванд моддалар умумий ҳажмининг 50 фоиздан 75 фоизигача бўлган қисми Афғонистон ҳиссасига тўғри келади. Афғонистон XX аср охирида гиёҳванд моддалар тайёрлаш бўйича жаҳонда етакчи мамлакат бўлиб қолди. Наркобизнесни ўз назорати остига олишни истаган уюшган жиноий гурухлар бойлик ортгиришнинг жуда нозик йўлларидан тобора кўпроқ фойдалана бошлади.
Тожикистондан Европага етиб боргунича героиннинг нархи 63 баробар ошади: Тожикистон Бадахшонида 1 кг героин 4 мингдан 8 минг долларгача, Душанбеда 12—17 минг доллар, Москвада 150—200«минг, Европада 250—300 минг доллар туради. Гиёҳванд моддалар нархининг йўл бўйлаб.бу қадар ошиб бориши, айниқса, турмуш даражаси паст бўлган Марказий Осиё ва бошь^ давлатларнинг айрим фуқароларини гиёҳванд моддани контрабанда йўли билан ташиб боришга ундайди. Бу бозорда ҳукмрон бўлиш учун уюшган наркогурухлар ўртасида, шу жумладан, Марказий Осиёдаги наркогурухлар ўрта-сида ҳам шиддатли кураш кетмоқца"34.
Ҳозирги вақгда Афгонистонда етшптарилаёттан наркотик моддалар ва уларни хуфё-на йўллар билан бошқа мамлакатларга чиқариш ҳажми шу қадар ортиб кетдики, энди-ликда бундай ҳолат бутун инсониятга таҳцид солувчи хатога айланди. Аслида, Афғонис-тонда ҳаракат қилаётган террорчи гурухлар билан наркотик моддаларни етиштирувчи ва сотувчилар ўз фаолиятини бирлаштириб олди. Айнан оғуфурушлар халқаро терроризм-нинг асосий молиялапггирувчиларига айланди. Наркотик моддалар савдосидан тушган пул маблағлари террорчи гурухлар томонидан қурол-яроғ сотиб олишга ҳамда бошқа ёвуз эҳтиёжларни қондиришга, жумладан, террорчи гуруҳлар сафига янги одамларни ёллашга сарф этилмоқца.
„Мутахассис экспертлар хулоса қилганларидек, Марказий Осиё минтақасининг наркотик моддаларни ғарбга жўнатшп йўлидаги „қулай" географик ҳудудда жойлашгани мазкур минтақада террористик кучларнинг фаоллашаётганининг сабабларидан бири бўлиб турибди. Ишончли маълумотлар исботлаб турганидек, халқаро террорчилар фаолиятининг катга қисми Афғонистовдан Тожикистон, Қирғизистон ва Ўзбекистон орқали ўтказишга мўлжалланган мунтазам ишловчи наркотрафик каналларни шакллантиришга қаратилган-
,«35
ДИР
Таассуфки, Афғонистон ҳудудида наркотик моддалар хом ашёсини етиштириш, жумладан, кўкнори ундириш учун ўта қулай табиий имкониятлар мавжуд. „Кейинги йилларда кўкнори еташтириладиган плантациялар ҳажми ўн мартага кўпайди. Бугунги
33 Ғойибназаров Ш. Халқаро терроризм: илдизи, омиллари ва манбаи. Т.: „СгЪеМйоп" НМИУ 2009 — 97-6.
34 Ғойибназаров Ш. Халқаро терроризм: илдизи, омиллари ва манбаи. Т.: „СУгЬеШоп" НМИУ, 2009. — 263-266-6.
35 Алимов Р.М. Центральная Азия: обвдность интересов. — Т.: „Шарқ", 2005. — С.142.
40
кунда Афғонистоннинг 32 вилоятидан 24 тасида турли хил оғу берувчи ўсимликлар экиб етиштирилмоқца. Етиштириладиган кўкнорининг 90 фоизи асосан 5 та вилоятга тўғри келади. Булар Хилмонд (38 фоиз), Нангарҳор (30 фоиз), Бадахшон (9 фоиз), Ўрузгон (7 фоиз), Кандаҳор (5 фоиз)"36.
Жумладан, бугунги кунда Афғонистоннинг турли вилоятларида, шунингдек, Мар-казий Осиё давлатлари билан чегарадош ҳудудларида экстремистик кучлар таъсири ку-чайиб бораётгани мазкур мамлакатлар учун террористик тахдид манбаига айланмоқда. Умуман, дунё ҳамжамиятининг хавфсизлиги ва барқарор тараққиёти афғон муаммоси-нинг ижобий равишда ҳал қилинишига кўп жиҳатдан боғлиқ, деган хулосани билдирсак, асло муболаға бўлмайди.
ТТТу муносабат билан Афғонистонда вужудга келган ўта нохуш ва зиддиятли вази-ятни ҳал қилишда халқаро ҳамжамият, халқаро ташкилотларнинг саъй-ҳаракатлари ҳамда кучларини бирлаштириш ўта муҳим аҳамият касб этмоқца. Чунки, ҳозирги вақгда дунёда афғон муаммоси дахл қилмайдиган ҳудуднинг ўзи қолгани йўқ.
Бу ўринда шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, Ўзбекистон Республикаси томо-нидан афғон муаммосини ҳал қилишнинг янги конструктив йўлларининг таклиф эти-лиши ва уларни БМТ раҳнамолигида амалга ошириш чора ва тадбирларини кўришга йўналтирижан изчил ташқи сиёсатнинг олиб борилшпи дунёда тинчлик ва хавфсизликни таъминлашдек вазифаларнинг ҳал қилинишига улкан ҳисса бўлиб қўшилмоқца.
„6+2" (1997—2001) ва янги „6+3" мулоқот гуруҳини шакллантириш ғояси. „6+2" мулоқот гуруҳи (1997—2001) БМТ котибияти биносида 1997 йили Ўзбекистон Респуб-ликаси Президенти Ислом Каримов ташаббуси билан ташкил топди. Бу гуруҳ Афғонис-тондаги ҳарбий можароларни сиёсий йўл билан ҳал этишга қаратилган эди. Мазкур гуруҳга Афғонистон билан бевосита чегарадош бўлган 6 та давлат, яъни Эрон Ислом Республикаси, Хитой Халқ Республикаси, Покистон Ислом Республикаси, Тожикистон, Туркманистон, Ўзбекистон ҳамда АҚШ ва Россия давлатлари кирган эди. Унинг биринчи учрашуви 1997 йил 16 окгябрда Нью-Йорқда бўдди.
Афғонистондаги урупшинг ўз вақги-да тинч йўл билан ҳал этилмаслиги мин-тақавий ва глобал хавфсизликка таҳдид солиши мумкинлигини олдиндан кўра билган Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов БМТ Бош Ассамблеясининг 1993 ва 1995 йиллардаги сессияларида, Европа-да Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Ташкилоти саммити (1999) ва бошқа қатор мухим анжуманларда халқаро ҳамжамият диққат-
Воқеаларнинг ана шундай йўналишда ривожланиши бугунги царама-царшиликнинг миллатлар ва элатаар ўртасидаги можарога айланиб кетшии, Афғонистонда фуқаролар урушининг янгидан авж олиши, мштацада турли хавф-хатарлар пайдо бўлиши кўпгина нуфузли экспертлар томонидан истисно этилмаяпти.
Ислом Каримов
эътиборини афғон халқини уруш даҳшат-
ларидан халос этиш, можароларни тинч йўл билан ҳал қилшп масалаларига жалб этди. 1997 йил 19—20 июль кунлари „6+2" гуруҳининг Тошкентда дастлабки учрашуви бўлиб ўтди. Унда биринчи бор мухолиф томонларнинг юзма-юз музокара олиб бориши учун имкон яратилганини анжуман якунида „Афғонистон можаросини тинч йўл билан ҳал этиипшнг асосий принциплари" ҳақида декларациянинг қабул қилиншиини халқаро жамоатчилик афғон заминида тинчлик ўрнатиш борасида ташланган жиддий қадам си-фатида баҳолади. Президент Ислом Каримов ташаббуси билан қабул қилинган Тошкент декларациясида:
36 Алимов Р.М. Центральная Азия: обшность интересов. — Т.: „Шарқ", 2005. — С.143. 6-5-13 41
1) Афғонистонда ягона ҳокимият тузиш (давлат қўшини ҳаракати билан толибон қўшинини бирлаштириш);
2) қочоқларни ватанига қайтариш;
3) ягона армияни барпо этиш;
4) Афғонистон давлатига моддий ёрдам фондини очиш ва кўмаклашиш;
5) наркотик моддаларнинг олдини олшп каби минтақавий долзарб ғоялар кўтарил-ган эди. Лекин 2001 йил 11 сентябрда АҚШда содир этилган террористик хуруждан сўнг НАТО блокига аъзо давлатларнинг ҳарбий кучлари Афғонистонга киритилиб, Ҳамид Карзай бошчилигидаги янги ҳукумат ташкил этилгач, „6+2" гуруҳи фаолияти тўхтаб қолди.
„6+3" мулоқот гуруҳи. 2005 йилдан кейин Афғонистонда террорчилик ҳаракатлари яна кучайди: одамларни гаровга олиш, террористик акглар содир этиш бошланди. Ўзбе-кистон Президенти Ислом Каримов 2008 йил 3 апрелда Бухарестда НАТО (Евроатлантика ҳамкорлик кенгаши) саммитида иштирок этиб, 30 йилдан буён ҳозиргача давом этиб келаётган Афғонистон можароси юзасидан қуйидаги фикрни илгари сурди37. Жумладан,
Афғонистонда ўз ечимини кутиб турган
Бизнинг цатъий ишончимизга кўра, Қуйидаги ижтимоий-сиёсий масалаларни
вужудга келаётган вазиятда воқеаларнинг Ҳал этиш лозимлигига эътиборни қаратди:
бундай салбий равишда ривоэкланишжинг 1) оддий халқнинг эҳтиёжларини
олдини олиш учун анча вақтдан буён қондириш;
муҳокама этшаётган энг мақбул вариант — 2) аҳолининг иш билан бандлигини
Бирлашган Миллатлар ташкилоти раҳ- таъминлаш;
намолигида Афғонистонга қўшни мам- 3) ҳокимиятнинг вертикал бошқару-
лакатлар ва шунингдек, Америка Қуиша ви ва нуфузини мустаҳкамлаш;
Штатлари, НАТО ва Россия иштирокида 4) афғон халқининг халқаро коали-
мулоқот гуруҳини шакллантиришдан иборат. ция куцдарига нисбатан ишончини қозо-
Ислом Каримов ниш йўлини кўриш;
5) халқаро ҳамжамият имкониятлари ҳисобидан ёрдам ва кўмак ажратиш;
6) афғон халқининг диний, миллий, маданий қадрият ва урф-одатларини ҳурмат қилиш;
7) „6+2" мулоқот гуруҳини „6+3" мулоқот гуруҳига айлантириш, яъни унда НАТО ваколатхонасининг иштирокини таъминлаш лозим.
„6+3" мулоқот гуруҳининг фаолиятини йўлга қўйиш ва жонлантириш Президен-тимиз томонидан қатор халқаро анжуманларда, саммит ва йиғилишларда долзарб масала сифатида қайта-қайта илгари сурилди. Жумладан:
— 2008 йил 3 апрелда Бухарестда НАТО/СЕАП саммитида;
— 2008 йил августда ШҲТ саммитида;
— 2009 йил 15—16 июнда Екатеринбург (Россия) шаҳрида ШҲТ анжуманида;
— 2010 йил 27 январда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қрнунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисида;
— 2010 йил 20 сентябрда БМТ Мингйиллик тараққиёт дастурида ва бошқа халқаро ташкилотлар йиғилишларида.
Президентимиз Ислом ЬСаримов таъкидлаганидек, „6+3" гурухи ҳаракатларининг бош мақсади ўзаро кураш олиб бораётган кучлар ўртасида муросага эришиш ва коали-цион афғон ҳукуматини шакллантиришдан иборат бўлиши керак. Ана шу ҳукумат тар-
17 „Ислом динига нисбатан мутлақо асоссиз хуруж ва бўҳтонларга йўл қўймаслик даркор" //Маъри-фат, 2008 йил 5 апрель.
42
кибида Афғонистондаги асосий миллий-этник ва диний гурухлар ўз ўрнини топган бўлар эди.
Таъкидлаш керакки, бу ечимнинг бошқа муносиб муқобил варианти йўқ38.
„Шанхай ҳамкорлиги ташкилоти" — тинчлик, хавфсизлик ва барқарорликни мус-таҳкамлаш, ўзаро савдо-иқгисодий ҳамкорликни ривожлантириш мақсадида тузилган давлатлараро халқаро ташкилот. ШҲТга олтита давлат — Хитой, Россия, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Ўзбекистон аъзодир.
Кузатувчи давлатлар: Мўғулистон, Покистон, Эрон, Ҳиндистон.
Музокаралар бўйича шерик давлатлар: Белорус, Шри-Ланка.
Давлат бошликлари саммитларига таклифнома олганлар: МДҲ, АСЕАН, БМТ, ЕврАзЭС, АКД1.
ШҲТнинг шаклланиши 1992 йилдан Хитой билан чегарадош беш собиқ Иттифоқ республикаларининг ўзаро чегараларни аниклаш билан боғлиқ муаммоларни муҳокама қилишидан бошланган. Дастлаб „Шанхай бешлиги" деб ном олган бу ташкилот 1996 йилда Шанхайда, 1998 йилда Олмаотада, 1999 йилда Бишкеқда беш давлат раҳбарлари-нинг саммити чегараларни мустаҳкамлаш, чегара ҳудудларида қуролли кучларни қисқар-тириш каби масалаларни келишиб, ҳал этишга қаратилди. 2000 йил июлида Душанбе саммитида Ўзбекистон Президенти И.А. Каримов кузатувчи сифатида қатнашди. 2001 йил 15 июнда Шанхай саммитида ташкилотга олтинчи бўлиб Ўзбекистон қўшилди, ШҲТни тузиш тўғрисидаги декларация эълон қилинди, „Терроризм, сепаратизм ва экстремизмга қарши кураш тўғрисида Шанхай конвенцияси" имзоланди. 2002 йил июлда Санкт-Петербургда олти давлат раҳбарлари „Шанхай ҳамкорлик ташкилоти хартияси"ни қабул қилдилар. 2003 йил май ойида Москвада ШҲТнинг ташкилий органлари, рамзлари тасдиқланиб, Ўзбекистон ташкилотнинг янги раиси этиб белгиланди. 2003 йил сентяб-рида Пекинда „ШҲТга аъзо давлатларнинг 20 йилга мўлжалланган савдо-иқтисодий ҳамкорлик дастури" қабул қилиниб, маҳсулот, капитал, хизмат ва технологиялар эркин айланиши шартлари белгилаб олинди, ШҲТнинг молиявий бюджети кўридди. 2004 йил июндан бошлаб ташкилот тўла равишда ишга киришди. 2005 йилда Остона саммитида ва 2007 йил 15—16 августда Бишкек учрашувларида Эрон, Покистон ва Ҳиндистон, Мўғу-листон кузатувчи сифатида иштирок этди.
Ҳозирги кунда ТТТҲТ доирасида 130 га яқин ҳамкорлик лойиҳалари амалга оширил-моқца.
ШҲТ бирор-бир давлат ёки ташкилотга қарши қаратилмагани ва очиқ фаолият олиб бориши билан халқаро муносабатларнинг янги шаклини юзага келтирди, „Шанхай рухи" тушунчасига йўл очилди. Ташкилотнинг асосий мақсадлари:
— аъзо давлатлар ўртасидаги ўзаро ишонч ва яқин қўпшичилик муносабатларини мустаҳкамлаш;
— минтақада тинчлик, хавфсизлик, барқарорликни биргалиқда таъминлаш ва сақ-лаб туриш; сиёсий, савдо, иқгисодий, илмий-техникавий, маданий соҳалардаги самарали ҳамкорликка кенг йўл очиб бериш;
— энергетика, транспорт, туризм, атроф-муҳитни ҳимоя қилиш ва бошқа соҳалар-даги ҳамкорликни кучайтириш.
ШҲТ раҳбар органи — Давлатлар Раҳбарлари Кенгаши. Барча давлатларнинг соҳа вазирлари, Бош прокурорлар, Чегара қўмиталари раҳбарлари мунгазам учрапшб, иш олиб
38 Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш — бизнинг бош мақсадимиздир. Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Респуб-ликаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. — „Халқ сўзи" газетаси, 2012 йил 8 декабрь.
43

борадилар. ШҲТнинг доимий фаолият юритувчи органлари иккита: 2004 йил 17 январда Пекинда ШҲТ Котибияти ва Тошкентда Минтақавий аксилтеррор тузилмаси ижроия қўмитаси ишга тушди.

2007 йил 15—16 августда Қиргазистон Республикаси пойтахти Бишкекда ШҲТ давлат раҳбарлари кенгашининг саммити (мажлиси) бўлиб ўгди. Унда ШҲТ фаолиятини янада такомиллаштириш, сиёсий ҳамжиҳатликни мустаҳкамлаш, савдо-иқгисодий алоқа-ларни кенгайтириш билан боғлиқ масалалар муҳокама қилинди.
Саммитда Президентимиз Ислом Каримов нутқ сўзлади. У Афғонистонда юзага келган вазият, наркотик моддалар ишлаб чиқариш ва наркотрафикнинг назорат қилиб бўлмас даражада кенгайиб бораётганини айтиб ўтди. И.А.Каримов таклифлари: 1) Аф-ғонистондаги вазиятни бартараф этиш учун ҳарбийлаштириш ва куч ишлатиш йўли билан эмас, балки қуролсизланшп ва жаҳон ҳамжамияти ёрдамида ижтимоий йўналтирил-ган лойиҳаларни амалга ошириш, кескин ижтимоий-иқгисодий муаммоларни ҳал этиш, фаол аҳолини қўллаб-қувватлаш лозим; 2) Марказий Осиё минтақасида сув-энергетика ресурсларидан оқилона фойдаланиш ғояси илгари сурилди; 3) коммуникация, ёқилғи-энергетика соҳасида давлатлараро йирик лойиҳаларни амалга ошириш; 4) ШҲТ Бош котиби ролини янада мустаҳкамлаш учун унга аъзо давлат арбоблари орасидан 5 йил муддатга тайинлаш масаласини билдирди39.
ШҲТнинг энг муҳим 3 та вазифаси 2001 йил 15 июнда „Терроризмга, сепаратизмга ҳамда экстремизмга қарши кураш ҳақидаги Шанхай конвенцияси"да қабул қилиниб, белгилаб берилди:
1) терроризмга қарши биргаликда курашиш;
2) сепаратизм (айирмачилик)га қарши кураш;
3) экстремизмга қарши кураш.
ШҲТ таркибида фаолияти йўлга қўйилган тузилмалар:
1. Терроризмга қарши биргаликда кураш маркази (2004 йил).
2. ШҲТнинг Ишбилармонлар кенгаши (2005 йил).
3. ШҲТнинг Банклараро ассоциацияси (2006 йил).
4. Наркотик воситалар ва психотроп моддаларнинг ноқонуний айланишига қарши курашда битим асосидаги ҳамкорлик.
Бизга қўпши бўлган афғон халқи бошига тушган мусибатларга ҳам бефарқ қараш мумкин эмас. Бунинг ўзига хос жиддий асослари бор. Жумладан:
биринчидан, асрлар мобайнида шаклланган қон-қардошлик туйғусининг, миллий ва маънавий, тарихий ва ижтимоий икки томонлама ҳамкорликнинг мавжудлиги;
иккинчидан, Афғонистондаги оғир маънавий-ижтимоий вазият, келажакнинг мав-ҳумлиги;
учинчидан, 30 йилдан ортиқ вақг мобайнида давом этиб келаётган ва қачон тугаши номаълум бўлган шафқатсиз уруш;
тўртинчидан, диний ақидапарастлик, терроризм ва наркобизнес ўчоғига айланиб қолган макон сифатида бу мамлакатда ўта хавфли ва таҳдидли вазиятнинг мавжудлиги;
бешинчидан, шимолий Афғонистонда икки миллион нафарга яқин ўзбек яшайди. Бу этник яқинлик, бир чегаранинг икки томонида икки хил ижтимоий-сиёсий муҳитда яшаётган бир миллатга мансуб халқ тақцирига бефарқ қараб бўлмайди. Чунки, асрлар мобайнида бир маконда, бир тузумда яшаб келганмиз.

	Терроризм қилишнинг 4		ни бартараф умумий омили
Тараққийпарвар инсониятни муштарак манфаатлар асосида жипслаштириш				Умумиь устувор	[соний манфаатлар шигани тан олиш
				■
Илмий билимларга асосланиш				Тараққиёт йўлини аниқ белгилаб олиш

2.1-расм. Терроризмни бартараф қилишнинг умумий омиллари.
Терроризмга қарши қаратилган 5 халқаро уюшма

БМТ ва унинг
махсус тармоклари
Америка мамлакатлари ассоциацияси
шҳт
Европада
хавфсизлик ва
ҳамкорлик
кенгаши
Европа Кенгаши
2.2-расм. Терроризмга қарши қаратилган халқаро уюшмалар.
Мутахассисларнинг хулосаларига кўра, ҳозирги пайтда дунёдаги мавжуд наркотик моддаларнинг асосий қисми Афғонистонда етиштириляпти. Унинг 75 фоизи эса Европа мамлакатларига тарқатиляпти. Бу миллати ва элатидан, диний эътиқодидан қатьи назар, инсониятни ҳалокатга олиб борадиган, уни майиб-мажруҳликка мубтало этадиган, бош-қача айтганда, инсоният тараққиётини таназзулга дучор этадиган даҳшатли балодир.
2.4. Ўзбекистоннинг ташқи сиёсий фаолият концепцияси ва унинг асосий принциплари
Бугунги кунда Ўзбекистонни жаҳондаги 180 дан ортиқ давлат тан олган, давлати-миз дунёдаги 130 га яқин мамлакат билан расмий дипломатик муносабатлар ўрнатган. Юртимизда 88 та чет давлат ваколатхонаси рўйхатдан ўтган, 24 та ҳукуматлараро таш-килот, 13 та ноҳукумат ташкилоти ишлаб турибди. Дунёдаги 30 дан ортиқ давлатда Ўзбекистон элчихоналари ва молия ташкилотлари тенг ҳуқуқли асосда фаолият юритмоқ-да. Ҳозирги вақгда чет элларда мамлакатимизнинг 48 та дипломатик ваколатхонаси бор. Ўзбекистонда эса 86 та элчихона ва савдо ваколатхоналари аккредитация қилинган40.
39Қаранг: „Халқ сўзи" газетаси, 2007 йил 17 август.
44
40 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг 16 йиллик мустақил тараққиёт йўли. — Т.: „СгЪеМйоп" НМИУ, 2007. - 23-6.
45
Жаҳоннинг 140 мамлакати билан савдо-иқгисодий муносабатлар ўрнатилган. Тошкентда 35 мамлакат ўз элчихонасини очган. Мустақил Ўзбекистон дипломатия соҳасида ўз са-лоҳияти ва анъаналари борасида аниқ, асосланган ва узоқ муддатга мўлжалланган сиё-сатни олиб бормоқца. Дипломатия кадрларини тайёрлаш учун Тошкентда 1993 йилдан буён Жаҳон иқгисодиёти ва дипломатияси университети фаолият кўрсатмоқца.
Ўзбекистон 1992 йил 2 мартда БМТга қабул қилинди. Президентимиз ташаббуси билан ва БМТ раҳнамолигида 1995 йили Тошкентда Марказий Осиё минтақавий хавф-сизлик муаммоларига бағишланган халқаро семинар бўлиб ўтди. „Ўзбекистонда, — деган эди Ислом Каримов, — миллий манфаатларига мос келадиган, кўп томонлама фаол ташқи сиёсатни амалга ошириш — давлатимиз мустақиллигини мустахкамлаш, иқгисо-дий қийинчиликларни бартараф этиш ва халқ турмушини яхшилапшинг зарур шарти ва ғоят муҳим воситасидир". Ўзбекистон Президентининг ташаббуси билан 1993 йил фев-раль ойида Тошкентда БМТ ваколатхонаси очилди.
БМТ уставида ва Халқаро ҳуқуқ принциплари бўйича декларацияда қуйидаги 7 та асосий принцип қайд этилган:
1) куч ишлатмаслик ёки куч билан таҳцид қилмаслик;
2) зиддиятларни тинч йўл билан бартараф эташ;
3) бирон-бир давлатаинг ички ишларига аралашмаслик;
4) халкларнинг тенг ҳуқукдашги ва ўз хуқуқларини ўзлари белгилаши;
5) ҳамкорлик;
6) давлатларнинг суверен тенглиги;
7) халқаро ҳуқуқ бўйича мажбуриятларни виждонан бажариш.
Булар ЕХҲТнинг 1975 йилдаги якуний актида рўйхатга олишб, 3 та принцип билан тўлдирилди:
1) чегараларнинг дахлсизлиги;
2) ҳудудий яхлитлик;
3) инсон хуқуқларини ҳурмат қилиш принциплари.
Президент Ислом Каримов „Бизнинг бош мақсадимиз — жамиятни демократлаш-тиршп ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир" номли маърузасида (2005 йил 28 январь) ташқи сиёсатимизнинг устувор йўналишлари ҳақида тўхталиб, қуйидагиларни белгилаб берди:
1) давлатимиз ташқи сиёсатининг маъно-мазмуни ва мақсади битга — у ҳам бўлса, Ўзбекистон манфаати ва яна бир бор Ўзбекистон манфаатидир;
2) Марказий Осиёда тинчлик ва барқарорликни сақлаш. Албатта, бунда минтақада стратегик мавҳумлик сақланиб қолаётганини ҳам тан олиш керак;
3) „Қўшнинг тинч — сен тинч" ҳаётий нақлига риоя этиш;
4) БМТ доирасида ҳамкорликни ривожлантириш. Шунингдек, ЕХҲТ, Европа Ит-тифоқи, НАТО каби халқаро тузилмалар, АҚШ, Росия, Япония, Хитой, Германия, Франция ва бошқа давлатлар билан демократик тамойиллар асосида алоқаларни ривож-лантириш;
5) халқаро терроризм ва радикализмга қарпш курашда бирдамликни таъминлаш ва
ҳ.к.
Ўзбекистоннинг тинчликсевар ташқи сиёсати: Ўзбекистон Республикаси Конститу-циясининг 4-боб, 17-моддасида мамлакатимизнинг халқаро муносабатлардаги ташқи сиёсатининг қуйидаги 5 та ҳуқу^рш принципи ишлаб чиқидди ва асослаб берилди:
1) давлатларнинг суверенитети, тенглиги;
2) куч ишлатмаслик ёки таҳцид қилмаслик;
3) чегараларнинг дахлсизлиги;
4) низоларни тинч йўл билан ҳал этиш;
5) бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик.
46
Бу принциплар Ўзбекистоннинг ўз миллий манфаатларини кўзлаб сиёсат олиб бориш борасидаги тамойиллари билан уйғунлаштирилди. Президент Ислом Каримов „Ўзбекис-тоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли" асарида Ўзбекистон ташқи сиёсатини амалга оширишнинг 6 та амалий принцшшни асослаб берди, улар:
1) миллий давлат манфаатлари устун бўлган ҳолда, ўзаро манфаатларни ҳар томон-лама хисобга олшп;
2) умумбашарий қадриятлар устуворлиги, халқаро майдонда тинчлик ва хавфсиз-ликни мустахкамлаш, можароларни тинч йўл билан ҳал этиш;
3) тенг ҳуқуқлилик ва ўзаро манфаатдорлик, бошқа мамлакатларнинг ички ишла-рига аралашмаслик, тенглар орасида тенг бўлиш;
4) мафкуравий қарашларДан қатъи назар, барча давлатлар билан тенг алоқалар ўрнатшп;
5) ички миллий қонунлардан халқаро ҳуқуқ нормаларининг устуворлигани тан олиш;
6) ҳам икки томонлама, ҳам кўп томонлама ташқи алоқаларни ўрнатиш, халқаро ҳамкорликни кучайтириш.
Давлатнинг ташқи сиёсатини белгиловчи 4 омил

Мамлакатнинг ички аҳволи
Ижтимоий-иқгисодий
ривожланиш
даражаси
Халқаро сиёсат
тамойилларига
муносабати
Давлатнинг
мақсад ва
вазифалари
2.3-расм. Давлатнинг ташқи сиёсатини белгаловчи омиллар.
1995 йил 30 августда „Ўзбекистон Республикаси ҳарбий доктринаси тўғрисида" Олий Мажлис қарори қабул қилинди.
1996 йил 26 декабрда „Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсий фаолиятининг асосий принциплари тўғрисида"ги қонун қабул қилинди.
Ташқи сиёсий ва ташқи иқгисодий алоқаларни шакллантиришда Ўзбекистон ўз мустақиллигининг дастлабки йилларидаёқ қуйидаги асосий тамойилларни ишлаб чиқци ва уларга амал қилиб келмоқда:
1) ўзаро манфаатларни ҳар томонлама ҳисобга олган ҳолда, давлат миллий манфа-атларининг устуворлиги;
2) тенг ҳуқуқлилик ва ўзаро манфаатдорлик, бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик;
3) мафкуравий қарашлардан қатьи назар, ҳамкорлик учун очиқиик, умуминсоний қадриятларга, тинчлик ва хавфсизликни сақлашга содиқлик;
4) халқаро ҳуқуқ нормаларининг давлатнинг миллий ҳуқуқ нормаларидан устувор-лига;
5) ташқи алоқаларни икки томонлама ва кўп томонлама келишувлар асосида ри-вожлантириш.
Ўзбекистон давлат мустақиллигига эришганидан сўнг ўз ташқи сиёсатимизни хал-Қаро ҳамжамиятнинг тўлақонли субъекти сифатида амалга ошириш учун реал имкони-ятларга эга бўлди. Эндиликда ташқи сиёсат мустақил тарзда амалга оширилмоқда.
47
Жамият ва давлатлар тарихи шуни кўрсатадики, бирон-бир мамлакат бошқа давлат-лар билан ҳамкорлик қилмасдан, тараққиётта эриша олмайди. Шарқ ва Ғарб мамлакат-ларини бир-бирига боғлаган Буюк ипак йўлининг марказида жойлашган Ўзбекистон неча-неча асрлардан буён динлар, миллатлар ва маданиятларнинг туташув нуқгаси бўлиб келмоқца.
Айниқса, Амир Темур ва Темурийлар даврида дунёдаги йирик давлатлар Самарқанд билан ўз алоқаларини ўрнатган. Амир Темурнинг Франция, Англия, Испания қиролла-ри, ўнлаб қўшни давлатларнинг ҳукмдорлари билан ёзишмалари ўша даврдаги жўшқин сиёсий, маданий ва савдо алоқаларидан гувоҳлик беради.
Чор Россияси босқинидан сўнг 130 йилдан ортиқ давом этган мустамлака даври мамлакатимизнинг ташқи алоқаларини узиб қўйди. Хориж билан барча муносабатлар истилочиларнинг назорати ва рухсати билан амалга оширилар эди. Бир пайтлар дунёга донг таратган ўлкамиз чекка бир вилоят даражасига тушириб қўйилди. Советлар даврида эса четга чиқарилган бир-икки дипломат ҳамда вазифаси олий рутбали хорижликларни меҳмон қилишдан иборат бўлган Ташқи ишлар вазирлигидан бошқа ҳеч нарса йўқ эди.
Бугунги кунда Ўзбекистон тараққиётининг конституциявий замини яратилди. Шунга мос равишда инсон ҳуқуқ ва манфаатлари тўла таъминланмоқца. Халқимизнинг маънавий салоҳияти, унга хизмат қиладиган табиий ва техникавий захиралар, мустаҳкамланаётган халқаро муносабатлар демократик ривожланиш ва инсон ҳуқукларига риоя қилиш учун барча шароитларнинг босқичма-босқич яратилишига кафолат беради.
Ўзбекистон Конституцияси „Ўзбекистон Республикаси Давлат мустақиллиги асос-лари тўғрисида"ги қонунда белгиланган конституциявий анъаналарни давом эттиради. Мазкур анъаналарга кўра, халқаро ҳуқуқ давлатимиз қурилишининг муҳим манбаи бўлиб, Ўзбекистон ўзининг халқаро ҳуқуқ нормаларига содиклигини конституциявий даражада мустаҳкамлаб, намойиш этмоқца. Бу эса ёш мустақил давлатимизнинг энг нуфузли халқаро ташкилотларга қабул қилиниши ва уларнинг таркибида муносиб фао-лият кўрсатиши учун имкон берди, Ўзбекистоннинг мустақил давлат сифатида бошқа давлатлар томонидан дипломатик тан олинишига, халқаро иқгисодий муносабатларга киришишига йўл очди.
БМТ устави, Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги умумжаҳон декларацияси ва инсон ҳуқукда-ри ҳақидаги бошқа халқаро пактлар, Хельсинки битимлари, Париж ва Мадрид хартия-лари қоидалари Конституциямиздаги халқаро ҳуқуқ принциплари ва нормаларига асос бўлди. Бундай конституциявий ёндашув, айниқса, Конституциянинг муқаддимасида, 4-бобида, иккинчи бўлимда 22, 23 ва 26-бобда яққол кўзга ташланади. Бу бобларнинг тегишли равишда „Ташқи сиёсат", „Инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуклари, эркин-ликлари ва бурчлари", „Ўзбекистон Республикасининг суд ҳокимияти", „Сайлов тизи-ми", „Мудофаа ва хавфсизлик" деб номланиши ҳам фикримизнинг далилидир.
XX асрнинг сўнгги ўн йиллиги ижтимоий дунёқараш ва жаҳон ҳамжамиятининг жўғрофий-сиёсий тузилишида туб ўзгаришлар даври бўлиб тарихга кирди. Жаҳон ҳамжа-мияти янги даврга қадам қўйди. Бу давр ўзининг икки жиҳати билан ажралиб туради. Биринчидан, бу давлатлар, халқпар ўртасидаги яқинлашув жараёнлари ва ҳар томонлама ] ҳамкорликнинг кучайиши, яхлит бўлган сиёсий, иқтисодий ва ҳуқуқий маконларнинг ] вужудга келиши, ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ нормаларининг яратилипшдир. Иккинчи-дан, „социалистик лагер"нинг емирилипш, тоталитар тузумларнинг тугатилиши, улар-нинг ўрнида мустақил давлатларнинг пайдо бўлшпидир. Эндиликда „совуқ уруш"га барҳам берилди, „капиталистик" ва „социалистик" деган тушунчалар ўртасидаги фарқ амалда йўқ бўлиб боряпти. Мафкуравий ақидалардан холи бўлган янги, эркин тафаккур-« ни шакллантириш зарурати пайдо бўдди.
48
Президентимиз Ислом Каримов „Ўзбекистоннинг ўз истиклол ва тараққиёт йўли" китобида Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсатининг концепцияси тўғрисида, ташқи сиёсий йўл, бу йўлнинг ҳуқуқий негази ва уни амалга ошириш воситалари ҳақида тўхталиб ўтган. Ўзбекистон ташқи сиёсатининг стратегик йўли, асосий қоидалари ва мақсадлари, унинг устувор ва минтақавий йўналишлари, хусусиятлари негазида мамла-катимизнинг миллий манфаатлари жой олган. Ҳар қандай сиёсат акл-идрок билан иш тутишни тақозо этади. Ривожланаёттан, тез тараққий этиш учун кучли илмий, саноат куч-қувватига эга бўлган мамлакатнинг ташқи сиёсати эҳтирослардан холи бўлшпи лозим. Ўзбекистон ана шундай давлатлар сирасига киради. Янги халқаро иқгисодий тартиб учун ҳаракат қилиш қоидалари Ўзбекистон учун ҳам диққатга молик масаладир. Бу — хом ашё ва саноат маҳсулотлари нарх-наволарининг адолатли бўлган нисбати, ривожла-наётган давлатларнинг фан ва техника ютукларидан баҳраманд бўлиш имконияти ва ҳоказолардир.
Халқаро ҳуқуқий тартибга солиш механизмининг элементлари
г
Халқаро ҳуқуқ нормалари
Халқаро ҳуқуқ нормаларини қўллаш ҳужжатлари
1
Халқаро ҳуқуқий муносабатлар
2.4-расм. Халқаро ҳуқуқий тартибга солиш механизмининг элементлари.
Манфаат — бу зарурий эхтиёждир. Эҳтиёжлар эса биринчи галда Ўзбекистон учун тараққиётнинг муайян жўғрофий ва табиий, иқлимий, демографик ҳолатимиз, халқи-мизнинг кўп миллатли таркиби, унинг тарихий ва маданий мероси, маънавият омили, ишлаб чиқариш кучлари тараққиётининг даражаси, хом ашё ва замонавий технология билан таъминланганлик, давлатнинг халқаро муносабатлардаги ўрни ва ҳоказолардир. Бу омиллар Ўзбекистоннинг эҳтиёжларини белгилайди. Эҳтиёжлар эса манфаатларда ўз ифодасини топади. Давлат манфаатлари унинг ташқи сиёсий фаолиятини белгилайди. Шу жиҳатдан, Ўзбекистоннинг ташқи сиёсий манфаатлари халқаро алоқаларни ривожланти-раётган, унинг тузилмалари ва фаолиятини белгилаб бераётган энг муҳим омиллардан биридир.
Барча давлат ва халқаро ташкилотлар билан алоқа қилишда давлатимизнинг миллий манфаатларидан келиб чиқилади. Табиийки, бунда шерикларимиз манфаатлари, уларнинг ташқи сиёсатидаги устувор йўналишлар хисобга олинади.
Ўзбекистоннинг халқаро ташкилотлар ва давлатлараро уюшмалар фаолиятидаги иш-тироки мамлакатимиз ташқи сиёсатининг муҳим йўналишларидан биридир. Ушбу таш-килотлар жаҳон ҳамжамиятига кириш, хўжалик алоқаларини ўрганиш, экология, табиий муаммоларни ҳал этиш, илмий-техникавий ҳамкорликни ривожлантиришда катга ёрдам бермоқца.
Бу борада Инсон ҳуқуклари умумжаҳон декларацияси асосидаги кафолатлар, БМТ Низоми ва Хельсинки келишуви қоидалари, ҳужум қилмаслик, халқаро муносабатларда куч ишлатиш билан таҳдид қилишдан воз кечшп, халқаро ҳуқуқ қоидаларининг миллий қонунлардан устуворлиги ва бошқа принципларга Ўзбекистоннинг қатьий амал қилиб келаётгани муҳим роль ўйнамоқца. Чунки жаҳондаги барча тараққийпарвар мамлакатлар худди шундай ёндашув тарафдоридир.
7-5-13 49
Ўзбекистон бутун дунё кўз ўнгида ташқи сиёсий ва маданий алоқаларининг бой тарихига эга бўлган, мустақил равшцца замонавий дипломатик алоқаларни амалга оши-раётган тинчликсевар ҳуқуқий давлат сифатида намоён бўлмоқца. Халқаро ҳуқуқ жиҳа-тидан Ўзбекистон учун асрлар оша буюк бўлиб келган давлатлар ҳам, давлатчилик тарихи бизникига ўхшаш ёш мамлакатлар ҳам тенг ва баробардир.
XX асрнинг охирида дунёнинг сиёсий макони сифат жиҳатидан ўзгарди. Совет Иттифоқи халқлари ҳамда собиқ „социалистик ҳамдўстлик"даги бошқа давлатлар бир партиявийлик тизими ва марказдан туриб режалапггириш иқгисодиётидан воз кечишди. ТТТу тариқа дунёда антогонистик ижтимоий-сиёсий тузумларнинг глобал қарама-қарши-лиги барҳам топди ва жаҳон сиёсатвда демократик жамиятлар салоҳияти анча ошди. Евроосиё ҳудудида, жумладан, Марказий ва Шарқий Европа давлатлари, шунингдек, собиқ Итгафоқ ҳудудидаги янги мустақил давлатлар ижшмоий-сиёсий ривожланипшинг демократик йўлига ўтди.
Ўзбекистон Республикасининг Ҳарбий (Мудофаа) доктринаси, унинг сиёсий ва ҳар-бий жиҳатлари. 1995 йил 30 августда „Ўзбекистон Республикасининг ҳарбий доктринаси тўғрисида" Олий Мажлис қарори қабул қилинди. Минтақадаги ҳарбий-сиёсий вазиятдан келиб чиққан ҳолда, 2000 йил 3 февралда Ўзбекистон Республикасининг Мудофаа доктринаси қабул қилинди. Мамлакатнинг давлат ва миллий хавфсизлигани мустаҳкам-лаш билан боғлиқ вазифаларни ҳал этипши таъминловчи мазкур Олий Мажлис қарори катга сиёсий ва ҳарбий жихатдан муҳим аҳамиятга эга. Мудофаа доктринаси давлатимиз-нинг тинчликсевар ташқи сиёсий- йўлини яна бир бор намоён этди. У Ўзбекистоннинг халқаро обрў-эътибори ва жаҳон майдонидаги мавқеини оширди. Ўзбекистон Республи-касининг Мудофаа доктринаси 3 қисмдан иборат.
I. Умумий қоқдалар. Мудофаа доктринаси Ўзбекистон Республикаси мудофаа сиё-сатининг негазини ташкил этади ва миллий хавфсизлик концепциясининг таркибий қисми бўлиб, ташқи сиёсат, давлатлараро муносабат масалаларига, уруш ва тинчлик муаммоларига янгича ёндашувларга асосланади. Ўзбекистон Республикаси мустақил дав-лат ва халқаро муносабатларнинг субъекти сифатида ўз мудофаа сиёсатани барча мам-лакатларнинг тинч-тотув яшаши, бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик, уларнинг мустақиллигини, чегаралар бузилмаслиги ва ўзгармаслигини ҳурмат қилиш принципларига асосланади.
II. Доктринанинг сиёсий жиҳатлари.
Ўзбекистон Республикасининг урушга муносабати. Бунда ташқи сиёсатнинг асосий вазифаси: халқаро ва давлатлараро муаммоларни уруш йўли билан ҳал этишдан воз кечиш, ҳарбий можароларни дипломатия воситасида бартараф қилшп, зиддиятли ҳолат-ларга барҳам бериш, тинчлик йўлида барча имкониятларни сарфлаш каби тамойиллар муҳим ўрин тутади.
Урушнинг ва уруш хавфининг олдини олшп — бош стратегик йўналиш. Урушлар ва ҳарбий можароларнинг олдини олшп, ҳарбий блокларга қўшилмаслик. Ўзбекистон Рес-публикаси Қуролли Кучларини бошқа давлатга қарши ишга солмайди, ҳеч кимга таҳдид қилмайди, ядро қуролига эга бўлмайди. Умумий хавфсизликни саклашда БМТ ва бошқа халқаро ташкилотлар ролини оширади. Марказий Осиё минтақавий хавфсизлигани таъ-минлайди, бу борада самарали тизимни яратади. Фақат тинчлик учун кураш олиб боради. Одам руҳиятига ҳалокатли таъсир этувчи воситаларни ишлаб чиқшпни тақиқлайди. Ҳар-бий соҳадаги алоқаларни кенгайтиради. Миллий ва диний муросасизликка йўл қўймайди. Фундаментализм, экстремизм, террорчиликнинг кучайиш тенденциясига йўл қўймайди. Тинчликни сақлашдаги мажбуриятларга амал қилади ва ҳ.к.
50
III. Доктринанинг ҳарбий-ташкилий жиҳатлари.
Марказий Осиё минтақасининг ўзига хос хусусиятлари. Ушбу минтақада хавфсизлик ва барқарорликни таъминлаш учун қатъий ва изчил ҳаракат қилади. Хавфсизликни таъ-минлаб боради. Урушларнинг олдини олади.
Ҳарбий хавфнинг потенциал манбалари. Жаҳоннинг турли минтақаларида қуролли гурухлар юқори даражада жамланган ва ҳ.к.
Ҳозирги замон урушларининг хусусияти ва оқибатлари. Ядро урупш — инсоният учун ҳалокат манбаи. Инсониятни йўқ қилувчи оммавий қирғин қуролларининг ишлаб чиқарилишига қарши бўлиб, тажовузкорлик сиёсатини қоралайди ва ҳ.к.
Бош ҳарбий-стратегик вазифалар. Тинчлик даврида давлатнинг мудофаа қобилия-тини ривожлантиради. Уруш чиққан тақдирда ўз кучлари билан тегишли шартномалар орқали ҳаракат қилади.
Қуролли кучлар қурилиши ва уларни стратегик қўллаш принциплари. Қуролли куч-лардан фойдаланиш шартлари.
Мамлакатимиз иқгисодиётини, ҳудудини ва аҳолисини мудофаага тайёрлаш ҳарбий доктринанинг асосий тамойилларидан бири хисобланади.
Халқаро муносабатларни ривожлантиришда жаҳон ҳамжамияти томонидан эътироф этилган демократик қадриятлар, халқаро ҳуқуқ асосида ўз ташқи сиёсатини юритиш, ўзаро муносабатларда қуч ишлатмасдан, музокаралар ёрдамида муаммоларни ҳал этиш, бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик ва давлатларнинг суверенитети, ҳудудий яхлитлигани ҳурмат қилиш муҳим аҳамиятта эгадир. Ўзбекистон ўз дипломатия-сини юқоридаги қадриятлар асосида олиб бормоқда.
Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсий фаолияти концепциясининг асосий принцип-лари Президентимиз Ислом Каримовнинг Конституциямизнинг 20 йиллигига бағишлан-ган маърузасида яна бир бор таъкидлаб ўтилди.
Ўзбекистон томонидан мамлакатимиз мустақиллигининг биринчи йилларидан бош-лаб амалга оширилаётган стратегиянинг мантиқий давоми сифатида 2012 йил сентябрь ойида қабул қилинган „Ўзбекистон Республикасининг ташқи сиёсий фаолияти концеп-циясини тасдиклаш тўғрисида"ги қонун мамлакатимиз ташқи сиёсатида бош қадрият ва тамойил бўлган ўзининг узоқ муддатли қуйидаги миллий манфаат ва принципларини кўзлайди:
— турли ҳарбий сиёсий блок ва альянслардан узоқ бўлиш;
— ўзининг суверенитети ва ҳудудий яхлитлигини ҳимоя қилиш бўйича қатьий позицияга эга бўлиш;
— ўз ҳудудида хорижий давлатларнинг ҳарбий базалари жойлаштирилишига йўл қўймаслик;
— очиқ, изчил ва фаол ташьди сиёсат олиб бориш.
Мавзуни мустаҳкамлаш юзасидан савол ва топшириқлар:
1. Бугунги дунёда жадал ўзгариб бораётган вазият, жараёнлар қандай таҳцид ва хатарларни келтириб чиқармоқца?
2. Дунё ҳамжамиятини қандай янги кескинлик ўчоклари ташвишга солмоқца?
3. Минтақамиз хавфсизлиги, барқарорлиги ва изчил ривожланишига қандай можа-ролар салбий таъсир кўрсатиши мумкин?
4. Афғонистон ҳудудидаги қандай хавф-хатарлар қўшни давлатларда жиддий хавотир уйғотмоқда?
51
5. Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов қачондан бошлаб БМТ раҳбарлигида Афғонистонда ўз ечимини кутиб турган ижтимоий-сиёсий масалаларни ҳал этиш бўйича мулоқот гуруҳини шакллантириш ғоясини илгари суриб келмоқца?
6. „6+3" мулоқот гуруҳи ва коалицион афгон ҳукуматини шакллантиришдан кўзланган мақсад нималардан иборат?
7. Ўзбекистон ва Афғонистон ўртасидаги икки давлатнинг миллий манфаатлари қандай халқаро ва миллий принципларга амал қилади?
8. „Узбекистон Республикасшпшг ташқи сиёсий фаолияти концепциясини тасдиқ-лаш тўғрисида"ги қонун (2012 йил сентябрь) қандай принцип ва стратегик устувор йўналишларни белгилаб берган?
9. Ўзбекистон ташқи сиёсатида қандай бош қадрият ва тамойиллар ўзининг узоқ муддатли миллий манфаатларини кўзлайди?
3-БОБ. „МУСТАҲКАМ ОИЛА ЙИЛИ" ДАВЛАТ ДАСТУРИ ДОИРАСИДА АМАЛГА ОШИРИЛГАН ТАДБИРЛАР ВА ЭРИШИЛГАН НАТИЖАЛАР
3.1. Оила институтининг мустаҳкамлиги — жамият фаровонлигининг гарови
2012 йил — Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади, деб эътироф этилган йилнинг Президентимиз томонидан „Мустаҳкам оила йили" деб эълон қилинипш замирида, ҳеч шубҳасиз, жуда катга маъно-мазмун мужассам. Бу борадаги ишларни янги босқичга кўтариш „Оила соғлом экан — жамият мустахкам, жамият мустахкам экан — мамлакат барқарордир", деган эзгу тамойилнинг ҳаётий ифодасини тўлиқ рўёбга чиқаришга замин яратди.
Ҳақиқатан ҳам, оила — жамият асоси, пойдевори. Пойдевор мустаҳкам бўлса, юрт мустаҳкам бўлади. Мустаҳкам юртда эса тараққиётга замин яратилади. Биз эса — катта йўлга чиқиб олган, эртаси бугунидан-да ёруғроқ, тўкинроқ бўлишини истаётган ва бунга гувоҳ бўлиб келаётган авлод — мамлакатимизда содир бўлаётган ислоҳотлар, уларнинг кўлами ва натижаларини кўриб турибмиз.
Маълумки, халқимиз азал-азалдан оила институтига катга аҳамият бериб келади. Ҳар биримиз, энг аввало, оилага дахлдормиз. Энг яхши кунимиз ҳам, қувончимиз, бахтимиз ҳам оиладан бошланади. Ота-онамиз саломат-лиги, фарзандларимиз бахти ҳар биримизни ўйлантиради. Бу ҳолатга давлатнинг ҳам бе-фарқ эмаслигини бу борада мустақиллик йил-ларида амалга оширилаётган ишлар, жумла-дан, 2012 йилнинг номланишида ҳам кўриш мумкин.
2012 йилга мамлакатимизда „Мус-таҳкам оила йили " деб ном берганимиз ва шу асосда азаа-азалдан ҳаётимизнинг таянчи ва суянчи бўлиб келган, жамиятимизнинг ҳал қилувчи бўғини бўлмиш оила институтини янада ривожлантиришга қарор қилганимиз халқимиз томонидан катта мамнуният билан қабул қилинди.
Ислом Каримов
Бинобарин, Президентимиз таъбири билан айтганда „Биз кириб келаётган янги — 2012 йилга мамлакатимизда „Мустаҳкам оила йили" деб ном берганимиз бежиз эмас, албатга. Бунинг негазяда юртимизда оила институтини, аввало, ёш оилаларни хар томон-лама қўллаб-қувватлаш, оила таянчи бўлган аёлларимизнинг оғирини енгил қилиш, маҳалла тизимининг бу борадаги ролшш кучайтириш, мухтасар айтганда, оила фаровон-лигини ва шу асосда бутун халқимиз фаровонлигини янада ошириш каби мақсадлар мужассам эканини, ўилайманки, ҳаммамиз яхши тушунамиз"41.
Истиқиол йилларида оила халқимиз учун муҳим ҳаётий қадрият ва баркамол авлод-ни вояга етказишда асосий омил ҳисобланиши яна бир бор ўз тасдиғини тодди. Бу ўтган даврда оилаларнинг фаровонлиги ва турмуш тарзи янада яхшиланиб, маънавий-ахлоқий қадриятлари мустахкамланиб бораётганидан ҳам кўзга ташланади.
Оила институтига эътибор бутун дунёда катта экани сир эмас. Хусусан, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 1993 йил 20 сентябрдаги ялпи йиғилишида 1994 йилдан бошлаб 15 май „Халқаро оила куни" деб эълон қилиниб, унинг кенг
52
41 Каримов И.А. Ўзбекистон халқига янги йил табриги. — „Халқ сўзи" газетаси, 2012 йил 1 январь.
53
нишонланишига келишилгани ҳам фикримиз исботидир. Бундан кўзланган мақсад баша-риятнинг диққат-эътиборини инсон ўз орзу-умидлари, бахти-саодати ҳамда тинчлигини боғлайдиган маскан — оиланинг мустаҳкам бўлишига қаратшццир.
Барча даврларда ҳам давлат ва жамият ғамхўрлиги оилаларнинг мустаҳкамлигига асос бўлган. Мустақиллик қўлга киритилганидан сўнг ўтган қисқа вақг ичида жамияти-мизда меҳр-оқибат муҳитини мустаҳкамлаш учун соғлом оила ва оилавий муносабатлар-ни барқарорлаштириш давлат сиёсатида муҳим ўрин эгаллай бошлади. Шу сабабли мам-лакатимизда демократик ҳуқуқий давлатни барпо этиш ва фуқаролик жамиятини шакл-лантириш жараёнида алоҳида муҳим функцияларни бажарадиган омил — оилага катта эътибор қаратиб келинмоқца. „Оила ҳақида гапирар эканмиз, — деган эди Ислом Ка-римов Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 5 йиллиги муносабати билан сўзла-ган нутқида, — авваламбор, оила ҳаётнинг абадийлигини, авлодларнинг давомийлигини таъминлайдиган, муқаддас урф-одатларимизни саклайдиган, шу билан бирга, келажак насллар қандай инсон бўлиб етишишига бевосита таъсир кўрсатадиган тарбия ўчоғи эканини тан олишимиз керак".
Ватанимиз мустақиллигининг илк давридан бошлаб мамлакатимизда оилага алоҳида эътибор қаратиш ва оила институтини ривожлантириш масалалари давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бирига айланди. Мана, 21 йилдирки, давлатимиз раҳбари бош-чилигида соғлом оила, соғлом жаэддят барқарорлигини таъминлаш бўйича дунёда бошқа ҳеч бир мамлакатда учрамайдиган ёндашув асосида кенг қамровли ишлар амалга ошириб келинмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 27 февралдаги „Мустаҳкам оила йили" Давлат дастури тўғрисидаги қароридан келиб чиқиб қабул қилинган Давлат дастурида 8 та устувор йўналишнинг белгилаб берилгани ва унинг 23 та банди бевосита олий таълим тизимига дахлдор эканини алоҳида эътироф этиш лозим.
Давлат дастурининг дастлабки бўлими бугунги кун талабларини ҳисобга олган ҳолда, оила институтини ривожлантириш ва тако-миллаштиришга қаратилган норматив-ҳуқуқий базани янада такомиллаштириш, бу масалага жамиятимиз эътиборини янада кучайтиришга қаратилган. Маълумки, Ўзбекистон демокра-тик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти барпо этиш йўлидан изчил ривожланиб бор-моқда. Бу буюк мақсадга эришишда жамият-
Онгли яшайдиган ҳар бир одам яхши англайдики, бу ёруғ оламда ҳаёт бор экан, оила бор. Оила бор экан, ҳаёт абадийлиги, бебаҳо неъмат бўлмиш фарзанд бор. Фарзанд бор экан, одамзод ҳамиша келажагини ўйлаб, эзгу орзу ва жтилишлар билан яшайди.
Ислом Каримов
нинг асосий бўғини бўлган оила муҳим ўрин тутади. Мамлакатимизда оила институтининг ривожланиши ва жамиятимизда оиланинг камол топипш йўлида асос бўладиган мустаҳ-кам қонунчилик тизими яратилган. Хусусан, Ўзбекистон Республикасининг Конститу-циясида айни шу масалага бағишланган махсус боб мавжуд. Бу — Ўзбекистон Консти-туциясининг XIV боби бўлиб, у „Оила" деб номланади ва 63—66-моддаларни ўз ичига олади. Унда „Оила — жамиятнинг асосий бўғинидир ҳамда жамият давлат муҳофазасида бўлиш ҳуқуқига эга... Оналик ва болалик давлат томонидан муҳофаза қилинади"42 деган қоида ва принциплар бор.
Юртимиздаги мавжуд қонун ҳужжатлари оилавий муносабатларни тартибга солишга имкон яратади. Шу билан бирга, пшддат билан ўзгариб бораётган ҳаётимиз ушбу қонун-
42Қаранг: 1978 йилнинг 19 апрелида қабул қилинган Ўзбекистон ССРнинг Конституциясида оила масаласига фақат битта — 51-модда бағишланган эди. 1992 йилнинг 8 декабрида қабул қилинган мустақил Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида эса никоҳ ва оила масалаларига тўртта модда бағишланган.
54
ларга ҳам маълум бир ўзгартиришлар киригиш, яъни уларни мукаммаллаштиришни талаб этмоқда. Ушбу ҳолатдан келиб чиқиб, мамлакатимиз қонунларига киритиладиган ўзгар-тиришлар бўйича қатор амалий ишлар амалга оширилди. Шу ўринда „Мустаҳкам оила йили" давлат дастурини амалга ошириш юзасидан, биринчи навбатда, оила институтини мустаҳкамлаш билан боғлиқ қонунчилик ва ҳуқуқий базани янада ривожлантириш ва такомиллаштириш масалаларига 2012 йилда алоҳида эътибор берилганини қайд этиш лозим.
Маълумки, ҳар қандай ўзгариш ва ривожланиш, авваламбор, оиланинг тинч-тотув яшашида, унинг орзу-умидлари ушалишида, келажакка бўлган комил ишончининг ор-тиши каби қатор фазилатларнинг намоён бўлишида акс этади. Жамиятнинг ижтимоий-сиёсий, иқгисодий тараққиётини табиий бойликлар, қулай иклим шароитларигина эмас, балки биринчи навбатда, юксак маънавият соҳиби бўлган соғлом инсонлар амалга оширади.
Оилани бошқариш жамият ҳаётини бошқаришнинг бир куртаги ҳисобланади. Оила аъзолари ўртасидаги яқинлик, ишонч, ҳурмат, самимийлик, бир-бири олдидаги бурч ва масъулиятни ҳис қилиш, талабчанлик, мулойимлик ёшларнинг ички дунёси шакллани-шига таъсир этадиган руҳий омиллардандир. Жамият ривожланиб, маънавий омилларнинг ижтимоий тараққиётдаги ўрни ва аҳамияти ортгани сари оиладаги тарбияга эътибор ҳам кучая боради. Бу борадаги муҳим вазифалардан бири оиладаги маънавий муҳитни бар-қарорлаштириш, ота-оналарда фарзандлар оддидаги, фарзандларда ота-она ва жамият олдидаги бурч ва масъулият туйғусини кучайтиришдир. Бундай муҳитни яратишда жами-ят, давлат, жамоатчиликнинг ўрни катта. Агар жамият, давлат, жамоатчиликнинг таъ-сири етарли бўлмаса, оиланинг фарзанд тарбияси борасидаги ўрни ҳам заифлашади. Шу сабабли ҳозир жаҳондаги барча демократик, дунёвий давлатларда оилани мустаҳкамлаш, унинг тарбиявий имкониятларини яхшилаш, хотин-қизлар, болаларнинг ҳуқукларини ҳимоя қилиш масалаларига катта аҳамият берилмоқда.
Оиланинг жамият ҳаёти ва тараққиётидаги аҳамияти хусусида тўхталиб, атоқли олим ва адиб Абдурауф Фитрат бундай деган эди: „Ҳар бир оиланинг саодати ва иззати, албатта, шу халқнинг ички интизоми ва тотувлигига боғлиқ. Тинчлик ва тотувлик эса шу миллат оилаларининг интизомига таянади, оилада тартиб бўлса, мамлакат ва миллат ҳам шунча кучли ва тартибли бўлади. Агарда бир мамлакатнинг аҳолиси ахлоқсиз ва жоҳиллик билан оилавий муносабатларни заифлаштириб юборса ва интизомсизликка йўл қўйса, шунда бу миллатнинг саодати ва ҳаёти шубҳа остида қолади"43.
Оилани мустаҳкамлаш, ота-оналар ва болаларнинг хуқуқини ҳимоя қилишга жа-ҳондаги нуфузли ташкилотлар ҳам катта ҳисса қўшмоқда. Мустақиллик шарофати билан юртимизда инсон манфаатлари, оила, оналик ва болаликни ижтимоий муҳофаза қилиш халқаро ҳуқуқ нормаларига биноан амалга оширила бошланди. Жумладан, Бирлашган
Миллатлар Ташкилотининг „Инсон ҳуқукла- (-------
ри умумжаҳон декларацияси" (1948 йил), „Хотин-қизлар ҳуқуклари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисида конвенция" (1979 йил, 18 декабрь), „Бола
Одамншг қалбида неки олижаноб туйғулар бўлса, улар аввало Онадандир.
Ислом Каримов
ҳуқуқлари ҳақида" (1989 йил, 20 ноябрь), „Бир хил қийматдаги иш учун эркаклар ва хотин-қизларга ҳақ тўлаш тўғрисида" (1951 йил, 29 июнь), „Хотин-қизларнинг сиёсий хуқуқдари тўғрисида" (1952 йил, 20 декабрь) конвенциялар, „Бошқа мамлакатларга болаларни ўғирлаб кетишнинг фуқаролик жиҳатлари тўғрисидаги Гаага конвенцияси" (1980 йил, 25 октябрь), „Болаларнинг яшашшш, ҳимояланишини ва ривожланишини таъминлаш тўғрисидаги умумжаҳон декларацияси" (1990 йил, 30 сентябрь), Халқаро
43 Фитрат Абдурауф. Оила. — Т.: „Маънавият", 1998. — 8-6.
55
Меҳнат Ташкилотининг „Оналикни муҳофаза қилиш тўғрисидаги 103-конвенцияси" (1952 йил, 23 июнь) ва бошқа қатор ҳужжатларнинг парламентимиз томонидан рати-фикация қилиниши мустақиллик йилларида оила, оналик ва болалик манфаатларини халқаро ҳуқуқ нормалари асосида ҳимоя этиш соҳасидаги ижобий қадамлардир44.
Шуни қайд этиш жоизки, оилада соғлом муҳитни яратиш, оила аъзоларининг саломатлигани мустаҳкамлашга ҳам мамлакатимизда катга эътибор берилмоқца. „Соғлом она — соғлом бола" дастурининг мамлакатимизда изчиллик билан амалга оширилиши натижасида бугун Ўзбекистон дунёдаги болалар саломатлигига энг ғамхўр бўлган етакчи мамлакатлар сафидан жой одди45.
Пойтахтимизда бўлиб ўтган „Ўзбекистонда она ва бола саломатлигини муҳофаза қилипшинг миллий модели: „Соғлом она — соғлом бола" мавзусидаги халқаро симпо-зиумда ҳам оилаларда соғлом мухитни яратрпп, оналар саломатлигини саклашнинг юксак натижалари эътироф этилгани бунинг амалий исботи бўлди.
3.2. Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш — келажагамизнинг ишончли пойдевори
Етук ва баркамол авлодни тарбиялашда оиланинг ўрнини кучайтириш, оила инсти-тутининг таълим ва тарбия муассасалари билан амалий ҳамкорлигини мустаҳкамлаш бўйича ҳам салмоқли ишлар бажарилди. Бу ҳақда гапирганда, оила, маҳалла ва таълим муассасаси ўртасидаги ҳамкорлиқни, унинг самарасини кучайтириш бўйича комплекс чора-тадбирлар ишлаб чиқилиб, амалга опшрилаётганини қайд этиш ўринлидир. Ана шу тадбирлар ҳисобидан юртимиздаги 4,5 миллиондан зиёд ўқувчининг 76 фоизи мактаблар ва „Баркамол авлод" болалар марказларида ташкил этилган фан, мусиқа ва санъат тўгаракларида, спорт машғулотларида фаол иштирок этмоқда.
_______ Йил давомида мишта яқин умумтаъ-
Олдшшзда турган энг эзгу мақсадла- лим макгаби замонавий компьютер хона-римиз — мамлакатхшизтнг буюк келажаги лари, 1 минг 150 тадан зиёд касб-ҳунар ҳам, эртанги кунимиз, эркин ва фаровон коллежидаги ўқув устахоналари амалий ҳаётимиз ҳам, Ўзбекистонншг XXI асрда машғулотлар учун зарур бўлган жиҳозлар, жаҳон ҳамжамиятидан цандай ўрин эгал- хом апгё маҳсулотлари билан таъминланди. лаши ҳам — буларнинг барчаси, авваламбор, „Элекгрон таълим" лойиҳаси доирасида янги авлод, униб-ўсиб келаётган фар- олий ўқув юртларининг кутубхона фонд-зандларимиз қандай инсонлар бўлиб вояга ларини электрон шаклга ўгказиш бораси-етишига боғлицдир. даги дастурий ишлар бошланди. Интернет
Ислом Каримов тармоғида ишлаш кўникмаларини эгаллаш бўйича қишлоқ ёшлари учун ишлаб чи-
қилган махсус ўқув дастури асосида 30 мингга яқин йигит-қиз ахборот-коммуникация технологиялари бўйича ўз билимини оширишга муваффақ бўлди.
Ўзбекистоннинг кадрлар тайёрлаш бўйича ноёб миллий модели жаҳон ҳамжамияти томонидан кенг эътироф этилмоқда. Халқаро тажриба таҳлили шуни кўрсатадики, акса-рият ривожланган давлатларда бу соҳадаги ислоҳотлар, одатда, фақат таълим соҳасида амалга оширилган. Улар, Ўзбекистондагидан фарқли равишда, қамровининг кенглиги ва чуқурлиги, илмий асослангани, ислоҳотларда бутун жамиятнинг иштирок этиши каби хусусиятларга эга эмас эди.
Оила турмуш ва виждон цонунлари асосига цурилади, ўзининг кўп асрлик мустаҳкам ва маьнавий таянчларига эга бўлади, оилада демократик негизларга асос солинади, одамларнинг талаб-эҳ-тиёжлари ва қадриятлари шаклланади.
Ислом Каримов
44 Фарзанд — азиз, она — мўьтабар. — Т.: „Ўзбекистон", 2001. — 204-6.
45 Мустафоев Б. Мустаҳкам оила — жамият барқарорлигининг асоси. — „Ҳуқуқ ва бурч" ижтимоий-ҳуқуқий журнали. 2012 й., №4.
56
Мамлакатимизда қабул қилинган Кадр-лар тайёрлаш миллий дастурининг ўзига хос жиҳати пгундан иборатки, у яхлит самарали тизимга асос бўлиб, шахс, давлат ва жамият манфаатларига хизмат қилади. Узлуксиз таъ-лим, илм-фан ва ишлаб чиқариш бу яхлит жараённинг узвий таркибий қисмларидир. Мазкур дастур мамлакатимиз иқгисодиёти ва ҳаётининг барча жабҳалари учун юқори малакали, рақобатдош кадрлар тайёрлаш, таъ-лим, илм-фан ва ишлаб чиқаришнинг самарали интеграциялашувини таъминлаш, ёшларни миллий ва умуминсоний қадриятлар асосида маънавий-ахлоқий тарбиялаш, шунингдек, кадрлар тайёрлаш борасида ўзаро манфаатли халқаро ҳамкорликни ривожлантиришга қаратилган яхлит ўқув-илмий-ишлаб чиқариш комплекси сифатида таълим тизимини босқичма-босқич такомиллапггириш вазифасини муваффақиятли ҳал этишга хизмат қил-моқца.
Ҳозирги вақгда мамлакатимизда 1396 та касб-ҳунар коллежи ва 141 та академик лицей фаолият кўрсатмоқда. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, бундай ўқув юртлари мамлакатимизнинг энг чекка ҳудудларида ҳам бор. Бугунги кунга келиб мазкур ўқув юртларида 1,7 миллион нафардан ортиқ ўғил-қиз билим олмоқда.
Ўзбекистонда таълим-тарбия соҳасида амалга оширилаётган тизимли ва узоқ кела-жакни кўзлаб олиб борилаётган ислоҳотлар ва модернизация жараёнларини холисона баҳолаган Осиё тараққиёт банки президенти Харухико Курода 2012 йил 16—17 февраль куни пойтахтимизда ташкил этилган „Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш — мамлакатни барқарор тараққий этгариш ва модернизация қилиш-нинг энг муҳим шарти" мавзусидаги халқаро конференцияда сўзлаган нутқида қуйида-гиларни таъкидлаган эди.
„Ўзбекистоннжг ижтимоий ва гуманитарривожланши борасидаги ютуцлари таҳсин-га сазовордир. Ҳозирги пайтда Ўзбекистонда замонавий воситалар билан жиҳозланган 1500 дан ортиц касб-ҳунар коллежлари ва лицейлар фаолият юритмоқда. Шутнгдек, 59 олий ўцув юрти, Европа ва Осиёнинг нуфузли олий ўқув юртларжинг филиаллари фаолият кўрсатмоцда. Тошкентда Қуёш энергияси бўйича халқаро илмий-тадқиқот жститутжинг таъсис этилиши таълим соҳасида цўлга киритилаётган ютуқларга яна бир ёрқж мисолдир.
Таълим соҳаси бизнжг „Стратегия-2020" деб номланган, узоц муддатга мўлжалланган стратегиямизнжг бешта асосий йўналишларидан биридир. ОТБ (Осиё тараққиёт банки) таълим соҳасжи ривожлантиршида Ўзбекистон билан яцж ҳамкорлик қилиб келмоқда. Бугунги кунда мамлакат бўйича мактаблар, ўцитувчиларни тайёрлаш, дарсликлар ва таълим дастурларжи молиялаштиришга оид саккизта лойиҳа маъқулланган. Таълим — имконшгп-лар тенглигжи таъмишайдиган буюк мезон. Ужамият ақл-заковатжинг юксалиши, рақо-батдошликнинг кучайшии ва ютуцлар кўпайи-шининг муҳим омили вазифасжи ўтайди.
Пировардида ОТБнинг „Осиё-2050" шад-қиқошида келажак ицтисодиёти чуқур билим, илм-фан ва технологик жновацияларга асос-ланиши қайд этшган. Бундай иқтисодиётлар рацобатдош ва самарали бўлади. Улар мамла-катни даромади ўртача бўлган босцичдан да-ромади юқори давлатлар даражасига етка-зишда, тжч ва барқарор жамиятни шакллан-
8-5-13 57
Бизнжг янги авлодимиз, билимли, ўт-мишнжг ҳар қандай иллатларидан озод бўлган ёшларимиз бугунги кунда мам-лакатимизни демократлаштириш ва либераллаштириш, униянгшаш ва ишончлц тарзда равнақ топтиришнжг ҳал қилувчи ҳаракатлантирувчи кучига айланиб бор~ моцда.
Ислом Каримов
тиришда муҳим аҳамият касб этади. Бундай иқтисодиётлар юксак билимга, таълим соҳасидаги ютуцларга, энг илғор технологиялар устуворлиги ва тадбиркорлик ғайрат-шижоатига таянади"46.
Дастурдаги галдаги йўналиш жамиятимиз ва кундалик ҳаётимизда маҳалла инсти-тутининг ролини янада кучайтириш ва мақомини ошириш, „Мустахкам оила йили" Давлат дастури мақсад ва вазифаларини ҳаётга татбиқ этишда маҳалла ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари аҳамиятини, ёш оилаларни қўллаб-қувватлаш ҳамда шакллантиришда уларнинг таъсирини кучайтириш, ёш оилаларга зарур кўмак ва ёрдам бериш масалаларини ўз ичига олади. Маълумки, Ўзбекистонда фуқаролар йиғинлари ва ўзини ўзи бошқариш органлари — маҳаллаларнинг сони 10 мингдан ортиқни ташкил этади. Оила мустаҳкамлигини таъминлашда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш идораси сифатида, „ҳақиқий демократия дарсхонаси"47, „халқ виждони"48 сифатида эътироф эти-ладиган маҳалла тизимининг ўрни беқиёсдир. Давлатчилигимиз тарихида биринчи марта „маҳалла" тушунчаси Конституциямизга киритилди. Маҳалланинг жамият бошқарувидаги ўрни ва мақоми қатьий белгилаб қўйилди. „Мустаҳкам оила йили" Давлат дастурида маҳалланинг жамиятимиздаги, кундалик ҳаётимиздаги ўрни ва аҳамиятини кенгайти-риш, унинг нуфузи ва обрў-эътиборини янада ошириш масалаларига алоҳида аҳамият берилган бўлиб, бу йўналишда ҳам қатор ишлар амалга оширилди.
Галдаги тўртинчи йўналиш оиланинг, биринчи навбатда, эҳтиёжманд оилаларнинг муаммоларини ҳал этишда давлат вд жамият томонидан ғамхўрликни янада кучайтириш, уларга моддий ёрдам кўрсатиш ва фарзандларни тарбиялашда ижтимоий қўллаб-қувват-лаш, муносиб ижтимоий-маиший шароитлар яратиш, бунда оилани мустаҳкамлашда асосий юкни ўз елкасига олган аёлларга алоҳида эътибор беришга қаратилган. Албатта, бу йўналшпдаги ишлар мамлакатимиз раҳбариятининг доимий эътиборида бўлиб келган. Бу асрий миллий анъаналаримизга ҳам хос.
Аёлга эътибор қаратиш жамиятга эъти-
■ 1И 1 II11
1МИЦ1 1111

бор қаратиш демакдир. Чунки аёл келажак авлодни тарбиялаб камолга етказади. Агар она соғлом бўлса, ундан соғлом авлод дунёга келади. Бу айни ҳақиқат. Шуни чуқур анг-лаган ҳолда, давлатимизда республика ва халқаро миқёсда турли мавзуларда тадбир-лар ўтказиб келинмоқда. Мазкур соҳадаги ишларни такомиллаштиришга қаратилган вазифалар Давлат дастурининг 5-бўлимида ўз аксини топган. „Соғлом она — соғлом бола" тамойилига мувофиқ оила саломат-лигини, оналик ва болаликни муҳофаза қилиш тизимини янада такомиллаштиришни назарда тутувчи мазкур бўлимда оналар ва болалар саломатлигини, аҳоли репродуктив саломатлигини яхшилаш бўйича кўплаб хайрли ишлар амалга оширилмоқца.
„Мустаҳкам оила йили" дастури асосида соғлиқеш сақяаш соҳаси бўйича хам улкан ишлар амалга оширилди. Хусусан, мамлакатимизда мустақилликнинг дастлабки йиллари-
46 „Ишонч" газетаси. 2012 йил 18 февраль.
47 Каримов И.А. Юксак маънавият — енгилмас куч. — Т.: „Маънавият", 2009. — 59-бет.
48 Бизнинг йўлимиз — демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш ва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир. Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 19 йиллигига бағишланган тантанали маросимда қилган маърузаси. — „Халқ сўзи" газетаси, 2011 йил 8 декабрь.
58
дан бошлаб жорий этиб келинаётган, халқаро ҳамжамият томонидан тан олинган „ Срғ-лом она — соғлом бола " дастури доирасидаги чора-тадбирлар йил давомида янги босқичга кўтаридди.
Айниқса, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти, ЮНИСЕФ ва бошқа халқаро жам-ғармалар билан ҳамкорликда „Саломатлик-3" лойиҳаси доирасида тиббиёт ходимлари-нинг малакасини ошириш, замонавий техник воситалар ёрдамида малакали ташхис қўйиш, касалликларни илк босқичда даволаш ишлари аниқ режа асосида олиб борилди, профилактик тадбирларда аҳолининг барча қатламларини қамраб олшпга алоҳида эътибор қаратилди.
Халқимизнинг эзгу мақсади бўлган соғлом ва баркамол авлодни тарбиялаб вояга етказиш учун жорий йилда 8 миллион 300 минг нафар фарзанд кўриш ёшидаги аёл ҳамда 8 миллион бола тиббий кўриқдан ўтказилди. Айни вақгда 5 мингга яқин ёлғиз кекса ва ногиронлар малакали текширувдан ўтказилиб, уларга тегишли таббий ёрдамлар кўрса-тилди.
Тиббиёт соҳасининг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш бўйича ҳам 2012 йидда катга ишлар амалга оширилди. Айниқса, Тошкент шаҳрида 21,5 миллиард сўм ва қарийб 23 миллион АҚТТТ долларидан иборат маблағ ҳисобидан Республика ихтисослаштирилган жаррохлик марказининг кардиожарроҳ мажмуаси қуриб битказилди ва энг замонавий тиббий асбоб-ускуналар билан таъминланди, бу албатта, бугунги кунда ўткир муаммо бўлиб турган юрак-қон томир касалликларининг олдини олиш ва даволашда алоҳида аҳамият касб этмоқца.
Дарвоқе, бизга алоҳида ифтихор бағишлайдиган яна бир жиҳат, бу — мамлакати-мизнинг соғлиқни саклаш соҳасида эришаётган ютуқпари Жаҳон соғлиқеш сақлаш таш-килоти (ЖССТ), ЮНИСЕФ каби дунёдаги энг нуфузли ҳалқаро ташкилотлар томони-дан алоҳида эътироф этилаётганидир. Табиийки, бундай холис эътарофлар мамлакатимиз-да тиббиёт тизими янги босқичга кўтарилгани, хизматнинг замонавий ва ишончли эканига яққол далилдир.
Маълумки, 2012 йилда Ўзбекистон „8ауе Ше сМйгеп" („Болаларни асрайлик") ҳалқаро ташкилоти томонидан тузилган жаҳон рейтингида болалар саломатлигини мус-таҳкамлаш борасида катта ғамхўрлик кўрсатилаётган энг илғор етакчи ўн мамлакат қаторига киритилди. Мамлакатимизда аҳолига хизмат кўрсатаётган тиббиёт ходимлари сони, тиббий хизматлардан фойдаланиш имкониятлари, шунингдек, болаларни мунта-зам равишда эмлаш йўлга қўйилгани, аёлларга туғиш вақгида сифатли тез тиббий ёрдам кўрсатиш имкониятлари каби қатор муҳим кўрсаткичлар бўйича рейтингда Германия, Франция, Буюк Британия, АҚШ сингари дунёнинг кўплаб энг ривожланган давлатла-рини ҳам ортда қолдирди49.
Жамиятимизнинг маънавий негизларини янада ривожлантириш, азалий миллий қадриятларни асраб-авайлаш ва мустаҳкамлаш, юксак маънавий муҳитни кенг қарор топтириш, миллий менталитетимизга мутлақо ёт бўлган ва кучайиб бораётган турли хил зарарли таъсирларга қарши туришда оиланинг ўрни ва аҳамиятини оишриш давр талаби бўлиб қолмоқда. Мамлакатимиз раҳбари таъкидлаганидек, ,,.. мустаҳкам оила ва бахтли турмуш, авваламбор, оила қурадиган ёшларнинг ўзига, уларнинг ақл-заковати, маънавий фазшатларига, оила, жамият олдидаги ўз бурч ва масъулиятларини чуқур англаб етишига боғлиц " 50.
49 Санаев Ф. Изчил ислоҳотлар, юксак самаралар мамлакатимиз соғлиқни сақпаш тизимида рўй бераётган ўзгаришларда ҳам яққол намоён бўлмоқда. — „Халқ сўзи" газетаси. 2012 йил, 9 ноябрь.
50 Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз — демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш ва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилин-ганлигининг 19 йиллиги муносабати билан қилинган маъруза. — „Халқ сўзи"газетаси. 2011 йил 8 де-кабрь.
59
Юртбошимиз ўз маърузасида саломатликнинг гарови^ соғлом турмуш тарзи воси-таларидан бири бўлган спортни ривожлантириш борасида йил давомида амалга оширил-ган ишларга ҳам алохида тўхталиб ўтди. Хусусан, мамлакатимизда ижтимоий аҳамиятга молик бошқа объектлар қатори замонавий спорт иншоотлари барпо этиш, бу йўналиш-даги инфратузилма тармокларини янада кенгайтириш борасидаги ипшар ҳам изчил давом этгирилаётгани таъкидланди. Биргина жорий йилшшг ўзида 168 та болалар спорти объек-ти фойдаланишга тошпирилди ва бугунги кунда 6 ёшдан 15 ёшгача бўлган 1 миллион 600 мингдан зиёд болаларимиз спорт билан мунтазам шуғулланиш имконига эга бўлди. Юртимизда спорт соҳасини янада ривожлантириш, ўзбек футболи ривожини янги босқичга кўтариш мақсадида азим пойтахтимиз Тошкент шаҳрида замонавий „Бунёдкор" спорт мажмуаси қуриб, фойдаланишга тошпирилгани мамлакатимиз ижтимоий-иқгисо-дий салоҳиятини яна бир бор ёрқин намоён этди. Марказий Осиёда ўз услубида ноёблиги бўйича ягона бўлган ушбу мажмуа ёшларимизни ҳам жисмоний, ҳам маънавий жиҳатдан соғлом қилиб вояга етказиш, спортчиларимизнинг жаҳон майдонларида юксак марралар-ни эгаллашига, Ўзбекистонимизнинг дунёдаги обрў-эътиборини янада юксалтиришга хизмат қилиши муқаррар51.
„Мустаҳкам оила йили" Давлат дастури доирасида барча молиявий манбалар ҳисо-бидан 2 триллион сўмдан ортиқ ҳамда 100 миллион АҚШ долларидан зиёд маблағ сарфланганининг ўзи мамлакатимизда аҳоли манфаатларини ўйлаб қилинаётган ишлар кўламининг нечоғлиқ кенг ва улкаи эканидан яққол далолат беради.
Дунёқараши ва мақсадлари бутунлай ўзгача бўлган янги авлодни тарбиялаш, уни турли-туман ёт таъсирлардан асраб-авайлаш, ҳеч кимдан кам қилмай вояга етказишда оила институти мустаҳкам ўрин тутади. Шу маънода, оиланинг таълим-тарбия муасса-салари, жумладан, мактабгача тарбия муассасалари, умумтаълим мактаблари, ўрта мах-сус, касб-ҳунар таълими муассасалари (лицей ва коллежлар), олий ўқув юртлари билан амалий ҳамкорлигини янада кучайтириш вазифалари Давлат дастуридан муҳим жой эгаллаган ва йил давомида бу йўналишда ҳам катта ипшар қилинди.
Дастурнинг яна бир йўналипш жисмонан соғлом, маънавий етук ва ҳар томонлама ривожланган баркамол авлодни тарбиялашда оиланинг ролини кучайтириш ва шу мақ-садда оила институтининг таълим ҳамда тарбия муассасалари билан ўзаро амалий ҳам-жиҳатлиги механизмини мустаҳкамлаш, уларнинг яқин ва самарали ҳамкорлигани таъ-минлашга қаратилди. Ушбу йўналишда қатор ишлар амалга оширилди. Хусусан, давлат дастуридаги бандлар ижросини таъминлаш юзасидан пойтахтимизда жойлашган таълим муассасалари профессор-ўқитувчилари туманлар маҳаллаларидаги нотинч, турли таъсир-ларга мойил оилаларга бириктирилди ва „Бир зиёли ўн оилага маънавий ҳомий" лойиҳаси асосида улар билан яқиндан иш олиб борилмоқца. Бунда ҳаёт тажрибасига эга бўлган профессор-ўқитувчиларнинг салоҳияти алоҳида ўрин тутмоқца.
„Мустаҳкам оила йили" Давлат дастури мақсад ва вазифалари ҳамда уларни амалга оширишнинг бориши тўғрисида кенг ахборот-тушунтиршп ишларини ташкил этиш Давлат дастури тарғиботининг таъсир доирасини кучайтирди. Бунда ОАВнинг ўрни беқиёс бўдди. Дастур ижроси юзасидан амажа опшрилаётган ишлар телевидение, радио, вақгли мат-буотда мунтазам ёритиб борилди.
„Мустаҳкам оила йили" Давлат дастури оилаларнинг мустаҳкамлиги давлат кудрати ва барқарорлигининг асосий омилларидан бири экани, буни таъминлашда нафақат давлат ва жамоат ташкилогларининг ролини янада опшриш, қолаверса бу масалага олий таълим муас-сасаларида фаолият кўрсатаётган ҳар бир зиёли масъул экашши яна бир бор намоён этди.
51 Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш — бизнинг бош мақсадимиздир. Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Респуб-ликаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. — „Халқ сўзи" газетаси, 2012 йил 8 декабрь.
60
3.3. Оилалар мустаҳкамлиги ва турмуш фаровонлишни таъминлаш
борасида олиб борилган тизимли ижтимоий-иқтисодий,
ҳуқуқий-сиёсий тадбирлар сарҳисоби
Оилалар мустаҳкамлипши таъминлаш, фаровонлшшш ошириш мамлакатимиз иқги-содиётида рўй бераётган ўзгаришлар, модернизация жараёнларининг нечоғлиқ самарали амалга оширилаётгани билан белгиланади. Иқгисодий ўсиш таъминланаётган мамлакат-дагина аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш, янги иш ўринларини яратшп, аҳоли да-ромадларини ошириш каби стратегик мақсадларга эришиш таъминланади. Бу каби кўрсат-кичлар сарҳисоби ҳақида фикр юритганда, жорий йилнинг тўққиз ойлик ижтимоий-иқгисодий ривожланиш тахлилларига эътибор қаратадиган бўлсак, барча масалалар ой-динлашади52.
2012 йилнинг январь-сентябрь ойларида ялпи ички маҳсулотнинг ўсиши 8,2 фоизни ташкил қилди (3.1-жадвал). Иқтисодий ўсишнинг барқарор юқори суръатларининг сақ-ланипш мамлакатимиз макроиқгисодий барқарорлигини янада мустаҳкамлаш имконини берди. Бу инфляция даражасининг пастлиги, давлат бюджети профицити ва мамлакат ташқи савдо балансининг ижобий сальдосида ўз ифодасини топмоқда.
2012 йилнинг тўққиз ойида Ўзбекистон Республикасининг ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг асосий кўрсаткичлари
(2011 йилнинг шу давридагига нисбатан фоиз ҳисобида)
3.1-жадвал

№	Кўрсаткичлар	Ўсиш суръатлари, фоизда
1.	Ялпи ички маҳсулот	108, 2
2.	Саноат маҳсулотлари	107,2
3.	Истеъмол товарлари	107,5
4.	Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари	107,1
5.	Асосий капиталга киритилган инвестациялар	109,8
6.	Қурилиш ишлари ҳажми	109,8
7.	Чакана савдо айланмаси	112,6
8.	Хизматлар	113,8

Саноатни янада ривожлантириш ва рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқарипши кенгайтиришга оид дастурий чора-тадбирларнинг амалга оширилиши саноат маҳсулотла-ри ишлаб чиқариш ҳажмини 7,2 фоизга, жумладан, истеъмол товарлари ҳажмини 7,5 фоизга ошириш имконини берди. Қшплоқ хўжалиги ипшаб чиқаришида самарадорлшаш оширшп ва фермер хўжаликларининг моддий-техник базасини янада мустаҳкамлаш чора-тадбирлари қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг 7,1 фоизга ўсишини таъминлади.
Фаолият кўрсатаётган корхоналарни модернизация қилиш, техник ва технологик янгилаш жараёнини жадаллаштириш, янги ишлаб чиқариш қувватларини ташкил этиш,
52Қаранг: Вазирлар Маҳкамасвда бўлиб ўтган „Ўзбекистон Республикасини 2012 йилнинг тўққиз ойида итимоий-иқгисодий ривожлантириш якунлари тўғрисида"ги мажлис. — „Халқ сўзи" газетаси, 2012 йил 6 ноябрь.
61
инфратузилма объектларини қуриш ҳамда реконструкция қилишга қаратилган фаол ин-вестиция сиёсатининг амалга оширилшпи капитал қўйилмалар ва қурилиш ишлари ҳаж-мини 9,8 фоизга ошириш имконини берди.
Аҳоли жами даромадининг 24,6 фоизга ошишини таъминлаган ва ички талабни рағбатлантириш бўйича кўрижан чора-тадбирлар чакана савдо ҳажмини 12,6 фоиз ва хизмат кўрсатиш ҳажмини 13,8 фоиз кўпайтиришга ижобий таъсир кўрсатди.
2012 йилнинг январь-сентябрь ойларида 1074 та маҳаллийлаштириш лойиҳаси бўйи-ча қиймати 6,2 триллион сўмлик ёки 2011 йилнинг шу давридагига нисбатан 25,2 фоиз кўп маҳсулот ишлаб чиқарилди. 957 турдаги янги маҳсулот ишлаб чиқариш ўзлапггирилди. Натижада импорт ўрншш босиш бўйича ҳисоблаб чиқилган самара 3,3 миллиард доллар-дан ортиқни ташкил қилди, маҳаллийлаштирилган маҳсулот ишлаб чиқариш умумий ҳажмида экспорт улупш 2011 йилнинг шу давридаги 23,9 фоиздан 25,3 фоизга кўпайди.
Ҳудудлар саноат салоҳиятини ошириш дастурининг рўёбга чиқарилиши натижасида шу йилнинг тўққиз ойида озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат истеъмол товарлари ишлаб чиқа-риш бўйича 253 та лойиҳа амалга оширилди, истеъмол товарлари ишлаб чиқариш ҳажми 7,5 фоиз, жумладан, озиқ-овқат маҳсулотлари 7 фоиз ва ноозиқ-овқат маҳсулотлари ҳажми 7,9 фоизга ошди.
Ип-газлама, трикотаж полотно, пайпоклар, чарм товарлар, чой, спиртсиз ичимлик-лар, сариёғ, мева-сабзавот ва балиқ консервалари, кондиционерлар, электр дазмоллар, энергия тежовчи лампалар ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқариш ҳажми кўпайди. Бундан ташқари, ҳисобот даврида янги турдаги кир ювиш машиналари, микротўлқинли печлар, газ плиталари ва чанпоткичлар, 40 номдаги янги дори воситаларини ишлаб чиқариш ўзлаштиридди.
Республика иқгисодиёти тармоқлари ва ҳудудлар экспорт салоҳиятини кенгайти-рипши қўшимча рағбатлантиришга доир чора-тадбирлар экспорт ҳажмини ўтган йилнинг шу давридагига нисбатан 12,4 фоизга ошириш имконини берди. Бунда сульфат аммоний, хлорли калий, печь ёқилғиси, электр энергияси, мис ва ундан тайёрланган буюмлар, вольфрам, енгил ва юк автомобиллари, ип ҳамда бошқа маҳсулотларни экспортга етказиб бериш ҳажми сезиларли даражада кўпайди. Бундан ташқари, турли русумдаги юк авто-мобиллари, автомобиль ташиш, канал қазиш техникалари, автомобиллар учун ўриндиқ ва бошқа жиҳозлар, машпий газ ва электр печлар, духовкалар, санитария-гигиена бу-юмлари, ошхона учун ҳаво торттичлар, сирланган сим, металл тўр, турли кимёвий буюмлар ва ўғитлар, 15 турдан ортиқ янги трикотаж буюмлар ва бошқа маҳсулотлар экспорт қилина бошлади.
2012 йилнинг январь-сентябрь ойларида Ўзбекистон Республикаси Товар-хом ашё биржасининг биржа ва кўргазма-ярмарка савдоларидаги умумий айланма ҳажми 4,1 триллион сўмни таппшл қилди ва ўтган йилнинг шу давридагига нисбатан 10,1 фоиз ўсди. Биржа савдоларида ёншцдан ҳосил бўлган мазут, техник олтингугурт, қора металлар прокати, металл рух, рангли металл парчалари, минерал ўғитлар, полиэтилен сотиш хажми сезиларли равишда кўпайди. Биржа савдоларида сотилган маҳсулотлар, хом ашё ва материаллар умумий ҳажмининг 86,4 фоизини йирик корхоналарнинг юқори ликвидли маҳсулотлари ташкил қилди. Биржа савдоларида кичик бизнес субъектлари томонидан тузилган битимлар ҳажми 4,1 фоизга ўсди ва умумий биржа айланмаси ҳажмининг 53 фоизини ташкил этди.
2012 йилнинг 1 октябрь ҳолатига кўра, банк тизими ресурс базасини кенгайтириш ва банкларнинг инвестицион фаоллигини кучайтириш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш доирасида банк тизимининг жами капитали 2011 йилнинг шу давридагига нисбатан 24,1 фоиз, уларнинг жами активлари 1,3 баробар, мижозларнинг банклардаги жалб этилган депозитлари 30,9 фоиз, аҳолининг кредит ташкилотларидаги маблағлари
62
30,8 фоиз ошди. Банклар ресурс базасининг кўпайиши эса иқгисодиёт реал сектори корхоналарини, жумладан, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва техно-логик янгилаш учун кредит билан таъминлаш ҳажмини 30,6 фоизга ошириш имконини берди.
Хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасига кредит ажратиш ҳажмини кўпайтириш, якка тартибдаги тадбиркорларга қўшимча имтиёзлар бершп эвазига ушбу соҳани ривожланти-ришни рағбатлантиришга оид кўрилган чора-тадбирлар хизматлар кўрсатиш ҳажмини 13,8 фоизга, жумладан, пуллик хизматлар кўрсатишни 14,9 фоизга ошириш имконини берди. Натижада ялпи ички маҳсулотда хизматлар улуши 2011 йилнинг шу давридаги 48,8 фоиз ўрнига 49,6 фоизга ўсди. 2012 йилнинг январь-сентябрь ойларида юртимизда 18,4 мишта янги кичик бизнес субъекти (фермер хўжаликларини ҳисобга олмаганда) ташкил этилди. Энг кўп кичик бизнес субъектлари савдо ва умумий овқатланиш (жами ташкил этилганларнинг 27,8 фоизи) ҳамда саноат тармоқларида (23,6 фоиз) ташкил қилинди. Кичик ишлаб чиқаришларни ташкил этишга кўмаклашиш мақсадида 2012 йилнинг 9 ойида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига умумий қиймати 19,4 миллиард сўмлик 55 та давлат активи сотилди, қарийб 17,6 мингга фойдаланилмаётган давлат мулки объекти ижарага берилди. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъект-ларига тижорат банклари томонидан қиймати 4,2 триллион сўмлик (ўсиш 2011 йилнинг шу давридагига нисбатан 1,3 баробар) кредитлар, жумладан, 857,2 миллиард сўмлик микрокредитлар (ўсиш 1,4 баробар) ажратилди.
Кичик бизнес субъектларидан қилинадиган давлат харидлари ҳажми 229,1 миллиард сўмни ташкил қилди (электрон савдолар орқали амалга ошириладиган давлат харидлари умумий ҳажмининг 92,9 фоизи). 7 мингдан зиёд кичик бизнес субъекти ўз товар ва хизматлари билан давлат харидлари тизимида ипггарок этди. 2012 йилнинг 9 ойида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари томонидан қиймати 1,7 миллиард долларлик маҳсулот экспорт қилинди. Натижада кичик бизнеснинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 51 фоиз (2011 йилнинг 9 ойида 50,5 фоиз), саноатда 21,4 фоиз (20,7 фоиз), инвестиция-ларда 35,2 фоиз (30,2 фоиз), қурилишда 71,8 фоиз (70,4 фоиз), экспортда 15,5 фоиз (15,3 фоиз), бандлиқда 75,5 фоиз (74,9 фоиз)ни ташкил этди. Умуман, йил бошидан буён мамлакатимизда 882 та ишлаб чиқариш объекги, жумладан, енгил саноат ва тўқимачилик тармоғида (337 та объект), озиқ-овқат саноатида (234), қурилшп материаллари саноатида (189), ёғочни қайта ишлаш саноатида (46), машинасозлик саноатида (14), кимё сано-атида (16) ва бошқа соҳаларда (46) янги объектлар ишга туширилди.
2012 йилнинг 9 ойида „Навоий" эркин индустриал-иқгисодий зонаси ҳудудида ишга туширилган 11 та корхона томонидан умумий қиймати 47,7 миллиард сўмлик маҳсулот ишлаб чиқарилди. Бундан ташқари, „Навоий" эркин индустриал-иқгисодий зонасида 7 та янги инвестициявий лойиҳа амалга оширилмоқца, шундан 3 та лойиҳа бўйича объектларда қурилиш-монтаж шплари бажарилмоқца. Янги ташкил этилган „Ан-грен" ЭИЗ ҳудудида қиймати 185,8 миллион долларлик 8 та инвестициявий лойиҳани амалга ошириш ишлари бошланган.
Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш жамғармаси маблағлари ҳисобидан амалга оширилаётган қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришни техник ва тех-нологик янгилаш бўйича чора-тадбирларни давом этгариш бўйича 2012 йилнинг 9 ойи давомида 677,9 километр коллекторлар қуриш ва реконструкция қилшп ишлари якунлан-ди, 11,2 минг километр хўжаликлараро ва хўжалик ичидаги коллектор-дренаж тармоқ-лари, 340,1 километрлик ёпиқ коллектор-дренаж тармоқлари, 720 та вертикал дренаж қудуғива 8 та мелиорация насос станцияси тикланди.
„Ўзқишлсядмашлизинг" компанияси орқали қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчила-рига лизинг асосида 793 та қишлоқ хўжалиги техникаси, шу жумладан, 658 та трактор ва 135 та ғалла ўрадиган комбайн етказиб берилди.
63
Сабзавот экинлари, боғлар ва токзорлар майдони сезиларли равишда кенгайди: асосий ва оралиқ майдонлардаги 244,1 минг гектар ерга сабзавотлар, 84,6 минг гектарга картошка ва 58,1 минг гектар майдонга полиз экинлари экилди. 7,6 минг гектар май-донда янги боғлар ташкил этилди, шундан 2,6 минг гектарда интенсив боғлар, 3,8 минг гектар ерда токзорлар яратилган, 8,5 минг гектар ердаги боғлар ва 6 минг гектар ердаги токзорлар қайта тикланди. Аҳолининг шахсий томорқа хўжаликларидаги 266,8 гектар майдонда 9456 та иссиқхона ташкил қилинди. Мева ва сабзавот маҳсулотларини сақлапши янада ривожлантириш ва унинг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш мақсадида 13,4 минг тонна сиғимга эга бўлган 44 та янги музлаткич камераси ташкил қилинди ва 8,3 минг тонна сиғимга эга бўлган 12 та музлаткич камераси модернизация қилинди.
Амалга оширилаётган чора-тадбирлар доирасида 2012 йилнинг тўққиз ойи мобай-нида 5,4 миллион тонна сабзавот (2011 йилнинг шу давридагига нисбатан 111,1 фоиз), 1,5 миллион тонна картошка (110,7 фоиз), 1 миллион тоннадан ортиқ полиз маҳсулот-лари (109 фоиз), 1,4 миллион тонна мева-резаворлар (110,3 фоиз), 0,8 миллион тонна узум (112,1 фоиз) етиштирилди. Қайта ишланган мева-сабзавот маҳсулотларининг ҳажми 1,1 миллион тоннани ташкил этди (2011 йилнинг тегишли даврига нисбатан 105,1 фоиз). Чорвачиликни янада ривожлантириш мақсадида йил бошидан буён чорва моллари сотиб олшп учун шахсий томорқа хўжаликлари, деҳқон ва фермер хўжаликларига тижо-рат банклари томонидан қиймати 60,4 миллиард сўмлик кредит маблағлари ажратилди. 19,6 минг бош қорамолга мўлжалланган 802 та чорвачилик хўжалиги, 3,8 миллион парранда боқшп учун мўлжалланган 557 та паррандачилик хўжалиги, 530 та балиқчилик ва 511 асаларичилик хўжалиги ташкил этилди. Натижада йирик қорамолларнинг умумий сони 9,97 миллион бошга етди (2011 йилнинг шу давридагига нисбатан 5,7 фоиз ўсди), гўшт етиштириш ҳажми 7 фоизга (1211,5 минг тонна), сут 7,2 фоиз (5261,5 минг тонна), тухум 14 фоиз (2920 миллион дона)га ўсди.
Иш ўринларини яратиш дастурини амалга ошириш доирасида 2012 йилнинг 9 ойи давомида мамлакатимиз бўйича 773 мингта иш ўрни яратилди, шундан 486,1 мингтаси (умумий кўрсаткич 62,9 фоизи) қишлоқ жойларда ташкил қилинди.
Янги корхоналарнинг ишга туширилиши, фаолият кўрсатаётган корхоналарни кен-гайтириш ва реконструкция қилиш ҳисобидан — 45,6 мингта, янги кичик корхона ва микрофирмаларни ташкил қилшп ҳисобидан — 81 мингта, хусусий тадбиркорликни ривожлантириш ҳисобидан — 88 мингта, ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилма объектларида — 45 мингта, касаначиликнинг барча шаклларини ривожлантириш хисоби-дан — 183,4 мишта, қишлоқ хўжалигида — 105,5 мингта, фаолият кўрсатмаётган кичик корхоналар фаолиятини тиклаш ва бозор инфратузилмасини ривожлантириш ҳисобидан — 24,5 мингта иш ўрни яратилди.
Дастлабки маълумотларга кўра, 2012 йшшинг 9 ойида аҳолининг умумий даро-мадларининг изчил ўсиши таъминланди ва ўсиш ўтган йил даражасига нисбатан 24,6 фоизни ташкил этди, бунда ўртача ойлик иш ҳақи миқдори 18,9 фоиз ўсди.
„Мустаҳкам оила йили" Давлат дасту-рини амалга ошириш доирасида ҳукумати-мизнинг иқгисодиётнинг турли соҳаларида оилавий тадбиркорликни ривожлантиршпга, ёш оилаларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш-ни кучайтиришга ва оилаларнинг ижтимо-64

ий-маиший шарт-шароитларини яхшилашга йўналтирилган қарорлари ишлаб чиқилди ва қабул қилинди. Ўзбекистон Республикасининг „Оилавий тадбиркорлик тўғрисида"ги қонуни қабул қилинди. Унда оилавий тадбиркорларнинг ҳуқуқлари, мажбуриятлари, меҳнат муносабатлари ҳамда давлат томонидан қўллаб-қувватлаш шакллари белгилаб берилган. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг „Оилаларнинг ижтимоий-маиший шарт-шароитларини яхшилаш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида"ги қарорига мувофиқ, мамлакатимиз ишлаб чиқарувчилари томонидан маиший электр техника маҳ-сулотлари ишлаб чиқариш, хусусий уй-жойлар қурилаётган қишлоқ массивларида маи-ший хизмат объектларини ташкил қилиш, аҳолига маиший электр техника харид қилиш учун истеъмол кредитлари ажратиш бўйича мақсадли прогноз кўрсаткичлар тасдикланди.
Оилавий тадбиркорликни ривожлантириш, хотин-қизларни ишлаб чиқаришга ва оилавий бизнесга жалб қилиш, касб-ҳунар коллежлари битирувчилари томонидан бизнес режаларни ишлаб чиқиш, уй-жой ва мебеллар, маиший техника харид қилиш, шунинг-дек, ёш оилаларни моддий қўллаб-қувватлаш мақсадида тижорат банклари томонидан 1,1 триллион сўмлик кредитлар ажратилди.
Умуман, оила институтини янада мустаҳкамлаш ва ривожлантириш, ёш оилалар ва оилавий тадбиркорликни қўллаб-қувватлашни кучайтириш, оила саломатлигини, оналик ва болаликни муҳофаза қилиш тизимини ривожлантириш мақсадида „Мустаҳкам оила йили" Давлат дастури доирасида жорий йилнинг 9 ойи давомида барча молиялаш ман-балари ҳисобидан 2 триллион сўмдан ортиқ маблағ йўналтирилди.
Бугунги кунда ёш оилаларга давлат томонидан уй-жой сотиб олшп учун имтиёзли кредитлар, томорқаларнинг ажратилаётгани давлатимиз томонидан инсон ва унинг ман-фаатларини ҳимоя қилишга берилаётган юксак эътиборнинг натижасидир. Хусусан, 2010 йил — „Баркамол авлод йили"да қабул қилинган 11 та йўналишни ўз ичига олган Давлат дастурининг 9-йўналиши „Ёш оилаларга ғамхўрликни кучайтириш ва уларни ҳуқуқий ва ижтимоий муҳофаза қилипши таъминлаш ҳамда соғлом ва мустахкам оилани барпо этиш учун шарт-шароитлар яратиш"га бағишланган эди. Унга кўра, ёш оилаларга нисбатан ғамхўрликни кучайтириш, уларнинг ҳуқуқий ва ижтимоий ҳимоясини таъминлаш, соғ-лом ва мустаҳкам оилаларни шакллантириш мақсадида ёш оилаларга уй-жойлар харид қилиш учун кредитлар бериш, ҳудудларда 32 та хонадонни ёш оилаларга кейинчалик харид қилшп шарти билан ижарага бериш, 42 та бахт уйини қуриш ва қайта таъмирлаш, ёш ва кам таъминланган оилаларга ҳар ойда моддий ёрдам кўрсатиш белгиланган эди. „Мустаҳкам оила йили" Давлат дастурида ҳам ушбу йўналишдаги ишларни давом этги-ришга алоҳида эътибор берилгани мазкур дастурлар ўртасида узвий, мантиқий боғликлик мавжуд эканидан далолат беради. Мустаҳкам оила қуриш, фаровон ва бахтли турмушга эришиш, авваламбор, оила қурадиган ёшларнинг ўзига, уларнинг ақл-заковатига, оила, жамият ва давлат олдидаги ўз масъулият ва бурчини чуқур англашига боғлиқ. Лекин юксак орзу-умидлар билан катта ҳаётга эндигана қадам қўяётган ёш оилаларни моддий ва маънавий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш, уларга имтиёз ва имкониятлар яратиб бериш, аввало, уларни уй-жой билан таъминлаш учун биринчи гадда давлат ва жамият масъул экани барчамизга маълум. Шу маънода, жорий йилда оила, биринчи навбатда, ёш оилаларга эътибор ва ғамхўрликни кучайтириш, уларни ҳуқуқий ва ижтимоий ҳимоя килиш, моддий ва маънавий жиҳатдан кенг қўллаб-қувватлаш каби ўта муҳим масалалар ҳукуматимизнинг диққат марказида бўлди.
Ана шу мақсадда „Ёш оилаларни ижтимоий қўллаб-қувватлашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида"ги ҳукумат қарори қабул қилинди. Шу асосда ёш оилалар учун 2012—2013 йилларда ҳар бири 48 та хонадонга эга бўлган 100 та кўп қаватли уй қуриш ишлари амалга оширилмоқца.
9-5-13 65
2012 йилнинг ўзида 2 минг 400 та хонадон фойдалаюппга топширилган бўлса, 2013 йилда яна шунча хонадон қурилади. Ана шундай уйларни сотиб олишда қулай имконият яратиш учун минглаб ёш оилаларга 15 йил муддатга мўлжалланган 210 миллиард сўмга яқин имтиёзли ипотека кредитлари берилди.
Оилаларнинг фаровонлигини ва даромад манбаларини ошириш учун тижорат банк-лари томонидан қарийб 80 миллиард сўмга яқин, касб-ҳунар коллежлари битирувчила-рининг бизнес лойиҳаларини молиялаштириш учун эса салкам 47 миллиард сўм миқцо-рида микрокредитлар ажратилгани ҳам ана шундай эзгу мақсадларга хизмат қилади.
Мазкур банклар томонидан мамлакатимизда ишлаб чиқарилган, узоқ муддат фой-даланиладиган маҳсулотлар, хусусан, мебель, маиший техника ва бошқа уй-рўзғор бу-юмларини харид қилиш учун 71 миллиард сўмдан зиёд истеъмол кредитлари ажратилгани ёш оилаларнинг рўзғорини бутлашда, уларнинг оёққа туриб олишида катга мадад бўлди.
Қишлоқларда маиший хизмат кўрсатиш билан шуғулланаётган якка тартибдаги тадбиркорларнинг уч йил муддатга соликлардан озод этилгани 40 мингга яқин иш ўрнини ташкил этишга имкон берди. Бу ҳолат қишлоқ шароитида яшаётган аҳоли ҳаёти-нинг том маънода яхшиланишига олиб келди.
Дастур доирасида эҳтиёжманд оилаларга ижтимоий ғамхўрликни янада кучайтириш-га алоҳида эътибор берилгани диққатга сазовор. Чунки, айнан бу қатламни қўллаб-қувватлаш, уларга ёрдам қўлини чўзиш барча даврларда бўлгани каби энг хайрли ишлар сирасига киради. Айниқса, 2012 йилда боқувчисини йўқотган, ёрдамга муҳтож оилаларга 8 минг 600 дан зиёд қорамол ҳамда.1 миллион 900 мингта уй паррандаси тарқатилгани бу борада муҳим қадам бўлди.
Бундан ташқари, кам таъминланган оилаларга мансуб ўқувчиларга қиймати қарийб 28 миллиард сўмдан иборат бўлган қишки кийим-кечак берилди. Янги ўқув йилида 510 мингга яқнн биринчи синф ўқувчиси, шунингдек, уйда таълим олаётган, имконияти чекланган 11 мингга яқин бола давлат бюджети ҳисобидан 12 турдаги ўқув анжомлари тўплами билан таъминланди.
Айни вақгда ўқувчи қизларни жисмоний тарбия ва спортта кенг жалб этиш ва рағбатлантириш мақсадида 190 мишта спорт кийимлари тўплами уларга совға тариқасида берилди, 50 минг нафар бола бепул, 270 минг нафар бола эса имтиёзли асосда ёзги оромгоҳларда дам олди.
Шунингдек, юртимиз бўйича мингдан ортиқ ижтимоий ёрдамга мухтож бўлган ёш оиланинг никоҳ тўйлари ҳомийлар маблағлари ҳисобидан ўтказиб берилди. 1000 дан ортиқ кам таъминланган оила фарзандларининг суннат тўйлари ўтказилгани ушбу йўлда-ги самарали ишларнинг давоми бўлди.
2012 йилда яна бир долзарб вазифа — аҳоли бандлигини таъминлаш масаласига устувор вазифа сифатида алоҳида аҳамият қаратилди. Бу борада кичик корхона ва мик-рофирмалар ташкил этиш ҳисобидан хотин-қизлар учун 204 мингдан зиёд янги иш ўрни яратилгани ушбу соҳадаги ишларнинг амалий натижасидир.
Йил давомида 107 мингдан ортиқ ёшлар ишга жойлаштирилгани, 19 минг нафардан зиёд ишсиз ёшлар зарур касбларга тайёрлангани, 52 минг нафар йигит-қиз эса ҳақ тўланадиган жамоат ишларига жалб этилгани аҳолининг бандлиги масаласини ечишда яна бир жиддий қадам бўлди.
Ўзбекистон Республикаси Парламенти қабул қилган оилавий тадбиркорлик ва ху-сусий бизнесни янада ривожлантириш борасидаги қонунлар асосида ўтган давр мобай-нида ажратилган кредитларнинг умумий миқцори 905 миллиард сўмни, жумладан, хо-тин-қизларни тадбиркорлик соҳасига фаол жалб этишга йўналтирилган кредитлар ҳажми 450 миллиард сўмни ташкил этди. Шунингдек, Қорақалпошстон Республикаси, Сир-
66
дарё, Навоий, Сурхондарё ва Тошкент вилоятларида тадбиркор аёллар учун Халқаро ҳамкорлик бўйича омонат кассалар жамғармаси маблағлари ҳисобидан 218 минг евро миқцорида микрокредитлар ажратилди.
Аёлларимиз, опа-сингилларимизнинг меҳнатини енгиллаштириш, уларнинг сало-ҳиятидан фаол ижтимоий, маданий, социал ва иқтисодий соҳаларда, болалар тарбиясида янада самарали фойдаланиш мақсадида аниқ чора-тадбирлар амалга оширидди. Жумладан, бу борада „Оилаларнинг ижтимоий-маиший шароитларини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида" ҳукумат қарори қабул қилиниб, унга мувофиқ, хонадонлар-нинг маиший ва ошхона электр жиҳозлари билан таъминланишини яхшилаш, аёллар-нинг уй-рўзғор юмушларини енгиллаштиришга қаратилган истеъмол кредитларини кен-гайтиршп бўйича катта ишлар амалга оширилди. Бу ҳолат оилаларнинг ижтимоий ҳаётий шароитларининг янада яхшиланишига катга ёрдам бермоқца.
Ана шундай чора-тадбирлар натижасида мамлакатимизда электр маиший техникаси ишлаб чиқариш ҳажми 2012 йидда аввалги йилларга нисбатан 4 баробар ошди.
Юртимиздаги оилаларга уч йилга мўлжалланган 317 миллиард сўмга яқин истеъмол кредитлари ажратилгани опа-сингилларимизнинг оғирини енгил қилиш, аҳолининг тур-муш маданиятини оширишга қаратилгани билан айниқса аҳамиятлидир.
2012 йилда Давлат бюджетининг 60 фоизи ижтимоий соҳани ривожлантиришга йўналтирилган бўлиб, унинг аксарият қисми, аввало, соғлиқни сақлаш, таълим-тарбия, илм-фан, маданият тармокларини юксалтиришга қаратилди. Иш ҳақи, пенсия, ижтимоий нафақа ва стипендиялар миқцори 20 фоизга, аҳолининг реал даромадлари эса 22—24 фоизга кўпайиши белгиланди53. Юртимизда ёш оилаларга кўрсатилаётган диққат-эътибор ва ғамхўрлик ҳақида кўп гапирганда, 2012 йилда 2009 йилда бошланган ва халқимизни, авваламбор, қишлоқ жойларда яшаётган аҳолининг келажагини ўйлаб амалга оширила-ётган, бутун жамиятимизнинг эътибор марказида турган, яъни қишлоқ инфратузилма-сини ривожлантириш, намунавий лойиҳалар асосидаги уй-жойларни қуриш, коммунал-маиший шароитларни яратишга қаратилган дастур давом эттирилганини таъкидлаш жоиз.
2011 йилда 7 минг 400 та оила умумий майдони 1 миллион 100 минг квадрат метр бўлган, ҳар томонлама қулай уй-жойларга, замонавий шароитларга эга бўлган бўлса,
2012 йилда 8 минг 510 та оила шаҳар шароитидан ҳеч кам бўлмаган ана шундай янги уй-жойларга кўчиб ўтиб, уй тўйларини нишонлади"54.
Бундай кенг қамровли тизимли ишларнинг давоми сифатида 2012 йил 16 ноябрда Ўзбекистон Республикаси Қонунчилик палатасининг навбатдаги ялпи мажлисида Ўзбе-кистоннинг 2013 йилга мўлжалланган асосий макроиқгисодий кўрсаткичлари прогнози, солиқ ва бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари ҳамда Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети лойиҳаси муҳокама қилинганда, 2013 йилда бюджет маблағларининг 59 фоизидан кўп қисми айнан ижтимоий соҳани молиялаштиришга қаратилганини алоҳида қайд этиш ўринлидир.
Давлат бюджетининг харажатларида 130 ўринга мўлжалланган 3 та юқумли касал-ликлар шифохонаси, 400 ўринга мўлжалланган 5 та сил касалликлари санаторийси, шунингдек, 5800 нафар шифокор ҳузурига келувчини ва 7600 нафар беморни қабул қила оладиган 54 та туман тиббиёт муассасаси қуриш ва уларни реконструкция қилиш бел-гиланган. Халқаро молия институтларининг имтиёзли кредитлари ҳисобидан молиялаш-тириладиган „Саломатлик-3" лойиҳасини амалга ошириш доирасида 150 та туман мар-казий шифохонасини 96 турдаги замонавий асбоб-ускуналар билан жиҳозлаш режалаш-
53 Каримов И.А. Ўзбекистон халқига янги йил табриги.
54 Каримов И.А. Ўзбекистон халқига янги йил табриги.
67
„Халқ сўзи" газетаси, 2011 йил 1 январь. „Халқ сўзи" газетаси, 2012 йил 1 январь.
тирилган. Бундан ташқари, 313 та умумтаълим мактаби, 228 та академик лицей ва касб-ҳунар коллежи Таълим ва тиббиёт муассасаларини реконструкция қилиш, капитал таъ-мирлаш ва жиҳоалаш бюджетдан ташқари фонди маблағлари ҳисобидан капитал таъмир-ланади ва реконструкция қилинади. 1500 дан ортиқ умумтаълим муассасаси ҳамда 700 та академик лицей ва касб-ҳунар коллежи замонавий ўқув жиҳозлари, компьютерлар ва ўқув лабораториялари билан таъминланади. 54 та болалар мусиқа ва санъат мактаби, шунингдек, 137 та спорт зали ва 25 та болалар спорти объекти қуриш, уларни капитал таъмирлаш ва жиҳозлаш режалаштирилмоқца55.
Бундан кўринадики, „Обод турмуш йили"да (2013 йилда) давлат бюджети харажат-лари ўтган йилга нисбатан 22 фоизга кўп бўлиши кутилмоқца (2,8 триллион сўм).
Мухтасар айтганда, якунланаётган 2012 йилда амалга оширилган мамлакатни мо-дернизация қилиш, иқгисодиётни техник ва технологик жиҳатдан янгилаш, аҳолининг турмуш шароитини яхшилаш, баркамол авлодни тарбиялаш, ҳеч кимдан кам бўлмаган ҳаёт даражасини таъминлаш, келажак авлодлар учун озод ва обод Ватан қоддириш каби эзгу ишлар 2013 йидда янада жадал амалга оширилишига шак-шубҳа йўқ.
Мавзуни мустаҳкамлаш юзасидан савол ва топшириқлар:
1. Оиланинг ижтимоий аҳамияти нималарда намоён бўлади?
2. Оила мустаҳкамлиги нимага асосланади?
3. Узбекистон Республикасида' оилавий муносабатлар қандай норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар билан тартибга солинади?
4. Мамлакатимизда оилавий муносабатлар қандай ҳолларда миллий урф-одат ва анъаналар асосида тартибга солинади?
5. „Соғлом она — соғлом бола" дастурининг асосий мақсади нималарда намоён бўлади?
6. „Бир зиёли ўн оилага маънавий ҳомий" лойиҳасвдан қандай мақсад кўзланган?
7. Миллий менталитетимизга ёт ғояларга қарши курашда оиланинг ўрни қандай?
8. Маиший хизмат кўрсатиш билан шуғулланаётган якка тартибдаги тадбиркорлик-нинг ҳуқуқий асослари ҳақида гапириб беринг.
9. Инсон фаолиятини эзгулик йўлида уйғунлаштирувчи омиллар, деганда нимани тушунасиз?
10. Жамият ҳаётида барқарорликни таъминлашда оила қандай ўрин тутади?
„Халқ сўзи" газетаси. 2012 йил 17 ноябрь.
68
4-БОБ. „ОБОД ТУРМУШ ЙИЛИ" ЭРКИН ВА ФАРОВОН ҲАЁТНИ ЮКСАК БОСҚИЧГА КЎТАРАДИГАН ЙИЛ БЎЛАДИ
4.1. Йилга ном бериш негизида турган эзгу мақсад-муддаолар
Мустақил тараққиёт йилларида Президентимиз томонидан ҳар бир йилга ном бериш эзгу анъанага айланди ва бу борада махсус давлат дастурлари қабул қилиниб, бажари-лиши лозим бўлган энг мухим мақсад ва вазифалар, устувор йўналишлар белгилаб берилмоқда, уларнинг кенг кўламли ижроси таъминланмоқца. Юртбошимиз ибораси билан айтганда, 1997 йилдан бошлаб кириб келаётган ҳар қайси янги йилга жамиятимиз, бутун эл-юртимизнинг фикру зикри ва интилишларини бирлаштирадиган, янги куч-қувват бағишлайдиган ном бериб, шу асосда улкан ишларни амалга оширмоқцамиз (4.1-расм)56.
1997 йил — „Инсон манфаатлари йили"
1998 йил - „Оила йили"
1999 йил — „Аёллар йили"
2000 йил — „Соғлом авлод йили"
2001 йил — „Оналар ва боладар
йили"
2005 йил — „Сиҳат-саломатлик йили"
2002 йил — „Қарияларни қадрлаш йили"
Ҳар бир
янги йилга
биз қандай
номлар билан
кириб бормокдамиз?
2006 йил — „Ҳомийлар ва шифокорлар йили"
2007 йил — „Ижтимоий ҳимоя
иили
2008 йил - „Ёшлар йили"
2003 йил — „Обод маҳалла
йили"
2004 йил — „Меҳр ва мурувват
йили"

2009 йил — „Қишлоқ
тараққиёти ва фаровонлиги
йили"
2010 йил — „Баркамол авлод йили"
2011 йил — „Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили"
2012 йил — „Мустаҳкам оила йили"
4.1-расм. Ўзбекистонда мустақил тараққиёт даврида йилларга берилган номлар.
56Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг „Тарихий хотира ва инсон омили — буюк келажагимизнинг гаровидир" рисоласини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма / Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. — Т.: „О'я1ШусМ" НМИУ, 2012. — 78—79-6.
69
I
Ушбу анъанани давом эттирган ҳолда, Президентимиз ўз маърузасида кириб кела-ётган янги — 2013 йилга қандай ном бериш ҳақвда тўхталиб, йилга ном бериш негизида, авваламбор, ҳар бир одам, ҳар бир оила, қолаверса, бутун халқимизнинг хаёлидан ўрин олган вазифаларни амалга ошириш, тараққиётимизни жадаллаштириш, ҳаётимизни яна-да фаровон қилиш — айни шу каби эзгу мақсад-муддаолар туриши лозимлигини таъ-кидлаб ўтди.
Барчамизга яхши аёнки, ҳар қайси инсон, миллати, тили ва динидан қатьи назар, бу дунёга бахтли яшаш учун келади. Бундай юксак орзуга етишнинг шарти ва гарови бўлган омиллар кўп. Лекин улар орасида ҳаётимизга маъно-мазмун берадиган, уни янада ёруғ ва файзли қиладиган бир омил борки, у ҳам бўлса, одамнинг ўз уйи, ўз юртини ҳар томонлама гўзал ва обод қилиб, шундан ўзи мамнун бўлиб, рози бўлиб яшашида яққол намоён бўлади.
Шуни таъкидлаш керакки, обод деган сўзнинг маъносини биз жуда кенг ва чуқур тушунамиз. Обод деганда, халқимиз, миллатимиз нафақат кўркам ва чиройли, шу билан бирга, тинчлик ва осойишталик, ўзаро меҳр-оқибат, аҳиллик, файз-барака ҳукмрон бўлган жойларни, доимо пок ният ва соғлом интилиш билан яшашни тасаввур қилади. Мустақиллик йилларида „Ободлик кўнгилдан боишанади" деган чуқур мазмунли ибора эл-юртимиз ўртасида кенг тарқалиб, одамларимизни бунёдкорлик туйғуси билан яшашга даъват этиб келаётгани ҳам бу фикрри тасдиқлайди.
Бундай мулоҳаза ва фикрларни умумлаштириб, ўзбекона айтадиган бўлсак, барчамизнинг ҳаракат ва инти-лишларимиз негизида, авваламбор, юр-тимиз, Ватанимизни ҳар томонлама обод қилиш, инсон эркин нафас оладиган, тинч ва фаровон яшайдиган ҳаёт барпо этиш ғояси мужассам эканини, ўйлай-манки, ҳаммамиз яхши тушунамиз.
Айни шундай орзу-ниятлар билан
Ўтган давр мобайнида бизнинг бу борада тўплаган тажрибамиз шуни кўрсатмоқдаки, йилга фацат чиройли ном бериш эмас, бу ғояни мутлац кўпчилик, умумхалқ манфаатига дахадор бўлган аниқ мақсад ва мазмун билан, таъсирчан ва самарали тадбирлар билан тўлдириш ҳал цилувчи аҳамият касб этиши шарт.
Ислом Каримов
кундалик ҳаётимизни тўлдириш, уларни ҳаётимизнинг мақсадига айлантириш, шундай ғоя ва интилишни амалга ошириш учун давлатимиз ва жамиятимизнинг барча куч ва имкониятларини сафарбар этиш, ҳеч шуб-ҳасиз, бугунги кунда ғоят муҳим ва долзарб аҳамият касб этади57.
4.2. „Обод турмуш йили" Давлат дастурида алоҳида эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ бўлган муҳим устувор йўналишлар
Президентимиз кириб келаётган янги — 2013 йилни мамлакатимизда „Обод турмуш йили" деб эълон қилишни таклиф этар экан, „ана шу йўналишда бошлаган ишларимиз-ни изчил давом эттириш, уларни янги, юксак босқичга кўтаришни асосий мақсад деб биламиз", дея таъкидлади.
Бу борада мамлакатимиздаги кўп йиллик тажрибадан маълумки, ҳар бир йил номи билан боғлиқ мақсад ва вазифалар, аниқ чора-тадбирлар, уларнинг бажарилиш муддат-лари, молиявий манбалари, мутасадди идора ва ташкилотлари батафсил баён этилган давлат дастурлари шакллантирилиб, улар махсус қарор орқали ижро учун қабул қилинади.
"Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш — бизнинг бош мақсадимиздир. Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. — „Халқ сўзи" газетаси, 2012 йил 8 декабрь.
70
Биз 2013 йилга шундай ном берар эканмиз, ана шу йўналишда бошлаган ишларимизни изчил давом эттириш, уларни янги, юксак босқичга кўтаришни асосий мақсад деб биламиз.
Ислом Каримов
Бундай дастурларнинг пухта ва ҳаётийли-
ги, уларда белгиланган чора-тадбирларнинг
қўйилган мақсад ва вазифаларни тўлиқ
қамраб олшпи пировардида қилинган саъй-
ҳаракатлар, эришилган натижаларнинг сал-
моқли бўлишига хизмат қилади. Шунга
кўра, давлатимиз раҳбари ўз маърузасида
ишлаб чиқилиши ҳамда ижро учун қабул қилиниши кўзда тутилаётган „Обод турмуш
йили" давлат дастурида алоҳида эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ бўлган бир қатор
муҳим устувор йўналишларни белгилаб берди (4.2-расм).
Расмдан кўринадики, Юртбошимиз, энг аввало, мамлакатимизда тинчлик-осойиш-талик ва хавфсизликни, фуқаролар ва миллатлараро аҳиллик ва ҳамжиҳатликни кўз қорачиғидек сақпаш ва мустаҳкамлаш бундан буён ҳам энг муҳим, ҳал қилувчи вази-фамиз бўлиб қолиши даркорлигига эътабор қаратмокда. Шунингдек, юртимизда бу масала бўйича масъул бўлган тегишли идоралар мавжудлиги, куч-қудратимиз ҳам етарли эка-нини таъкидлаб ўтдилар. Дарҳақиқат, бу борада бугунги кунда мамлакатимизда фаолият юритаётган Мудофаа вазирлиги, Ички ишлар вазирлиги ҳамда Фавқулодда вазиятлар вазирлиги сингари қатор тузилмалар тинчлик-осойишталик ва хавфсизликни таъминлаб келмокда.

1-йўналиш: Ўзбекистонда тинчлик-осойишталик ва хавфсизликни, фуқаролар ва миллатлараро ахиллик ва ҳамжихатликни кўз қорачиғидек сақлаш ва мустаҳкамлаш			4-йўналиш: Халқнинг ҳаёт сифати ва даражасини юксалтириш, жумладан, янги уй-жойлар, замонавий йўл ва коммуникация тармоқларини барпо этиш, аҳоли пунктларини тоза ичимлик суви билан таъминлаш, коммунал хизмат соҳасидаги муаммоларни ечиш
2-йўналиш: Аҳоли фаровонлигини, унинг реал даромадларини ошириш, бандлик масаласини ечиш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик, фермерлик ҳаракатини янада ривожлантириш, давлат томонидан бериладиган аниқ манзилли ижтимоий ёрдам тизимини такомиллаштириш
			5-йўналиш: Маҳалла идорасининг, маҳаллада яшайдиган аҳолининг ўзини ўзи бошқариш ва ижтимоий химоялаш тизимини янада такомиллаштириш, маҳалланинг ижтимоий-иқгисодий ҳаетдаги урни ва таъсирини янада кучайтириш, унга янги ҳуқуқ ва ваколатлар бериш
3-йўналиш: Халқ саломатлигини ҳимоялаш, соғлиқни сақпаш тизимини энг замонавий даволаш воситалари, техника ва технологиялар билан таъминлаш, профилактика ишларини янада кучайтириш, бу соҳада фидокорона меҳнат қилаётган тиббиёт ходимларининг машаққатли ва масъулиятли мехнатини моддий ва маънавий рағбатлантириш
			6-йўналиш: Аёлларнинг жамиятдаги ўрни ва нуфузини, ижтимоий фаоллигини янада ошириш, хотин-қизларнинг турли жабҳа ва йўналишларда қилаётган ишларини муносиб баҳолаш, уй бекаларининг оғирини енгил қилиш

4.2-расм. „Обод турмуш йили" Давлат дастурида алоҳида эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ
бўлган муҳим устувор йўналишлар58.
58Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш — бизнинг бош мақсадимиздир. Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. — „Халқ сўзи" газетаси, 2012 йил 8 декабрь.
71
Айни пайтда мазкур ҳолатнинг ҳуқуқий асослари Конституциямизнинг „Мудофаа ва хавфсизлик" деб номланган XXVI бобида: „Ўзбекистон Республикаси Қуролли Куч-лари Ўзбекистон Республикасининг давлат суверенитетини ва ҳудудий яхлитлигини, аҳолининг тинч ҳаёти ва хавфсизлигини ҳимоя қилиш учун тузилади" (125-модца), „Ўзбекистон Республикаси ўз хавфсизлигани таъминлаш учун етарли даражада қуролли кучларига эга" (126-модда), деб мустаҳкамлаб қўйилганини яна бир бор қайд этиб ўтиш мақсадга мувофиқцир59.
Мамлакатимизда тинчлик-осойишталик ва хавфсизликни таъминлаш энг устувор вазифалардан бири экани давлатимиз раҳбарининг „Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида" китобидан барчамизга маълум.
Миллий армиямизнинг ташкил этилиши тарихий зарурат натижаси бўлиб, бирин-чидан, янги тузилган давлатни бошқаришда бир-биридан муҳим, бир-биридан чигал, мураккаб вазифалар, муаммолар пайдо бўлаётган бир вақтда давлат мустақиллигини, тинчлик-осойишталикни, моддий ва маънавий бойликларни ҳимоя қилиш, эркин ва озод ҳаётни турли хавф-хатарлардан асраб қолиш бош масала бўлиб кун тартибига чиққани билан изоҳланади.
Мустақилликнинг дастлабки даврида вазият нақадар қалтис бўлгани, фуқаролар уруши ёки миллатлараро низо чиқиб, қон тўкилишига бир қадам қолганини қуйидаги мисоллардан ҳам билса бўлади. Турли этник ва диний гуруҳлардан иборат 60 миллионга яқин аҳоли яшайдиган минтақамизда иқтисодий, сиёсий вазият ўта таранглашган эди. Собиқ СССР тарқалгач, ҳамдўстлик давлатлари чегаралари ва уларнинг ҳудудида 24 марта ҳарбий тўқнашув ва ҳарбий можароларга оид 74 та вазият қайд этилди. Буларнинг барчаси ёш мамлакатимиз миллий хавфсизлигига хавф солмасдан қолмас эди, албатта.
Иккинчидан, XX асрнинг 80-йилларида турли уруш-жанжаллар гирдобида қолган Эрон, Ироқ, Афғонистон, Тожикистон сингари давлатлар билан Ўзбекистоннинг яқин чегарадошлиги. Ана шундай бир шароитда ёш Ўзбекистон Республикасига турли йўллар билан таъсир ўтказиш, уни демократик, дунёвий ривожланиш йўлидан қайтариб, диний давлат тузишга даъват этувчи кучлар ҳам пайдо бўла бошлади. Минтақадаги ана шундай нотинч, тахликали вазият Ўзбекистон олдига ўз мудофаа тизимини тезроқ вужудга келтириш вазифасини долзарб қилиб қўйди.
Мудофаа соҳасидаги мавжуд ва эҳтимол тутилган тахдидларни тахдил этиш мам-лакатимиз тинчлиги ва осойишталигани самарали ҳамда ишончли химоя қилишга қодир бўлган тезкор, жанговар қобилияти юксак, ҳар жиҳатдан яхши таъминланган Қуролли Кучларни шакллантиришни тақозо этди. Мазкур вазифаларни тезкорлик билан бажариш, қўшинлар бошқаруви самарасини ошириш, жанговарлик қобилиятини юксалтириш мақ-садида мамлакатимиз ҳудудида ҳарбий-маъмурий бирликлар — ҳарбий округлар тузиш тўғрисида қарор қабул қилинди.
Ҳарбий округ, бу — операцион йўналишларда Ўзбекистон Республикасининг хавф-сизлиги ва ҳудудий яхлитлигини таъминловчи асосий ҳарбий-маъмурий бирлик ҳамда умумқўшин тезкор-стратегик худудий бирлашмасидир60.
Мамлакат ҳудудида бешта — Шимоли-ғарбий (Қорақалпоғистон Республикаси, Хо-разм вилояти), Жануби-ғарбий махсус (Бухоро, Навоий, Қашқадарё, Сурхондарё вило-ятлари), Марказий (Самарқанд, Жиззах, Сирдарё вилоятлари), Шарқий (Андижон, Наманган, Фарғона вилоятлари) ва Тошкент (Тошкент шаҳри ва вилояти) ҳарбий округлари ташкил этилиши билан қўшинлар ва қисмларни қайта жойлаштириш амалга оширилди. Бу тадбирлар қўшинларни энг мухим стратегик йўналишларда жамлашга, ҳудудий мудофаанинг ҳақиқий тизимини шакллантиришга имкон берди, профессионал таркиби жиҳатидан энг мақбул армияни тузиш учун амалий ҳаракатлар бошланди. Ўзбе-
59Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. — Т.: „О'гЪек181:оп" НМИУ, 2012.
60Ўзбекистон Республикасининг „Мудофаа тўғрисида"ги қонуни (янги таҳрири), 2001 йил 11 май.
72
кистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 30 ноябрдаги „Ўзбекистон Республикаси Давлат чегараларини қўриклашни кучайтиришнинг ташкилий тадбирлари тўғрисида"ги қарори давлат чегаралари ҳимоясини ташкил этишни янада такомиллашти-ришда муҳим воқеа бўлди. Унга мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Давлат чегараларини қўриқлаш ва химоя қилиш концепцияси ишлаб чиқилди ва тасдиқпанди.
Концепцияга мувофиқ, чегара қўшинларининг янги ташкилий-штат таркиби аниқ-ланди. Мамлакатимизда бешта чегара минтақаси белгиланди, чегара отрядлари, комен-датуралари ва чегара заставалари қайтадан ташкил этилиб, чегара районларига, базалари ва постларига айлантирилди.
1999 йил 4 мартда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг „Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги фаолиятини такомиллаштириш чора-тадбирлари ҳақида"ги қарори қабул қилинди. Қарорга асосан, Ички қўшинлар бошқармаси асосида Ички ва Қоровул қўшинлари бош бошқармалари ташкил топди. Соқчилик бирлашмалари ва қисмлари Ички қўшинлар таркибидан чиқарилди. Ички қўшинлар таркибидаги тезкор милиция қисмлари ва бирлашмалари базасида махсус вазифаларни бажарувчи тезкор отрядлар тузилди. 1999 йил апрель ойидан бошлаб тезкор ҳаракатланувчи махсус қисмлар ташкил этилди. Мудофаа вазирлигига қарашли ўта мухим иншоотларни қўриқлаш бўлин-малари Ички қўшинлар тасарруфига ўтказилди.
Ислоҳотлар жараёнида Ички қўшинларнинг ташкилий тузилиши қайта кўриб чи-қилиб, ташкилий, моддий-техникавий жиҳатдан мустахкамланди. Улар жамиятни террор-чилик, қўпорувчилик хуружидан, барча шаклдаги экстремизм, уюшган жиноятчилик каби жиноий кўринишлардан ишончли ҳимоя қилувчи кучга айланди.
Бугунги кунда ҳар бир ҳарбий округ, йирик қисмлар ўз ўқув полигонларига эга бўлиб, уларда ҳарбий техникани бошқариш кўникмаларини ҳосил қилиш, жанговар қуроллардан отиш, артиллерия, ҳаво жанги тайёргарлиги, взвод, қисм таркибида тактик-ўқув машғулотларини ўтказиш учун барча шароитлар яратилди61.
Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги ва унинг жойлардаги хизматлари ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари тизимига киради.
Ички ишлар идораларининг асосий вазифаларига конституцион тузумни ҳимоя қилиш, жамоат тартиби ва хавфсизлигини сақлаш, фуқароларнинг ҳамда корхона, му-ассаса, ташкилотларнинг мулкини, ҳуқуқ ва эркинликларини ҳар хил жиноий тажовуз-лардан ва бошқа ҳуқуқбузарликлардан ҳимоя қилиш, жиноятчиликнинг олдини олиш ва содир этилган жиноятларнинг қисқа фурсатда тўлиқ очилишини таъминлаш, жиноятни содир этиш сабабларини аниқлаб, уларни бартараф этиш, содир этилган жиноятларни тергов қилиш, паспорт тизими фаолиятини таъминлаш (фуқароларга паспорт берилиши-ни, уларнинг рўйхатдан ўтиши ва чиқишини, визаларини расмийлаштириш), йўл ҳара-кати хавфсизлигини таъминлаш, маъмурий жавобгарлик ва жиноий жазоларнинг ўтали-шини таъминлаш, ёнғин хавфсизлигини сақлаш, вояга етмаганлар билан ишлаш, фу-қаролар томонидан ўқотар қуролларни сотиб олиш, сақлаш ва олиб юриш тартибини назорат қилиш ва расмийлаштириш каби кўплаб вазифалар киради.
Ҳозирги пайтда Ўзбекистон Республикаси ИИВ тизимига Жиноят қидирув ва тер-роризмга қарши кураш бош бошқармаси, Тергов бош бошқармаси, Пост-патруль хизмати ва Жамоат тартибини сақлаш бош бошқармаси, Ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш бош бошқармаси, Йўл ҳаракати хавфсизлиги бош бошқармаси, Ёнғин хавфсизлиш бош бошқармаси, Хорижга чиқиш, кириш ва фуқаролик бошқармаси, Республика „Қўриқ-лаш" бирлашмаси ва кўплаб бошқармалар, хизматлар киради62.
61 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг „Тарихий хотира ва инсон омили — буюк келажагимизнинг гаровидир" рисоласини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма / Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. — Т.: „О'^Итс\аи НМИУ, 2012. — 108—117-6.
62Ьцр://\ууууу.ту(1.иг/раее/13 — Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги сайти.
10-5-13
73
Фавқулодда вазиятлар вазирлиги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1996 йил 4 мартдаги „Ўзбекистон Республикасида Фавқулодца вазиятлар вазирлигани ташкил этиш тўғрисида"ги 1378-сонли фармонига биноан ташкил этилган. Мазкур тузилманинг асосий мақсади аҳолини ва иқгисодиётдаги объектларни табиий офатлардан муҳофаза қилишнинг самарали тизимини ташкил этиш, табиий ва техноген тусдаги фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш ва оқибатларини бартараф этиш ҳисобланади.
Фавқулодда вазиятлар вазирлиганинг асосий вазифалари ва фаолият йўналишлари этиб қуйидагилар белгиланган:
— фавқулодда вазиятларни бартараф этиш, аҳоли ҳаёти ва саломатлигини, моддий ва маънавий қадриятларни муҳофаза қилиш, шунингдек, тинчлик ва ҳарбий даврда фавқулодда вазиятлар вужудга келганда уларнинг оқибатларини тугатиш ҳамда зарарла-рини камайтириш соҳасида давлат сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш;
— фавқулодда вазиятларнинг оддини олиш ва бундай ҳоллардаги ҳаракатларни бошқаришнинг давлат тизими (ФВДТ)ни ташкил этиш ва унинг фаоли^гоши таъминлаш;
— Ўзбекистон Республикасининг фуқаро муҳофазасига раҳбарлик қилиш;
— вазирликлар, идоралар, Қррақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, ҳоким-ликларнинг аҳолини ва миллий бошшкларни муҳофаза қилиш, авариялар, ҳалокатлар ва табиий офатлар туфайли вужудга келган фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш ва уларни бартараф этишга доир фаолилтини мувофиқлаштириб бориш;
— фавкулодда вазиятларни бартараф этишга, аҳолини, мамлакат ҳудудини муҳофа-за қилишга ҳамда улар вужудга келгйн тақдирда халқ хўжалиги объектлари фаолиятининг барқарорлигини оширишга, шунингдёк, аҳолини, мансабдор шахсларни ҳамда фавқу-лодда вазиятларнинг олдини олиш ва бундай ҳоллардаги ҳаракатларни бошқаришнинг давлат тизими тузилмаларини тайёрлашга қаратилган мақсадли ва илмий-техник дастур-ларни ишлаб чиқишни ташкил этиш ва амалга ошириш;
— фавқулодда вазиятлар оқибатларини бартараф этиш учун молия, озиқ-овқат, тиббиёт ва моддий-техник ресурсларнинг давлат фавқулодда захира фондларини ташкил этишга доир ишларни мувофиқлаштириб бориш;
— вазирлик ваколатига кирадиган масалалар бўйича халқаро ҳамкорликни ташкил
4.3. Аҳоли фаровонлигани оширишнинг муҳим йуналишлари
63
этиш'
Юқорида қайд этилган идоралар билан бир қаторда мамлакатимизда тинчлик-осо-йишталик ва хавфсизликни таъминлашга ўз фаолияти билан катга ҳисса қўшиб келаётган бошқа кўплаб тузилма ва ташкилотларни ҳам мисол келтириш мумкин. Президентимиз мазкур идора ва ташкилотларнинг тинчлик-осойишталик ва хавфсизликни таъминлаш-даги юксак вазифасини инкор этмаган ҳолда, „Лекин қачон юрт тинч ва обод бўлади?" деган ўринли саволни ўртага ташлади. Ва бу саволга ўзлари қуйидаги жавобни берди: „Қачонки ҳар қайси уйда, ҳар қайси маҳаллада яшаётган одам тинчлик ва осудаликнинг қадрига етиб, уни мустаҳкамлашни, уни ҳимоялашни ўзининг бурчи, деб билса, тинч-лик учун курашсагина бу мақсадга эришиш мумкин".
Бундан кўринадики, „Обод турмуш йили" Давлат дастурини ишлаб чиқишда, энг аввало, маҳаллаларда, кўп қаватли уйларда истиқомат қилаётган ҳар бир фуқарода тинч-лик ва осудаликнинг қадрига етиш, уни муносиб ҳимоя қилиш кўникмаларини шакл-лантириш, тинчлик учун курашишга олий бурч сифатида қараш каби қадриятларни ривожлантиришга йўналтирилган чора-тадбирларга эътибор қаратиш зарур бўлади.
"Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Ўзбекистон Республикасида Фавқулодца вазиятлар вазирлигини ташкил этиш тўғрисида. 1996 йил 4 март, ПФ-1378-сонли Фармон.
74
Маърузада „Обод турмуш йили" Давлат дастурининг иккинчи йўналиши сифатида аҳоли фаровонлигани ошириш масаласи белгиланган.
Мамлакатимизда олиб борилаётган ижтимоий ва иқгисодий соҳадаги исло-ҳотларнинг бош мақсади иқгисодиётни юксалтиришнинг барқарор суръатларини ошириш орқали аҳолининг турмуш фаро-вонлигини юксалтиришдир.
Президентимиз аҳоли фаровонлиги-ни оширишнинг асосий йўналишларини белгилаб берди (4.3-расм).
Обод ҳаёт деган тушунча азал-азалдан халцимизнинг онгу тафаккурида, авваламбор, фаровонлик, тўкинчилик, мўл-кўлчилик, қут-барака, бозорларда арзончилик маъносини ўзида мужассам этиб келади. Шунинг учун ҳам бугунги кунда халқ фаровонлиги тушунчаси Ватан равнаци ва юрт тинчлиги деган, биз учун энг азиз ва муқаддас бўлган қадриятлар билан биргаликда миллий ғоямизнинг асосий мазмун-моҳиятини ташкил этмоқда.
Ислом Каримов
Энди аҳоли фаровонлигани оширишнинг устувор йўналишларига тўхталиб ўтамиз.
1. Аҳолининг реал даромадларини ошириш. Мамлакатимизда ялпи ички маҳсулот-нинг юқори суръатларда барқарор ўсиб бориши, бюджет соҳаси ходимларининг иш ҳақи, пенсия, нафақа ва стипендиялар миқдорининг мунтазам қайта кўриб чиқилиши, таълим, соғлиқни сақлаш ва илм-фан соҳалари хизматчиларининг мехнатини рағбатлантириш, аҳоли турмуш даражасини тубдан яхшилашга қаратилган бошқа чора-тадбирлар, айниқса, охирги йилларда халқимизнинг ҳаёт сифати изчил юксалиб боришини таъминламоқда.
Аҳолининг реал даромаддарини ошириш
Аҳоли фаровонлигани
оширишнинг муҳим
йўналишлари

Иш билан бандлик масаласини ечиш
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик, фермерлик ҳаракатини янада қўллаб-қувватлаш
Давлат томонидан бериладиган аниқ манзилли ижтимоий ёрдам тизимини такомиллаштириш
4.3-расм. Аҳоли фаровонлишни оширишнинг муҳим йўналишлари.
Юртимизда кечаётган ўзгаришлар аҳоли жон бошига тўғри келадиган реал пул маблағлари, ўртача номинал ва реал иш ҳақи миқдори белгиланган энг кам иш ҳақи, пенсия, нафақа ва стипендия кўрсаткичларини яққол намоён этмоқда (4.4-расм).
75

2500 -" 2000 1'	.1*
				21692017
1500 >■		1045
1000 у		^551
500 | о'
		1991 й. 2001 й. 2011 й. ■ Л.\оли жои бошига пул даромгшлари ■ Лҳо;1и жои бошига рсал иул ;[аромаллари

4.4-расм. Аҳоли жон бошига тўғри келадиган пул даромадлари, ХҚП бўйича АҚШ доллари ҳисобида (йил бошига нисбатан).
Расмдан кўриниб турганидек, аҳоли жон бошига тўғри келадиган пул даромадлари, харид қобилияти паритети асосида ҳисоблаганда, 2011 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра, 2017 долларни ташкил этди. Ўртача ойлик номинал иш ҳақи эса, харид қобилияти паритети асосида ҳисоблаганда, 2011 йилнинг январь ойида 1162,6 долларга етди.
Мамлакатимизда кучли ижтимоий сиёсатнинг босқичма-босқич амалга оширилиши, аҳоли даромадлари ва ҳаёт даражасини мунтазам ошириб бориш, халқимизни ижтимоий қўллаб-қувватлашни кучайтиришга қаратилган аниқ мақсадли чора-тадбирлар ўртача ой-лик иш ҳақи миқдорининг сезиларли равишда, яъни 2011 йилда 1991 йилга нисбатан АҚТТТ доллари қийматида 2,7 баробар, ўртача пенсия ҳажмининг эса 5,9 баробар оши-шини таъминлади. Пул даромадларининг ошиши ва аниқ йўналшрилган ижтимоий қўллаб-қувватлаш бўйича амалга оширилаётган чора-тадбирлар аҳоли барча қатламларининг ўртача даромадларининг ўсиб боришида муҳим омил бўлди. Бунда аҳолининг турли гурухлари даромадлари даражасидаги тафовутни акс эттирадиган Жини коэффициенти 1991—2011 йилларда 0,40 дан 0,29 га пасайди, бу эса иқгисодий жиҳатдан тараққий топган давлатлардаги ўртача кўрсаткичга мос келади (4.5-расм).

0,45 -0,4 0,35 0,3 0,25 0,2 • 0,15 0,1 ■ 0,05 0
	0,4	03 Ш11в1й
	11|11Ш11111|1й1
			0,29
	1991 й.	2001 й.	2011 й.

4.5-расм. Аҳоли пул даромадлари дифференцияси даражаси.
76
2. Иш билан бандлик масаласини ечиш. Аҳоли фаровонлигини оширишда бандлик масаласининг ўрни катта. Бугунги кунда меҳнатга лаёқатли аҳолининг бандлигини таъ-минлаш мақсадида янги иш ўринлари яратаётган иш берувчилар рағбатлантирилмоқца, уларга солиқ, кредит ва бошқа масалаларда имтиёзлар берилмоқда; мехнат бозорида ишчи кучи сифати ва рақобатдошлигини ошириш чора-тадбирлари кўрилмоқда; аҳолини иш билан таъминлашнинг энг самарали воситалари бўлган кичик бизнес, хусусий тадбир-корлик, касаначилик, хизмат кўрсатиш ва сервис соҳаси янада жадал суръатларда ривож-лантирилмоқда; аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳгож бўлган тоифалари моддий қўллаб-қувватланмоқда, улар учун иш ўринларини квоталаш тартиби йўлга қўйилди; давлат ва маҳаллий бюджет маблағлари ҳисобидан вақгинчалйк ва жамоат ишлари ташкил этилмоқ-да; ташқи ва ички миграцияни тартибга солишга эътибор кучайтирилмоқца.
Мамлакатимизда меҳнатга лаёқатли аҳоли бандлигини таъминлаш мақсадида ҳар йили янги иш ўринлари яратилмоқца. Жумладан, 2013 йилда 972,7 мингта янги иш ўрни ташкил этиш назарда тутилмоқда64. Бу иш ўринлари янги йирик саноат объектларини ишга тушириш, ишлаб турган корхоналарни реконструкция қилиш ва кенгайтириш, кичик бизнес, хусусий ва оилавий тадбиркорликни, хизмат кўрсатиш ва сервис соҳала-рини ривожлантиришни бундан буён ҳам рағбатлантириш, касаначилик имкониятлари-ни, шу жумладан, йирик корхоналар билан кооперациялашган касаначилик имконият-ларини кучайтириш ҳисобидан ташкил этилади.
Ишлаб чиқариш ва ижтимоий соҳа етарли даражада ривожланмаган, ишсизлик даражаси нисбатан юқори бўлган тоғли, чегара ҳудудларда жойлашган 28 та олис туманга алоҳида эътибор берилади. 2013 йидда бу ҳудудларда камида 126 мингта янги иш ўрни ёки 2012 йилдагидан беш фоиз кўп иш ўрни ташкил этиш назарда тутилмоқда.
4.1-жадвал Ўзбекистон Республикасида меҳнат ресурсларининг истиқбол кўрсаткичлари, минг киши65

Т/р	Кўрсаткичлар	2013 йил	2014 йил	2015 йил
1.	Меҳнат ресурслари сони	17365,5	17841,0	18329,5
2.	Иқгисодий фаол аҳоли сони	12929,9	13275,8	13658,0
3.	Иш билан банд аҳоли сони	12303,1	12644,2	13014,1
4.	Ишсизлар сони	626,8	631,6	643,9
5.	Ишсизлик даражаси, фоизда	4,8	4,8	4,7

2013 йилда иш ўринларига бўладиган эхтиёж параметрлари меҳнат бозоридаги ишчи кучига бўлган талаб ва таклиф балансига, шу жумладан, демографик вазиятга, миграция жараёнларига таъсир кўрсатадиган ижтимоий-иқгисодий ривожланиш омиллари ва тамо-йилларини, иқгисодиётдаги таркибий ўзгартиришлар, саноат, инфратузилма, инвести-ция, монетар ва фискал сиёсат чора-тадбирлари таъсирини таҳлил қилиш асосида белги-ланган.
м2013 йилда иш ўрни ташкил қилиш ва аҳоли бандлигини таъминлаш Давлат дастури. 65Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги маълумотлари.
77
4.2-жадвал 5
Ўзбекистон Республикасида янги иш ўринларини яратишга бўлган эҳгиёж прогаози,
минг киши66

Т/Р	Кўрсаткичлар	2013 й	2014 й	2015 й
I.	Янги иш ўринларига эҳтиёж, жами	1215,6	1222,6	1275,4
1.1.	Меҳнат бозорида илк бор иштирок этадиган шахслар сони	575,8	573,3	613,7
	Шулардан битирувчилар:
	— академик лицейлар	17,8	13,4	13,1
	— касб-ҳунар коллежлари	493,3	501,1	540,6
	— олий ўқув юртлари	58,3	58,8	60,0
1.2.	Ишга жойлашишга муҳтож, иш билан банд бўлмаган аҳоли сони	622,0	631,6	643,9
	Шундан қайтиб келган мехнат мигрантлари сони	37,3	36,5	35,8
1.3.	Бошқалар (муддатли ҳарбий хизматдан қайтганлар, жазони ўташдан озод * этилганлар)	17,8	17,7	17,8
II.	Иш ўринларига эҳтиёж, жами	1215,6	1222,6	1275,4
	Шу жумладан:
2.1.	Ходимларнинг табиий ишдан кеташи (пенсияга чиқиш, ўлим ва ҳ.к.) натижасида иш ўринларининг пайдо бўлиши	150,0	161,0	173,0
2.2.	Меҳнат муассасаларига иш берувчилар томонидан берилган бўш иш ўринлари сони	73,0	75,0	78,0
2.3.	Янги ташкил қилинадиган иш ўринлари сони	992,6	986,6	1024,4

Иш ўринларига бўлган эҳтиёжга демографик омил сезиларли ва бевосита таъсир ўтказишни давом эттирмоқда. 1985—1990 йилларда туғилиш юқори даражада бўлиб, ўша даврда 37 промиллени ташкил этгани, яъни ҳозирги вақгдагига нисбатан 1,7 баробар кўп бўлгани натижасида меҳнатга лаёқатли ёшга кираётган аҳолининг иддам ўсиш суръатлари сақланиб қолмоқца (4.1-жадвал).
4.1-жадвалдан кўриниб турганидек, 2013—2015 йилларда меҳнат ресурслари сони 17365,5 минг кишидан 18329,5 минг кишига кўпаяди. Бу даврда иқтисодий фаол аҳоли сони 6,1 фоизга кўпаяди ва прогноз қилинаётган даврда унинг меҳнат ресурслари таркибидаги улуши 74,3 фоиздан 74,5 фоизга ортади.
Истиқболда иш билан банд бўлган аҳоли сонининг ҳам кўпайиши кузатилиб, 2015 йилга келиб 13014,1 минг кишига етади. Шу билан бирга, прогноз қилинаётган даврда ишсизлар сони 626,8 минг кишидан 643,9 минг кишига ортади. Бироқ ишсизлик даражаси 2013 йилдаги 4,8 фоиздан 2015 йилда 4,7 фоизга тушиб, унинг камайиши куза-тилади.
66 Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги маълумотлари.
78
Демографик ривожланишнинг прогаоз маълумотларига кўра, мамлакатимиз меҳнат бозорида янги иш ўринларини яратишга бўлган эҳтиёж ортиб боради (4.2-жадвал).
Жадвалдан кўриниб турибдики, 2013 йилда мамлакатимиз меҳнат бозорида иш билан банд бўлиш эҳтиёжи прогноз бўйича 1 миллион 215 минг 600 та иш ўрнини ташкил этади, шундан 575,8 мингтаси — таълим муассасалари битирувчиларини ишга жойлаштириш учун, 622 мингтаси — прогноз даврининг бошида банд бўлмаган ва ишга жойлашишга муҳтож бўлган ишсиз аҳоли учун. Бунда 150 минг ходим табиий равишда чиқиб кетиши (пенсияга чиқиши ва ҳ.к.) муносабати билан бўшатилиши, шунингдек, прогноз даврининг бошида тақцим этилган 73 мингта бўш иш ўрнидан фойдаланилиши кутилмоқца.
Бутунги кунда аҳоли бандлигани таъминлаш борасида асосий вазифалар қуйидаги-лардан иборат (4.6-расм).
Аҳоли бандлигини таъминлаш борасқцаги вазифалар:
Ҳақтўланадиган жамоат ишларини ташкил этиш — иш топишда қийналаёттан, ишлашга
муҳтож аҳолини ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш, шу
жумладан, йўллар қуриш ва аҳоли пунктларини ободонлапггириш ишларида банд этиш
Касбга ўқитиш, қайта ўқитиш ва қайта тайёрлаш — меҳнат бозорида ўз
мутахассисликлари бўйича иш топа олмай қолишганда фуқароларни янги ишга
жойлашиш имконини берадиган касбларга ўқитиш, жумладан, „Уста-шогирд" усулида
касбга ўргатиш
Ишловчиларнинг меҳнат ҳуқукларини таъминлаш — асоссиз оммавий равишда ишдан бўшатилишининг олдини олишга алоҳида эътибор қаратиш, меҳнат қонунчилиги
назоратини ўрнатиш
Электрон ахборот алмашинуви имкониятларини кенгайтириш
Бўш иш ўринлари ва иш қидирувчилар ҳақидаги янгиланиб турувчи электрон маълумотлар банки имкониятларидан кенг фойдаланиш
Меҳнат бозорида рақобатдош аҳоли тоифаларига эътиборни кучайтириш — касаначиликни ривожлантириш, квотали иш жойларини таъминлаш, кам таъминланган
оилаларни қўллаб-қувватлаш
4.6-расм. Аҳоли бандлигини таъминлаш борасидаги вазифалар.
1. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик, фермерлик ҳаракатини янада ривожлан-тириш. Узбекистонда амалга оширилаётган иқгисодий ислоҳотларнинг ҳозирги босқичи кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш, унга кенг иқгисодий эркин-лик бериш билан тавсифланади. Шу жиҳатдан қараганда, ҳозирги кунда юртимизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришга алоҳида эътибор берилмоқда. Чунки, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасини ривожлантириш
79
200? 2010 20П ' \

4.7-расм. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши67.
масаласига давлатимиз иқгисодий сиёсатининг стратегик вазифаси, аҳоли фаровонлигани ошириш омили сифатида қаралмоқца.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасига давлат томонидан катта эътибор берилиши ҳамда қўллаб-қувватланйии натижасида унинг мамлакат ялпи ички маҳсуло-тидаги улуши йилдан-йилга ортиб бормоқца.
Хусусан, 2000 йилда ялпи ички маҳсулотнинг қарийб 31 фоизи иқтисодиётнинг фаол ривожланиб бораётган ушбу сектори улушига тўғри келган бўлса, 2008 йилда бу кўрсаткич 48,2 фоизни, 2009 йилда 50,1 фоизни, 2010 йилда 52,5 фоизни, 2011 йилда эса 54 фоизни ташкил этди ёки 2000 йилга нисбатан 23 фоизга ўсди (4.7-расм).
Мамлакатимизда иш билан банд аҳолининг 74 фоизидан ортиғи айнан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасида бандлиги бу соҳага эътиборни янада кучайти-ришни, жумладан, тижорат банклари томонидан кредитлар ажратишни кўпайтиришни ва шу асосда янги иш ўринларини ташкил этиш, барқарор даромад манбаларини шакллантиришга замин яратиш зарурлигини тақозо этади.
Узбекистонда фермерлик ҳаракатини янада ривожлантиришга алоҳида эътабор қара-тилган бўлиб, бу соҳани давлат томонидан қўллаб-қувватлаш йўналишлари 4.8-расмда келтирилган.
Мамлакатимизда фермер хўжаликларини янада тараққий этгиришда асосий эътибор аграр соҳада ислоҳотларни чуқурлаштириш, ишлаб чиқариш ва бошқариш жараёнларида бозор тамойилларини тўла қарор топтириш асосида қишлоқ аҳолисининг фаровонлигини кескин оширишга қаратилмоқда.
2. Давлат томонидан бериладиган аниқ манзилли ижтимоий ёрдам тизимини тако-миллаштириш. Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш тизими ёрдамга муҳтожларга, хусусан, кўп болали, кам таъминланган оилаларни қўллаб-қувватлашга йўналтирилган. Ўзбекис-тон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 10 декабрдаги „Болали оилаларни ижтимоий қўллаб-қувватлашни кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги 437-сонли қарорига асосан, вояга етмаган (16 ёшгача болалари бўлган, шунингдек, академик лицей
67Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йидда Ўзбекистонни ижтимоий-иқгисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги „2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади" мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. — Т.: „О^ШггеШ" НМИУ, 2012. - 217-6.
80

		ФЕРМЕР ХЎЖАЛИКЛАРИНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ҚЎЛЛАБ-ҚУВВАТЛАШ ЙЎНАЛИШЛАРИ
МОЛИЯ-КРЕДИТ ВА СОЛИҚ ИМТИЁЗЛАРИ				ЕРЛАРНИНГ МЕЛИОРАТИВ ҲОЛАТИНИ ЯХШИЛАШНИ ҚЎЛЛАБ- ҚУВВАТЛАШ			ДАВЛАТ БУЮРТМАСИ ОРҚАЛИ ҚЎЛЛАБ-ҚУВВАТЛАШ

4.8-расм. Фермер хўжаликларини қўллаб-қувватлаш йўналишлари68.
ва касб-ҳунар коллежларида таълим олаётган 16 ёшдан 18 ёшгача болалари бўлган) оилаларга нафақа фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан тайинлана-ди ва тўланади.
Юртимизда ишламаётган оналарни ижтимоий ҳимоя қилишга катта эътибор қара-тилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 25 январдаги „Аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини аниқ йўналтирилган тарзда қўллаб-қувватлашнинг 2002—2003 йилларга мўлжалланган дастурини амалга ошириш чора-тад-бирлари тўғрисида"ги 33-сонли қарорининг қабул қилингани бунинг яққол исботидир. Унга кўра, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан ишламаётган оналарга болани икки ёшга тўлгунгача парвариш қилиш бўйича ҳар ойлик нафақа тайинланади ва тўланади. Бола парваришлаш учун нафақа, парваришлаётган болалар со-нидан ва нафақа олувчи шахснинг меҳнат стажидан қатьи назар, ҳар ойда Ўзбекистон Республикасида ўрнатилган энг кам иш ҳақининг 200 фоизи миқцорида тўланади.
Аҳолининг ижтимоий муҳофазага энг муҳтож қатламларидан бири — бу кам таъ-минланган оилалардир. Кам таъминланган оилаларнинг ижтимоий ҳимоясини таъминлаш мақсадида қатор меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 24 августдаги „Кам таъминланган оила-ларни ижтимоий ҳимоя қилишни ташкил этиш масалалари тўғрисида"ги 434-сонли қаро-рида кам таъминланган оилаларни ҳисобга олиш, уларга моддий ёрдам тайинлаш ва тўлаш тартиби баён этилган. Унга кўра, кам даромадли оилаларга ҳар ойда бериладиган моддий ёрдам тайинлаш ва унинг миқдорини белгилаш фуқароларнинг ўзини ўзи бош-қариш органларига юклатилган. Бундай моддий ёрдам оилага 3 ой муддатга тайинланади ва энг кам иш ҳақининг ўша вақгда амадда бўлган 1,5 баробаридан 3 баробаригача бўлган миқдорда белгиланади.
Давлат томонидан бериладиган аниқ манзилли ижтимоий ёрдам тизимини такомил-лаштириш мақсадида Вазирлар Маҳкамасининг 2012 йил 7 июнда „Ижтимоий нафақалар тайинлаш тартибини янада такомиллаштириш ҳамда оилаларнинг жами даромадлари янада тўлиқ ҳисобга олинишини таъминлаш тўғрисида"ги 165-сонли қарори қабул қилинди.
Мазкур қарорга мувофиқ ҳамда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан ижтимоий нафақалар тайинлаш ва тўлашнинг манзиллилигини ошириш мақ-садида қуйидагилар амалга оширилмоқда:
68 Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқгисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасидаги „Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади" мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича Ўқув-услубий мажмуа. — Т.: „Иқтисодиёт", 2011. — 68-6.
11-5-13
81
— Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси томонидан фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг тақдимномаларига кўра нафақалар ва моддий ёрдам олиш учун оила аъзоларининг даромадлари тўғрисидаги маълумотларнинг ишончлилиги қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда текширилмоқда;
— Республика „Маҳалла" жамғармаси Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги, Молия вазирлиги ҳамда Иқтисодиёт вазирлиги билан биргаликда аҳоли ўртасида эхтиёжманд оилаларга нафақа ва моддий ёрдам тайин-лаш учун ўртача ойликнинг жами даромад миқдорини хисоблаб чиқиш тартиби тўғрисида кенг тушунтириш ишларини амалга оширмоқца.
Буқцан ташқари, кам таъминланган оилаларни ижтимоий ҳимоя қилиш даражасини ошириш ва манзилли ёрдамни кучайтиришга қуйидагилар хисобидан эришиш режалаш-тирижан:
— амал қилаётган имтиёзлар ва нафақа тўловлари тизимини тартибга солиш, ман-зилли характерга эга бўлмаган имтиёзларни, авваламбор, айрим профессионал гуруҳларга тақдим этиладиган имтиёзларни босқичма-босқич камайтириб бориш ва шунинг ҳисо-бидан кўпроқ эҳтиёж сезаётган оилаларга имтиёзлар ҳажмини ошириш;
— натурал кўринишда бериладиган имтиёзларни тегишли пул тўловлари билан алмаштириш жараёнини тугаллаш;
— норасмий секторда тадбиркорлик фаолиятидан, шунингдек, пул ўтказмалари хисобидан даромад олаётган оилаларни чиқариб ташлаш йўли билан моддий ёрдамга муҳтожлик сезаётган оилаларни аниқлаш усулини такомиллаштириш. Тежаб қолинган маблағлар энг муҳтож оилаларга моддий ёрдам кўрсатиш учун қайта йўналтирилади;
— жойларда муҳтожларга қўшимча ёрдам кўрсатиш, шунингдек, маблағларни иж-тимоий ҳимоянинг айрим моддалари ўртасида қайта тақсимлаш бўйича қарорлар қабул қилишда давлат органлари мустақиллигини кенгайтириш;
— ўзини ўзи бошқариш органларида кам таъминланган оилаларга нафақа тўловлари тўлашни ташкил қилиш билан шуғулланувчи мутахассислар тайёрлаш даражасини оши-риш;
— аҳолини ижтимоий химоялаш чора-тадбирларини молиялаштириш учун бюджет-дан ташқари маблағлар, жумладан, хайрия ташкилотлари ва ҳомийларнинг маблағларини жалб қилиш, бу кам таъминланган оилаларга ижтимоий тўловлар ҳажми ва қамровини оширишга имкон беради;
— айрим нафақа тўловлари ва имтиёзларни тугатиш натижасида бўшаган маблағ-ларни мухтож оилаларга манзилли нафақа тўловларини молиялаштириш ҳажмини оши-ришга йўналтириш;
— минимал ижтимоий стандартларни, жумладан, минтақавий хусусиятларни хисоб-га олган ҳолда, ҳисоб-китоб қилиш усулини такомиллаштириш;
— оилавий тадбиркорликни ривожлантириш учун аҳолининг ижтимоий заиф гуруҳ-лари, авваламбор, талаб қилинмаган меҳнат салоҳиятига эга, кам таъминланган оила-ларни кредит ресурсларидан фойдаланиш имкониятларини таъминлашга йўналтирилган микромолиялаштириш институтларини кенгайтириш.
Бир сўз билан айтганда, Юртбошимиз таъкидлаганидек, халқимизнинг „Меҳнатдан келса бойлик — турмуш бўлар чиройли" деган мақоли замирида мужассам бўлган ҳақиқатни ҳаётамиз тарзига айлантириш йўлида янги йилда ҳам катта-катта ишларни амалга оши-риш мўлжалланмоқда69.
4.4. Инсон саломатлигани мустаҳкамлаш, халқимизнинг ҳаёт сифати ва даражасини юксалтириш
69Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш — бизнинг бош мақсадимиздир. Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. — „Халқ сўзи" газетаси, 2012 йил 8 декабрь.
82
Ҳақиқатан ҳам, одамларимизнинг қачон, қаерда бўлмасин, дуога қўл очар экан, аввало, „Тани соғлиқ, тинчлик-хотиржамлик бўлсин, юртимиз обод бўлсин", деб ният цилиши бежиз эмас, албатта.
Ислом Каримов
Обод турмушнинг яна бир мухим шарти — бу инсон саломатлигини мус-тахкамлаш билан боғлиқ.
Аҳоли саломатлиги борган сари юқори даражадаги ижтимоий риюжланиш-нинг интеграциялашган кўрсаткичига ай-ланиб бормокда. Шу муносабат билан аҳоли
саломатлигини мустахкамлаш, соғлиқни саклаш муассасаларининг профилактика, яъни касалликларнинг олдини олиш борасидаги фаолиятининг самарадорлигини ошириш мухим ижтимоий-иқгисодий аҳамият касб этади.
Юртимизда соғлиқни сақлаш тизимини барпо этишнинг принципиал янгича ёнда-шувлари ишлаб чиқилди. Аҳолига юқори малакали бепул шошилинч тиббий ёрдам кўрса-тиш бўйича ягона тизим яратилдики, бу тизим туман ва шаҳарларда энг юқори талаблар ва халқаро стандартларга жавоб берадиган ихтисослаштирилган вилоят шифохоналари ва 173 та бўлимлардан ҳамда тез тиббий ёрдам хизматларидан иборат бўлиб, уларнинг фаолиятига раҳбарлик қилиш ва мувофиклаштириш ишлари Республика шошилинч тиб-бий ёрдам илмий маркази томонидан амалга оширилмоқда.
Жарроҳлик, кардиология, кўз микрохирургияси ва урология соҳаларида энг замо-навий диагностика ва даволаш ускуналари билан жиҳозланган республика ихтисослаш-тирилган тиббиёт марказлари ташкил этилди. Ушбу марказларда юқори малакали мута-хассислар мураккаб, юқори технологик ноёб операцияларни амалга оширмоқдалар.
Соғлиқни сақлашнинг бирламчи бўғинида, айниқса, қишлоқ жойларда жидций ўзгаришлар содир бўлди — кам самарали фельдшерлик-акушерлик пунктлари ва амбу-латориялар ўрнига замонавий тиббий техника билан жиҳозланган 3,1 мингтадан кўпроқ қишлоқ врачлик пунктлари ташкил этилиб, уларда малакали умумий амалиёт шифокор-лари бирламчи тиббий ёрдам кўрсатишмоқца.
Шифокорлар ҳамда тиббиёт ходимларини моддий рағбатлантириш ва меҳнатига ҳақ тўлаш тизими тубдан ўзгартирилди — уларнинг иш ҳақи миқдори ва рағбатлантириш механизми бажарилаётган ишнинг мураккаблиги ва оғирлик даражасига, кўрсатилаётган тиббий ёрдам сифатига бевосита боғлиқ қилиб қўйилди. Ҳар бир тиббиёт муассасасида моддий рағбатлантириш ва тиббий муассасани ривожлантириш жамғармалари ташкил қилинган. Натижада кейинги икки йил ичида тиббиёт ходимларининг иш ҳақи миқдори 2,2 баробар кўпайди.
Соғлиқни саклаш соҳасида ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, замон талабларига жавоб берадиган ташкилий тузилмаларни шакллантириш, касалликлар тарқалишининг зарур профилактикасини таъминлаш, аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш самарадорлиги ва сифатини, ундан барчанинг бахраманд бўлишини тубдан ошириш, шунингдек, тиббиёт ходимларини тайёрлаш ва қайта тайёрлаш тизимини такомиллаштириш мақсадида кенг кўламли ишлар қилинмоқца. Давлатимиз раҳбари ўз маърузасида бу ҳақца тўхталиб, қуйидагиларни таъкидлади: „...халқимизнинг саломатлигини ҳимоялаш, бунинг учун соғлиқни саклаш тизимини энг замонавий даволаш воситалари, техника ва технология-лар билан таъминлаш, профилактика, яъни касалликларнинг олдини олиш ишларини янада кучайтириш, бу соҳада фидокорона мехнат қилаёттан тиббиёт ходимларининг
83
машаққатли ва масъулиятли меҳнатини моддий ва маънавий рағбатлантириш масалалари биз учун доимий вазифа бўлиб қолади"70.
Узбекистонда соғлиқни саклаш тизимини ислоҳ қилишнинг асосий йўналишлари 4.9-расмда келтирилган.
Ўзбекистонда соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилишнинг асосий йўналишлари:
ягона ташкилий-услубий раҳбарликни ҳамда аҳолига кўрсатиладиган тиббий хизматлар сифати уствдан назоратни таъминлайдиган соғлиқни сақлашнинг замонавий ташкилий
тузилмасини шакллантириш;
замонавий диагностика ва даволаш ускуналари билан жиҳозланган, юқори малакали
кадрлар салоҳияти билан таъминланган ҳамда аҳолига ихтисослаштирилган юқори
технологик тиббий ёрдам кўрсатадиган республика ихтисослаштирилган илмий-амалий
тиббиёт марказлари тармоғини янада ривожлантириш ва шундай янги марказлар
ташкил қилиш;
тиббий диагностика тизимини туб^дан такомиллаштириш, республика ҳудудвда замона-
вий, халқаро стандартларга мос бўлган ускуналар билан жиҳозланган ҳамда юқори
малакали мутахассислар билан таъминланган диагностика хизматлари тармоғини кенг
• ривожлантириш;
аҳолини вирусли ва юқумли касалликлардан ҳимоя қилиш, ОИВ/ОИТС касаллиги-
нинг олдини олиш тизими самарадорлиги ва ишончлилигини, аввало, зарарланиш
манбаларини профилактика қилиш ва тугатишга қаратилган чора-тадбирлар ҳисобидан
ошириш;
аёллар ва болалар соғлиғини саклаш, бўлғуси оналар саломатлик ҳолати устидан назорат қилиш тизими сифатини тубдан ошириш, скрининг марказлар, педиатрия ва туғуруқ муассасаларининг моддий-техник базасини, айниқса, қишлоқ жойларда янада
ривожлантириш ва мустаҳкамлаш;
/" *
тиббиёт муассасаларининг умумий амалиёт шифокорлари ва аниқ бир соҳага ихтисос-
лашган шифокорларга нисбатан талаб-эҳтиёжларини қондиришни хисобга олган ҳолда
кадрларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш тизимини такомиллаштириш, тиббиёт ходим-
ларининг малакаси ва касб маҳоратини муттасил ошириб бориш учун шарт-шароит-
ларни таъминлаш;
^. „
замонавий диагностика ва даволаш ускуналарига, юқори малакали тиббиёт ходимла-
рига эга бўлган ҳамда аҳолига даволаш жараёнининг тасдиқланган стандартларига
мувофиқ равишда сифатли, ихтисослаштирилган тиббий хизмат кўрсатадиган хусусий
тиббиёт муассасаларини ривожлантиришга кўмакдашиш.
4.9-расм. Ўзбекистонда соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилишнинг
асосий йўналишлари.
70Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш — бизнинг бош мақсадимиздир. Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. — „Халқ сўзи" газетаси, 2012 йил 8 декабрь.
84
Маърузада тўртинчи муҳим йўналиш сифатида халқимизнинг ҳаёт сифати ва дара-жасини юксалтириш, жумладан, янги уй-жойлар, замонавий йўл ва коммуникация тармоқларини барпо этиш, аҳоли пунктларини тоза ичимлик суви билан таъминлаш, коммунал хизмат соҳасидаги муаммоларни ечиш каби долзарб масалалар бўйича ҳам дастурда аниқ чора-тадбирлар белгиланиши кераклиги қайд этиб ўтилди.
Бир неча асрлар аввал табиатан бунёдкор халқимиз тафаккури, салоҳияти ва азму шижоати билан бунёд этилган маҳобатли обидаларимиз ҳозирги кунга қадар дунё ахлининг ҳайратига сазовор бўлиб келмоқда. Халқимизнинг бундай бунёдкорлик анъана-лари 2009 йилдан сўнг янги босқичга кўтарилиб, ўзгача маъно ва қиёфа касб этди. Яъни 2009 йиддан буён Президентимиз ташаббуси ва раҳнамолигида барча қишлоқ туманла-рида намунавий лойиҳалар асосида ҳамманинг ҳаваси келадиган турар жойларни қуриш кўлами кенгаймоқда71. Бундай уй-жойларнинг барпо қилиниши билан мустақил юртимиз чинакам бунёдкорлик, ободонлаштириш майдонига айланмоқда.
Миллий анъаналаримиз ва замонавий уйсозликнинг услуб ҳамда шакллари уйғун-лашган, барча қулайликларга эга муҳташам иморатлар қишлоқиаримиз кўркига кўрк, чиройига чирой қўшмоқда. Қуйидаги диаграмма маълумотларидан кўринадики, мазкур дастур асосида қурилаётган уйлар сони ҳозирги вақтда қарийб 23 мингтага етган (4.10-расм).
2011—2015 йилларда намунавий лойиҳалар асосида замонавий муҳандислик ва транс-порт инфратузилмаси, ижтимоий объекгларга эга бўлган турар жой массивлари 35,5 минг якка тартибдаги уй-жой билан биргаликда барпо этилиши кўзда тутилмоқда72.

10000 -, 8000 -6000-4000. 2000-
		7400 ^^
	6800 тяни	шт М
	--^^Н—.—
0	2010 й.	2011й. ' 2012й.

4.10-расм. Қишлоқларда намунавий лойиҳалар асосида қурилган замонавий уй-жойлар сони.
Аҳоли фаровонлиги ва турмуш сифати кўп жиҳатдан замонавий йўл ва коммуни-кация тармоқдарининг ривожланиш даражасига боғлиқ. Айниқса, қишлоқ ва шаҳарларни автомобиль йўллари билан боғлаш, мамлакат ҳудуди бўйича темир йўл тармоғини барпо этиш муҳим йўналишлардан ҳисобланади. Маълумки, мустақиллик йилларида юртимизда транспорт инфратузилмасини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилди (4.3-жадвал).
Автомобиль йўллари ҳозирги кунда мамлакатимиздаги барча аҳоли пунктларини тўлиқ қамраб олган. 2006 йиддан бошлаб амалга оширилаётган Хизмат кўрсатшп соҳасини
71Президентнинг „Қишлоқ жойларда уй-жой қурилиши кўламини кенгайтиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисвда"ги 2009 йил 3 августдаги қарори.
72Ўзбекистон Республикаси иқтисодий-ижтимоий тараққиётининг мустақиллик йилларидаги (1990— 2010 йиллар) асосий тенденция ва кўрсаткичлари ҳамда 2011—2015 йилларга мўлжалланган прогнозлари: статистик тўплам. — Т.: ,,0'гЬеШоп" НМИУ, 2011. — 135—136-6.
85
ривожлантириш дастури ижросини таъминлаш жараёнида автомобилда йўловчи ташиш бўйича жами 929 та йўналиш очилди, шундан 13 таси шаҳар йўналишлари, 791 таси шаҳар атрофидаги ҳамда 125 таси вилоятлараро йўналишлардир. 2010 йилда транспорт хизмати 2006 йилга нисбатан 1,6 баробар, шу жумладан, автомобиль транспорти бўйича 1,7 баробар ўсди73.
Юқори даражада тараққий этган транспорт магистраллари ва коммуникациялари Ўзбекистоннинг халқаро майдондаги нуфузини ошириш билан биргаликда, мамлакати-мизнинг замонавий қиёфасини ҳам белгилайдиган мустаҳкам иқтисодий ўсиш нуқтаи назаридан муҳим аҳамиятга моликдир.
4.3-жадвал Ўзбекистонда транспорт инфратузилмасининг асосий кўрсаткичлари74
4.4-жадвалнинг давоми

Кўрсаткич	Ўлчов бирлиги	1990 йил	2000 йил 1	2010 йил
Умумий фойдаланишдаги қатгиқ қопламали автомобиль йўллари	км	38213	41524	41950
шу жумладан: халқаро аҳамиятга молик йўллар	км	3229	3239	3960
Умумий фойдаланишдаги темир йўллар	км - *	3462	3471	4227

Мазкур йўналишда амалга оширдлаётган чора-тадбирлар қаторида Узбекистон Рес-публикаси Президентининг 2010 йил 21 декабрдаги 1446-сонли қарорига мувофиқ тас-диқланган „2011—2015 йилларда инфратузилмши, транспорт ва коммуникация қурили-шини ривожлантиришни жадаллаштириш тўғрисида"ги дастурни мисол қилиб келтириш мумкин. Ушбу дастурдан кўзланган асосий мақсад — ишлаб чиқариш, транспорт ва муҳандислик-коммуникация инфратузилмаси тармоқларининг республика иқтисодиёти тармоқлари ва ҳудудларини истиқбодда ривожлантириш борасида амалга оширилаётган дастурлар билан узвий боғлиқ ҳолда иддам ривожланишини таъминлаш ҳамда бунинг негизида янги иш жойларини яратиш, аҳолининг бандлиги ва турмуш даражаси узлуксиз ўсиб боришига эришишдир.
Мазкур дастурдан умумий қиймати 8 миллиард 504 миллион долларлик жами 85 та лойиҳа ўрин олган бўлиб, уларнинг бажарилиши натижасида жами 14394 та янги иш ўрни яратилади (4.4-жадвал).
4.4-жадвал
2011—2015 йилларда инфратузилмани, транспорт ва коммуникация қурилишини ривожлантиришни
жадаллаштириш дастурининг асосий кўрсаткичлари

Йўналиш номи	Лойиҳа қиймати (млн. доллар)	Лойиҳа сони
1	2	3
Дастурнинг умумий қиймати	8504,0	85 та
шу жумладан:
Автотранспорт системаси	3544,0	Пта
Темир йўл транспорти системаси	2146,6	14та

"Ўзбекистон Республикаси иқтисодий-ижтимоий тараққиётининг мустақиллик йилларидага (1990— 2010 йиллар) асосий тенденция ва кўрсаткичлари ҳамда 2011—2015 йилларга мўлжалланган прогаозлари: статистик тўплам. — Т.: „СгЬеШоп" НМИУ, 2011. — 67—68- б.
74Ўша манба, 68-6.
86

1	2	3
Ҳаво йўли транспорти системаси	993,7	14 та
Муҳандислик-коммуникация инфратузилмаси ва телекоммуникация системаси	1794,7	44 та
Шаҳар электротранспорти паркини янгилаш	24	2та

Дастур доирасида амалга оширилаётган кенг кўламли ишлар мамлакатимизнинг асосий транспорт шакллари: ҳаво, темир йўл ва автомобиль транспорт тизимини, шунинг-дек, муҳандислик-коммуникация инфратузилмаси ва телекоммуникация инфратузилма-сини ривожлантиришни жадаллаштиришга, мавжуд ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш салоҳиятидан тўлиқ ва кенг миқёсда фойдаланишга қаратилган75.
Юрт ободлиги, халқ фаровонлиги кўп жиҳатдан аҳоли пунктларини тоза ичимлик суви билан таъминлаш, коммунал хизмат соҳасини ривожлантириш билан боғлиқ. Маз-кур омилнинг аҳамиятини чуқур ҳис этган ҳолда, мустақиллик йилларида аҳолининг коммунал хизматлар билан таъминланиш даражасини оширишга катга эътибор қаратилди (4.5-жадвал). Хусусан, қишлоқ аҳолисини ичимлик суви ва табиий газ билан таъминлаш давлат дастурининг амалга оширилиши натижасида бу соҳадаги вазият тубдан яхшиланди.
4.5-жадвал
Аҳолини коммунал хизматлар билан таъминланиш даражаси, аҳолининг умумий
сонига нисбатан фоизда76

Кўрсаткич	1990 йил	2000 йил	2010 йил
Ичимлик суви таъминоти	64,0	80,4	82,6
шужумладан, қишлоқ жойларда	55,0	72,3	75,8
Табиий газ таъминоти	44,6	76,1	83,7
шу жумладан, қишлоқ жойларда	19,3	65,9	77,7
Марказий иситаш тазими	29,1	35,4	41,0
Оқовалаштириш хизмати (канализация)	25,5	28,3	37,1
Бир кишига тўғри келадиган ўртача уй-жой майдони, квадрат метр ҳисобида	12,1	13,8	15,2

Аҳолининг тоза ичимлик суви ва та-биий газдан фойдаланиш имкониятларини кенгайтиришда юқорида зикр этилган дас-тур билан бирга, магистрал ичимлик суви ва табиий газ тармоқларини қуриш бўйича аниқ мақсадли давлат дастурларининг амал-га оширилиши ҳам мухим аҳамиятга эга
...биз турмушимизни янада обод цилиш вазифасини олдимизга қўяр эканмиз, бир ҳақиқатни чуқур англаб олишимиз зарур. Яъни, ҳаётимизни обод қилишнинг муҳим шарти — бу аввало маҳаллани обод цилиш демакдир.
Ислом Каримов
75 Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги „2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади" мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. — Т.: „О^ШусШ" НМИУ, 2012. - 187—189-6.
7бЎзбекистон Республикаси иқгисодий-ижтимоий тараққиётининг мустақиллик йилларидаги (1990— 2010 йиллар) асосий тенденция ва кўрсаткичлари ҳамда 2011—2015 йилларга мўлжалланган прогнозлари: статистик тўплам. - Т.: „СГгЪеШоп" НМИУ, 2011. - 116-6.
87
бўдци. 1991—2009 йилларда 54 минг километрдан зиёд, шу жўмладан, қишлоқ жойларда 47,9 минг километрли сув тармоқлари ва ичимлик суви қувурлари, 74 минг километрдан ортиқ, шу жумладан, қишлоқ жойларда 67,6 минг километрлик газ тармоқлари қурилиб, ишга туширилди77.
Ҳозирги кунда аҳоли фаровонлиги даражасини ошириш мақсадида мазкур йўналиш-даги ишлар жадаллаштирилмоқца. Ижтимоий ва коммуникация инфратузилмаларининг жадал ривожланиши ҳамда тез ўсиб бораётган уй-жой бозорининг шаклланиши шаҳар ва қишлоқ жойларда хизмат кўрсатиш ва сервис инфратузилмасининг кенгайишига ҳамда бунинг натижасида 2011—2015 йилларда транспорт ва маиший хизмат кўрсатиш ҳажми-нинг 2,5 баробар ошишига имкон яратади78.
4.5. Маҳаллани обод қилиш — ҳаётимизни обод қилишнинг муҳим шарти
„Обод турмуш йили" давлат дастурининг бешинчи йўналиши сифатида маҳаллалар-ни обод қилиш масаласи кўрилади.
Маҳалла — Ўзбекистоннинг муайян тарихий шароитларида асрлар давомида шакл-ланиб, фаолият кўрсатаётган, аҳоли яшайдиган маъмурий-ҳудудий бирлик, уюшма. Ша-ҳарча, қишлоқ ва овулларда, шунингдек, улар таркибидаги маҳаллаларда ҳамда шаҳар-лардаги маҳаллаларда фуқароларнинг йиғинлари — ўзини ўзи бошқариш органлари икки ярим йил муддатга раисни (оқсоқолни) ва унинг маслаҳатчиларини сайлайди.
Ўзини ўзи бошқариш органлари жамият ва давлат ишларини бошқаришда қатна-шишга доир ўз ҳуқуқларини рўёбга чиқаришда фуқароларга кўмаклашади, ўз ҳудудла-: ридаги ижтимоий ва хўжалик вазифаларини ҳал этиш, оммавий-маданий тадбирларни ўтказиш, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларига Ўзбекистон Республикаси қонун-ларини, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонларини, Ўзбекистон Респуб-ликаси Ҳукуматининг, халқ депутатлари кенгашлари ва ҳокимларнинг қарорларини бажаришда ёрдамлашиш мақсадида фуқароларни бирлаштиради.
Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари
Шаҳарча, қишлоқ, овул фуқароларининг, шунингдек, шаҳар, шаҳарча, қишлоқ ва овулдаги маҳалла фуқароларининг йиғини (вакиллар йиғилиши)
Фуқаролар йиғинининг кенгаши (фуқаролар йиғинининг раиси, унинг маслаҳатчилари, комиссияларнинг раислари ва масъул котиб)
Фуқаролар йиғини фаолиятининг асосий йўналишлари бўйича комиссиялар
Фуқаролар йиғинининг тафтиш комиссияси
Туман марказидан олисда жойлашган ва бориш қийин бўлган шаҳарчалар, қишлоклар ва овулларда қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда тузилган
маъмурий комиссиялар
4.11-расм. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ташкилий тузилмаси.
77 Ўзбекистон Республикаси иқтисодий-ижтимоий тараққиётининг мустақиллик йилларидаги (1990— 2010 йиллар) асосий тенденция ва кўрсаткичлари ҳамда 2011—2015 йилларга мўлжалланган прогнозлари: статистик тўплам. — Т.: „О'2Ъек181оп" НМИУ, 2011. — 117-6.
78Ўша манба, 136-6.
Ўзбекистон Республикаси ҳудудида жойлашган ўзини ўзи бошқариш органлари сони 9913 тани ташкил қилади. Уларнинг таркиби қуйидаги жадвалда берилган (4.6-жадвал).
4.6-жадвал
Ўзбекистон Республикаси ҳудудида жойлашган ўзини ўзи бошқариш
органлари ҳақида маълумот

т/р	Номи	сони
1.	Жамоатчилик асосидаги маҳаллалар	609
2.	Қишлоклардаги маҳаллалар	1326
3.	Овуллардаги маҳаллалар	154
4.	Шаҳарчалардаги маҳаллалар	110
5.	Шаҳардаги маҳаллалар	8323
	Жами	9913

Манба: Ўзбекистон Республикаси „Маҳалла" хайрия жамғармаси маълумотлари
Жадвалдан кўриниб турганидек, юртимиздаги ўзини ўзи бошқариш органларининг аксарият қисми (83,9 фоизи) шаҳарлардаги маҳаллаларнинг улушига тўғри келади.
Президентимиз ўз маърузасида „...маҳалла идорасининг, маҳаллада яшайдиган аҳоли-мизнинг ўзини ўзи бошқариш тизимини, керак бўлса, ижтимоий ҳимоялаш тизимини янада такомиллаштириш, маҳалланинг ижтимоий-иқгисодий ҳаётимиздаги ўрни ва таъ-сирини янада кучайтириш, унга янги ҳуқуқ ва ваколатлар бериш бўйича ҳам кенг жамоатчилик иштирокида амалий таклифлар ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқцир"79, деб
таъкидлади.
Президентимизнинг ана шу фикрларидан келиб чиқиб, маҳаллаларнинг қуйидаги йўналишлардаги фаолиятини янада жонлантириш лозим, деб ҳисоблаймиз.
1. Маҳаллаларда тадбиркорликни кучайтириш, хизматлар ва савдо соҳасини ривож-лантириш ҳамда кичик бизнес соҳаси орқали янги иш ўринлари барпо этиш:
— маҳаллалар ҳудудида хусусий тадбиркорлик ва оилавий бизнесни микромолия-лаштириш учун ижтимоий инвестициялар жамғармаси ташкил этиш;
— маҳалла аҳолисининг тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш учун мамлака-тимизда кредит уюшмалари тармоқларини ташкил этиш;
— маҳаллаларда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун тижорат банкларининг кредит линиялари ва бюджетдан ташқари жамғармалар ҳисобидан молиявий маблағлар ажратилишини кенгайтириш;
— маҳаллалар ҳудудида жойлашган ишлаб чиқариш биноларини ҳунармандчилик устахоналари ташкил этиш, халқ ҳунармандчилиги билан шуғулланиш ва аҳолига турли хизматлар кўрсатиш учун ижара шартлари асосида ажратиш. Маркетинг ва менежмент масалаларида тадбиркорларга услубий ва амалий ёрдам кўрсатиш.
2. Маҳалла ижтимоий инфратузилмасини ривожлантириш:
— Маҳаллалар ва корхоналарнинг ўзаро алоқа ва бир-бирини қўллаб-қувватлаш тизимини барча ҳудудларда жорий этиш;
79Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш — бизнинг бош мақсадимиздир. Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. — „Халқ сўзи" газетаси, 2012 йил 8 декабрь.
89
12-5-13
— корхона, ташкилот ва муассасалар иштирокида ва уларнинг ёрдамида ҳар бир маҳаллани ободонлаштириш дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш;
— маҳаллаларда аҳолининг табиий газ ва тоза ичимлик суви билан таъминланиши даражасини ошириш;
— идоравий уй-жойларни мукаммал таъмирлаш ҳисобидан маҳаллалар аҳолисининг яшаш шароитларини яхшилаш;
— якка тартибдаги уй-жойларда яшовчи фуқароларнинг уй-жой коммунал хизмат-лар ҳақини тўлиқ тўлашини таъминлаш механизмини такомиллаштириш;
— фойдаланилмаётган нотурар жой биноларининг зарур қисмини маҳаллаларнинг ижтимоий ва ишлаб чиқариш инфратузилмасини ривожлантириш учун ўзини ўзи бош-қариш органлари ихтиёрига бериш.
3. Кам таъминланган оилалар ижтимоий муҳофазасини кучайтириш ва ёш оилаларни қўллаб-қувватлаш:
— кам таъминланган ва моддий ёрдамга муҳтож оилаларга фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан кўрсатиладиган ижтимоий ёрдам учун корхоналар, муассаса ва ташкилотлардан қўшимча маблағлар жалб этиш мақсадида корхоналар даро-мадининг солиқ солинадиган базасини маҳаллага кўрсатиладиган хайрия ёрдами миқцо-рида, бироқ солиқ солинадиган даромаднинг 1 фоизидан ортиқ бўлмаган даражада камайтиришни назарда тутиш;
— меҳнат ва фуқароларни ўзини ўзи бошқариш органларининг ишсиз деб эътироф этилган шахсларга нафақа тўланишийи ва уларнинг оилаларига моддий ёрдам кўрсати-лишини таъминлашдаги ўзаро ҳамкорлигини кучайтириш;
— тижорат банкларининг кредитлари ва бюджетдан ташқари манбалар хисобидан рўзғор хўжалигини юритишда кам таъминланган ёш оилаларга ссуда ажратиш механиз-мини кенг жорий этиш;
— боқувчисиз қолган ва кам таъминланган оилаларнинг болаларига; меҳрибонлик уйлари ва мактабгача таълим муассасалари тарбияланувчиларига мурувват ёрдами қўрса-тишни жонлантириш;
— кам таъминланган ва кўп болали оилаларнинг болаларини болаларни соғломлаш-тириш оромгоҳларида бепул ёзги дам олишини таъминлаш;
— муҳтож ёлғиз кекса фуқаролар ва ногиронларнинг квартиралари, уйлари ва маиший хоналарини таъмирлаш;
— ишсиз фуқароларни ҳақ тўланадиган жамоат ишларига жалб қилиш орқали ўзгалар парваришига муҳтож ёлғиз кексалар, пенсионерлар ва ногиронларнинг уйларига бориб ижтимоий ёрдам кўрсатиш билан тўлиқ қамраб олинишини таъминлаш;
— ёлғиз кексаларнинг ижтимоий-маиший эхтиёжлари, саломатлиги ва моддий ахво-ли мониторингини йўлга қўйиш, уларнинг муаммоларини ўз вақгида аниқлаш ва бар-тараф этишга доир аниқ чора-тадбирлар ишлаб чиқиш.
4. Маҳаллалар аҳолисига тиббий ва санаторий-курорт хизмати кўрсатишни яхши-лаш. Болалар спортини ривожлантириш:
— маҳаллада истиқомат қилувчи барча пенсионерларни, ногиронларни, шу жумла-дан, ногирон болаларни, ёлғиз кекса фуқароларни тиббий кўрикдан ўтказишни ташкил этиш;
— оила, маҳалла, соғлиқни сақлаш органлари, таълим ва бошқа муассасалар, жамоат ташкилотларининг оналик ва болаликни муҳофаза қилиш бўйича ўзаро ҳамкор-лик тизимини босқичма-босқич жорий этиш;
— соғлом турмуш тарзи, уй-жой ва овқатланиш гигиенаси, хўжалик ва маиший чиқиндиларни зарарсизлантириш мавзусида буклетлар, плакатлар тайёрлаш ва уларни маҳалла аҳолиси орасида тарқатиш;
90

2
I
4

— барча муҳтож кекса ва ногиронларни протез-ортопедия буюмлари билан таъмин-лаш;

— барча иммобил, муҳтож ёлғиз кексалар, пенсионер ва ногиронларнинг қўл-оёқларини уйида протезлашни таъминлаш;
— кексалар ва ногиронларнинг ногиронлар аравачаларига, қўлтиқгаёқ, ҳасса ва эшитиш аппаратларига эҳтиёжини таъминлаш;
— туман марказларидан олис қишлоқ ва овулларда яшайдиган кексалар, пенсионер ва ногаронларни тиббий-ижтимоий патронаж хизматлари билан қамраб олшпни кенгай-тириш;
— маҳаллалар ҳудудида болалар майдончаларйни тиклаш ва реконструкция қилиш;
— 16 ёшгача бўлган болаларнинг барча давлат спорт иншоотлари секцияларида спорт машғулотлари билан бепул шуғулланишини таъминлаш;
— маҳаллалар ўртасида болаларнинг дам олишини ташкил этиш бўйича танлов ўтказиш.
5. Аҳоли ўртасида маънавий-ахлоқий тарбия ишларини ташкил этишда маҳаллалар-нинг фаолиятини кучайтириш:
— маҳаллаларда маънавий-ахлоқий мухитни, тартиб-интизомни мустаҳкамлаш, ёшларни ватанпарварлик рухида тарбиялаш, оила ва маҳаллаларнинг ўзаро аҳиллигини таъминлаш юзасидан чора-тадбирлар дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш;
— маҳалланинг ҳаётини, урф-одат ва анъаналарни, меҳр-шафқатни, ёш авлодни ўз маҳалласи ва Ватанга муҳаббат ва миллий ғурур руҳида тарбиялашни акс эттирувчи бадиий кўргазма ўтказиш;
— илм-фан, маданият, санъат, адабиёт, спорт соҳасидаги таниқли инсонларнинг ўзлари туғилиб ўсган маҳаллаларда аҳоли билан мунтазам учрашувларини ташкил этиш ва ўтказиш тажрибасини қўллаб-қувватлаш ва кенг ёйиш;
— туманлар ва шаҳар-қишлоқларда маҳаллалар ҳаёти, маҳалла ахлининг эзгу, ноёб ва ибратли урф-одатлари, анъаналари, меҳр-мурувват намуналарини акс эттирувчи кўчма фото ва бадиий кўргазмалар ташкил этиш;
— тажриба-синов ўтказилаётган туман ва минтақаларда маҳалла, давлат ва жамоат тузилмалари иштирокида оилавий таълим ва болалар тарбияси тизимини ташкил этиш ва жорий қилиш;
— маҳаллаларда санъат усталари ва ёш ижрочиларнинг ижодий учрашувларини ўтказиш;
— барча маҳаллаларда гиёхвандликнинг зарари, ёшларнинг экстремистик оқимлар таъсирига тушиб қолишининг олдини олиш мақсадида учрашув ва суҳбатлар ўтказиш;
— маҳаллаларда мамлакатимизда амалга оширилаёттан миллатлараро муносабатлар ва диний бағрикенглик сиёсатининг маъно-мазмунини очиб бериш мақсадида суҳбатлар ўтказиш.
4.6. Аёлларнинг жамиятдаги ўрни ва нуфузини оширишнинг
асосий йўналишлари
„Обод турмуш йили" давлат дастурининг олтинчи йўналиши сифатида аёлларнинг жамиятдаги ўрни ва нуфузини оширишга алоҳида эътибор қаратилади.
Аёлни эъзозлаш, унга эҳтиром кўрсатиш халқимизга хос олижаноб хусусиятлардан биридир. Шу маънода, Ўзбекистонда хотин-қизларнинг жамиятдаги ўрни ва мавқеини мустахкамлаш борасида давлат аҳамиятига молик тарихий ишлар амалга оширилаётгани чуқур ҳаётий асосга эга. Жамиятда сиёсий, ижтимоий-маънавий муҳит барқарорлиги ва тараққиёти кўп жиҳатдан аёлларга, ёшларга, оилага бўлган муносабат ва эътибор билан белгиланади.
91
...ҳаётимизни янада соғлом ва обод қилши, аввало аёл зотининг жамиятимиздаги ўрни ва нуфузини, ижтимоий фаоллигини янада ошириш, хотин-цизларимизнжг турли жабҳа ва йўналишларда қилаётган ишларини муносиб баҳолаш, ҳар қайси хонадонда уй бекаси бўлмиш опа-сингилларимизнинг отрини енгш қилиш асносида турмушимизни фаровон этиш билан узвий ва чамбарчас боғлиқдир. Ана шу ҳақиқатни амалда царор топтириш учун бизнинг ҳали қиладиган кўп ишларимиз борлигини унутмаслигимизни истардим.
Ислом Каримов
Мамлакатимиз Президенти аёллар-нинг жамиятдаги ўрни ва ролига юқори баҳо бериб, уларнинг ҳуқуқ ва манфаат-ларини химоя қилиш, хотин-қизларимиз-нинг билимдон, замонавий мутахассис, малакали касб эгалари бўлишлари ҳамда соғлом ва мустаҳкам оила бекаси бўлиш учун зарур шарт-шароитлар яратиш, би-ринчи навбатда, соғлом бола туғилиши ва уни тарбиялаш, оналар ва болалар соғ-лигини муҳофаза қилиш давлатимиз ва жамиятимизнинг доимий эътиборидаги энг устувор вазифа эканига доимий ра-вишда мухим эътибор қаратмоқда.
Истиқяол йилларида Конституция-миз ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси, Оила кодекси, Фуқаролик кодекси, Жиноят кодекси, „Ўзбекистон Республикасида ногиронларнинг ижтимоий ҳимояси тўғрисида"ги, „Ўзбекистон Респуб-ликасида ёшларга оид сиёсат тўғрисида"ги, „Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида" ги, „Меҳнат муҳофазаси тўғрисида"ги, „Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғри-сида"ги, „Фуқаролар саломатлигини* муҳофаза қилиш тўғрисида"ги, „Таълим тўғриси-да"ги, „Хотин-қизларга қўшимча и^тиёзлар тўғрисида"ги ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилиниб, юртимиз аёлларининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш, опа-сингилларимизнинг фаоллигини ошириш, уларга маънавий-руҳий мадад бериш бўйича улкан ишлар амалга оширилди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 18-моддасида хотин-қизларнинг барча соҳаларда эркаклар билан тенг ҳуқуқли экани эътироф этилган80. Шуни алохида таъкидлаш керакки, хотин-қизларимизнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган барча қонун ҳужжатлари халқаро ҳуқуқий меъёрларга асосланади. Аёлларни қўллаб-қувватлаш борасидаги халқаро ҳужжатлар:
1. Инсон ҳуқуқпари умумжаҳон декларацияси (1948 йил декабрь).
2. Аёлларни камситишнинг барча шаклларини бартараф этиш тўғрисидаги конвен-ция (1979 йил декабрь).
3. Ҳаракатнинг Пекин платформаси (1995 йил сентябрь).
4. БМТ Бош Ассамблеясининг XXI асрда эркаклар ва аёллар тенглиги ҳақидаги якуний ҳужжатлари (2000 йил июнь).
5. Мингйиллик ривожланиш декларацияси ва мақсадлари (2000 йил, сентябрь). Юқорида қайд этилганидек, юртимизда мустақиллик йилларида хотин-қизларнинг
жамиятдаги ролини оширишга ва уларни ижтимоий қўллаб-қувватлашга қаратилган қатор ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатлар қабул қилинди (4.12-расм).
1991 йил 27 декабрда Ўзбекистон хотин-қизларининг Термиз конференциясида Ўзбекистон хотин-қизлар қўмитаси ташкил тодци. Ушбу жамоат бирлашмаси ихтиёрий асосда ташкил этилган, ўзини ўзи бошқарадиган нодавлат нотижорат ташкилот хисоб-ланади.

Хотин-қизларнинг жамиятдаги ролини оширишга ва уларни ижтимоий қўллаб-қувватлашга қаратилган ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатлар:
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1995 йил 2 мартдаги „Ўзбекистон Республикасининг давлат ва ижгимоий қурилишида хотин-қизларнинг ролини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги 1084- сонли Фармони			Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2004 йил 25 майдаги „Ўзбекистон хотин-қизлар қўмитаси фаолиятини қўллаб-қувватлаш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида"ги 3434-сонли Фармони
Ўзбекистон Республикасининг 1999 йил 14 апрелдаги „Хотин-қизларга қўшимча имтиёзлар тўғрисида"ги қонуни			„Сайловлар тўғрисида"ги қонуннинг 22-моддасига киритилган ўзгартириш. Яъни, мамлакат Парламентига бўладиган сайловларда депутатликка номзодлар кўрсатиш жараёнида хотин-қизлар учун 30 фоизлик квота жорий этилгани

4.12-расм. Мустақиллик йилларида хотин-қизларнинг жамиятдаги ролини ошириш борасида қабул қилинган ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатлар.

г Ч Ўзбекистон хотин-қизлар қўмитаси билан биргаликда фаолият олиб бораётган уюшма ва комиссиялар
Аёл ва спорт комиссияси				Иқгидорли қизлар ташкилоти
? \ Аёллар ва уларнинг оилаларини ҳимоя қилиш марказлари >. >				Ўзбекистон Республикаси хотин-қизларининг „Олима" уюшмаси . >
Ўқувмар	казлари			„Оила" илмий-амалий маркази
Фахрий аёлл	ар уюшмаси			Тадбиркор аёллар уюшмаси
		\	9
	Ўзбекистон ишбилармон аёллар уюшмаси

юЎзбекистон Республикасининг Конституцияси — Т.: ,,0'гЬе1а81оп" НМИУ, 2012.
92
4.13-расм. Ўзбекистон хотин-қизлар қўмитаси билан биргаликда фаолият олиб бораётган
уюшма ва комиссиялар.
93
Қўмитанинг асосий мақсади — хотин-қизларни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш, уларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, ижтимоий-сиёсий ва меҳнат фаоллигани ошириш, хотин-қизларнинг ижтимоий-иқгисодий, маиший ахволи-ни янада яхшилаш ва истеъдодини юзага чиқариш бўйича пухта ва самарали фаолиятни таъминлаш, оилада маънавий-ахлоқий муҳитни шакллантиришда аёлларнинг ролини кучайтиришдир.
Ўзбекистон хотин-қизлар қўмитаси билан биргаликда 4.13- расмда кўрсатилган уюшма ва комиссиялар айни шу соҳада фаолият олиб боради.
Жамиятимизда хотин-қизларнинг давлат қурилишидаги иштирокини ошириш мақ-садида сиёсий партиялар фаолиятида аёллар ролини кучайтириш, партия аъзоларининг муайян қисмини аёллар ташкил этишига эришилди (4.7-жадвал).
4.7-жадвал
Сиёсий партияларда хотин-қизларнинг улуши, фоизда

Партиянинг номи	2003 йил	2005 йил	2010 йил
хдп	32,2	34,2	39
ЎзЛиДеП	28,3	33,1	35
„Миллий тикланиш" ДП	40	45,6	46,3
„Адолат" СДП	30 '	38	48,6

Мамлакатимизда хотин-қизларнинг иш билан бандлигини таъминлашга алоҳида эътибор қаратилган бўлиб, уларнинг мазмуни қуйидагилардан иборат:
1. Хотин-қизларнинг тадбиркорликка оид билимларини ошириш, иқгисодий мада-ниятини шакллантиришга қаратилган чора-тадбирларни амалга ошириш.
2. Аёлларнинг иқгисодий имкониятларини кенгайтириш мақсадида кредит уюшма-ларини ташкил этиш.
3. Нодавлат, нотижорат ва халқаро ташкилотлар билан биргалиқда турли дастурларни амалга ошириш орқали иш жойларини яратиш.
4. Аёлларнинг мехнат муҳофазасини кучайтириш.
Аёлларнинг иш билан бандлипши таъминлаш борасидаги ислоҳотлар самарасини улар учун яратилган иш ўринлари сони динамикасида ҳам кўришимиз мумкин (4.14-расм).

600-, 500-
				458	482,8
400-300-			403Д^,		—♦	■■■......♦"■ хотин-қизлар учун яратилган иш ўрин-
200-	198,4	204,6 „,,,.,--*--,	2108^^			лари сони, мингта
100-	*......
0	2005	2006	2007 2008 2009	2010	2011

4.14-расм. Ўзбекистон Республикасида хотин-қизлар учун яратилган иш ўринлари сони, мингга81.
81 Ўзбекистон Республикаси Хотин-қизлар қўмитаси маълумотлари.
94
Аёллар саломатлиги ва аёл бахтининг тўкислиги, аввало оила мустаҳкамлигининг, оила мустаҳкамлиги эса жамият тараққиётининг асосий омилидир. Шу боис юртимизда она ва бола саломатлигини таъминлаш, оилада соғлом муҳитни яратиш давлат сиёсати-нинг энг устувор йўналишлари даражасига кўтарилди. Умуман, ҳеч бир давлатда оила тақцири, хотин-қизлар келажаги ҳамда уларнинг жисмоний ва маънавий жиҳатдан бар-камоллигини таъминлаш масаласига Ўзбекистондагидек улкан эътибор қаратилмаган, десак муболаға бўлмайди.
Оналар ва болалар саломатлигини муҳофаза қилиш бўйича катта ишлар қилинди, жумладан, пойтахтимиз ва вилоятларимизда замонавий тиббий ускуналар билан жиҳоз-ланган диагаостика, скрининг ва перинатал марказлари, янги туғуруқ мажмуалари барпо этилди. Биргана „Она ва бола скрининги" Давлат дастури доирасида барча вилоятларда янги скрининг марказлари ташкил этилди. 2011 йилда 5,9 миллион нафар хотин-қиз ҳар йили ўтказиладиган тиббий кўрикдан, қарийб 150 минг ҳомиладор аёл скрининг тек-пшрувидан ўтказилган. Кдшлоқ жойларда истиқомат қилаётган 243 мингдан ортиқ ҳомила-дор аёллар поливитаминлар билан бепул таъминланиб, болаларни юқумли касалликларга қарши эмлаш даражаси қарийб 100 фоизни ташкил этганини алоҳида қайд этиш лозим.
Аҳоли саломатлиги, хусусан, оналар ва болалар соғлиғини муҳофаза қилиш бора-сида мамлакатимизда эришилган ютуқдар 2011 йили Тошкент шахрида ўтказилган „Ўзбе-кистонда она ва бола саломатлигини муҳофаза қилишнинг миллий модели: „Соғлом она — соғлом бола" мавзусидаги халқаро симпозиумда қатор халқаро ташкилотлар, жумладан, Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти, ЮНИСЕФ томонидан юксак баҳоланди.
Қиз болалар, хусусан, қишлоқ қизларини спорт билан шуғулланишга жалб этишга катта эътибор берилмоқца. Мамлакатимизда бадиий гимнастикани ривожлантириш дас-тури қабул қилинган бўлиб, спортнинг ушбу нафис тури билан шуғулланадиган қизлар сони йилдан-йилга ошиб бормоқда. 2010 йил ўтказилган 42 та халқаро мусобақада юртимиздан иштирок этган 500 нафардан зиёд ёш спортчининг учдан бир қисмини қизлар ташкил этгани, айниқса, қувончлидир.
Умуман олганда, Ўзбекистонда аёлларнинг нуфузини, ижтимоий фаоллигини янада ошириш борасидаги ислоҳотлар учта асосий йўналишда олиб борилмоқда.
1. Хотин-қизларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш:
— хотин-қизларнинг жамиятдаги мавқеини мустаҳкамлаш, ижтимоий фаол хотин-қизлар сафини кенгайтириш ва етук кадрлар захирасини яратиш;
— юртимиз ва хорижий мамлакатлардаги хотин-қизлар ташкилотларининг ижобий иш тажрибасини оммалаштириш;
— турли ижтимоий-сиёсий тадбирларда хотин-қизларнинг фаол иштирокини таъ-минлаш;
— хотин-қизларнинг ҳуқуқий-сиёсий саводхонлигини ошириш.
2. Оналик ва болаликни муҳофаза қилиш:
— аёлларнинг репродуктив саломатлигини яхшилашга қаратилган чора-тадбирларни татбиқ этиш;
— тиббий маданият масалаларида хотин-қизлар саводхонлигини ошириш;
— соғлом оилани шакллантириш масалалари бўйича давлат ва жамоат ташкилотлари билан ҳамкорлик қилиш;
— спортни оммалаштириш ва соғлом турмуш тарзини тарғиб этиш.
3. Хотин-қизларнинг маданият ва таълим (диний таълим) даражасини ошириш:
— оилада, маҳаллаларда, меҳнат жамоаларида хотин-қизларнинг диний билим ва маданиятини шакллантириш;
— турли бузғунчи кучларнинг хотин-қизлар онгига таъсирининг олдини олиш ва уларга қарши самарали курашиш ишларини оқилона ташкил этиш;
95
— хотин-қизларнинг маънавий, интеллектуал ва касбий ўсишини таъминлашга қаратилган чора-тадбирларни ташкиллаштириш.
Юқоридаги фикр-мулоҳазалардан кўринадики, „Обод турмуш йили" давлат дасту-рини ишлаб чиқишда Президентимиз томонидан белгилаб берилган устувор йўналишлар ҳамда уларни амалга ошириш пировардида юртимиз ободлиги ва халқимиз фаровонли-гини янада юксак даражага олиб чиқишнинг реал имкониятларини яратади. Давлатимиз раҳбарининг ўз маърузалари сўнгида „Кириб келаётган янги йилга мамлакатимизда „Обод турмуш йили" деб ном берганимиз бизнинг мустақиллик йилларида олиб бора-ётган сиёсатимизнинг асосий, бош мақсади бўлмиш инсон манфаати, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таьминлаш, ҳаётимизнинг янада обод ва эркин, эртанги кунимиз-нинг янада ёруғ бўлиши йўлида яна бир улкан қадам бўлиб хизмат қилишига амин-ман"82, деб таъкидлагани ҳам ушбу фикрларнинг яққол далили ҳисобланади.
Мавзуни мустаҳкамлаш юзасидан савол ва топшириқлар:
1. Президентимиз маърузасида айтилганидек, ҳар бир янги йилга ном бериш неги-зида қандай эзгу мақсадлар туриши лозим?
2. Обод деган сўзнинг маъноси нималарни англатади?
3. „Ободлик кўнгилдан бошланади" деган чуқур мазмунли иборанинг маъно-маз-муни ҳақида гапириб беринг.
4. Юртбошимизнинг маърузасвда „Обод турмуш йили" муносабати билан қабул қилинадиган давлат дастурида қайсй устувор йўналишларга алоҳида эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ экани таъкидлаб ўтидди?
5. Ўзбекистонда тинчлик-осойишталик ва хавфсизликни, фуқаролар ва миллатлараро аҳиллик ва ҳамжиҳатликни сақлаш ва мустаҳкамлаш бўйича масъул бўлган қандай идо-ралар мавжуд?
6. Халқ фаровонлиги тушунчасининг Ватан равнақи ва юрт тинчлиги тушунчалари билан ўзаро боғлиқ жиҳатларини изоҳлаб беринг.
7. Инсон саломатлигини мустаҳкамлаш обод турмушнинг муҳим шарти эканини қандай тушунасиз?
8. Кейинги йилларда мамлакатимизда янги уй-жойлар, замонавий йўл ва коммуни-кация тармоқларини барпо этиш, аҳоли пунктларини тоза ичимлик суви билан таъмин-лаш, коммунал хизмат соҳасини ривожлантиришда қандай ижобий натижалар қўлга киритилмоқда?
9. Президентимизнинг „Ҳаётимизни обод қилишнинг муҳим шарти — бу, аввало, маҳаллани обод қилиш демакдир" деган сўзларининг маъносини изоҳлаб беринг.
10. Нима учун аёлларнинг жамиятимиздаги ўрни ва нуфузини, ижтимоий фаолли-гини янада ошириш турмушимизни фаровон этиш билан узвий ва чамбарчас боғлиқ?
82Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш — бизнинг бош мақсадимиздир. Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. — „Халқ сўзи" газетаси, 2012 йил 8 декабрь.
96
ХУЛОСА
Мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов Ўзбекистон Республикаси Конституция-си қабул қилинганининг йигирма йиллиги муносабати билан пойтахт жамоатчилиги, сиёсат ва жамоат арбоблари, фан, маданият ва санъат намояндалари, юртимизда фаолият кўрсатаётган хорижий давлатлар элчихоналари ва халқаро ташкилотлар ваколатхоналари вакиллари иштирокида ўтказилган анжуманда якунига етаётган „Мустаҳкам оила йили" нинг мантиқий ва узвий давоми сифатида 2013 йилни юртимизда „Обод турмуш йили"
деб эълон қилди.
Бу тараққиёт йўлидаги чуқур ўйланган, вазмин, залварли ислоҳотларнинг янги бир босқичини бошлаб бераётган йил сифатида барчамизга катта мамнуният бағишлайди.
Шу кунларда юртимиз меҳнаткашлари, барча фуқаролари ана шу маърузанинг руҳи билан яшамоқда. Бу тарихий ҳужжатда илгари сурилган ҳаётий ўта мухим мақсад ва вазифалар, устувор йўналишлар шу заминда яшаётган бирон кимсани бефарқ қолдир-
майди, албатга.
20 йил мобайнида Конституциямизнинг ҳаётий негизи нақадар мустаҳкам экани, у бизнинг миллий қадриятларимиз ва умуминсоний талабларга ҳар томонлама мос экани яққол ўз исботини тодди. Мамлакатимиз мустақиллигининг дастлабки кунларидан бош-лаб инсон ҳуқуқ ва манфаатлари, унинг бахт-саодатини таъминлаш биз учун бош ғояга айланди. Қувонарлиси шуки, мехнаткаш халқимиз ўзимизга хос ва ўзимизга мос йўлга — тараққиётнинг „ўзбек модели"га содиқ эканини фидокорона меҳнати, бунёдкорлик ипшари билан қайта-қайта намоён этди ва этмоқда.
Дарҳақиқат, Ватанимиз мустақилликка эришганидан буён кириб келаётган ҳар бир янги йилни ҳаётий тажрибамиз, турмуш сабоқларию давр руҳидан келиб чиққан ҳолда, ижтимоий-сиёсий негизи ғоят мустаҳкам бўлган ўзига хос янги бир ном билан аташ анъанага айланди. Йилларга қўйилаётган бу номлар шунчаки шиор ёки атама эмас. Президентимиз таъкидлаганидек, албатта, бундай эзгу анъана замирида милли-онлаб инсонлар манфаати, оилалар тотувлиги, соғлом авлод камолоти, она ва бола ҳимояси, қарияларнинг қадрига етиш, маҳалла ва хонадонлар ободлиги, жамиятимиз-да меҳр ва мурувват интилишларини юксалтириш, соғлом турмушни барқарорлашти-риш каби эзгу орзу-интилишлар мужассам. Бошқа кўп ишлар қатори ҳар қайси йилга ном беришда ҳам инсон ва унинг манфаатларини таъминлаш, жамиятимизда тинчлик ва осойишталик, меҳр-оқибат, инсонпарварлик муҳитини мустаҳкамлаш, кўпчилик-ни ўйлантираётган долзарб муаммоларни ҳал қилиш барчамиз учун устувор вазифа деб белгилаб берилади.
Бундай улкан мақсадларга эришишда, давлат қурилиши ва унинг тараққиёти ма-салалари бўладими, жамиятимизнинг демократик янгиланиши, иқтисодиётимизни ри-вожлантириш ва эркинлаштириш муаммолари бўладими — шулар каби барча вазифалар-ни ечишда „Ислоҳот ислоҳот учун эмас, аввало, инсон учун, инсон манфаатларини таъминлаш учун" деган теран маъноли тамойилга асосланиб иш кўриш анъанаси улкан ижобий натижалар бермоқда.
13-5-13 97
Президентимиз Ислом Каримовнинг 2012 йилнинг 7 декабрь куни Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинган куннинг 20 йиллигига бағишланган тан-танали йиғилишдаги „Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимиз-нинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш — бизшшг бош мақсадимиздир" мавзусидаги маърузасининг мазмун-моҳияти шуни яққол кўрсатадики, агарда инсон ўзи ҳеч нарса қилмай, давлатга, табиатга, бошқаларнинг кўмагига кўз тикиб яшаса, ҳеч нарса ўзгар-майди. Ҳуқуқ ва имконият ҳам, бурч ҳам ўз жойида қолиб кетади, амалга ошмайди. Бундай ҳолда инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ҳам жонсиз, эгасиз қолиб кетаверади, адолатсизликлар авж олади. Инсон эркинлиги ва фаоллиги шу маънода биз барпо этаётган давлат ва жамият ҳаётида туб таянч асослардан бири бўлиб келмоқда. Мамлакатимизда амалга оширилаётган янгиланиш ва тараққиёт сиёсатишшг стратегик мақсади юртимизда истиқомат қилувчи барча инсонлар учун муносиб ҳаёт шароити яратиб бериш, ривож-ланган демократик мамлакатлардаги каби кафолатланган турмуш даражаси ва эркинлик-ларни таъминлаш негизида моддий жиҳатдан тўкис, мустаҳкам ва адолатли жамиятни шакллантиришдир.
Маърузани ўрганиш ва амалиётда қўллашнинг мазмун ва моҳиятини белгилайдиган асосий тезислар қуйидагилардан иборат:
Биринчидан, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси миллий давлатчиликнинг тикланиши ва шаклланишининг, умуман, мустақилликнинг ҳуқуқий пойдевори ва мус-таҳкам асосидир. Бош қомусимиз Ўзбекистоннинг ҳар бир фуқароси, давлат ва жамият учун аниқ йўлни белгилаб берган Асосий қонунимиз, Ватанимиз ва давлатимизнинг ижтимоий, сиёсий, иқгисодий, маданий ҳаётини ташкил этиш ва бошқариш учун муҳим тарихий ҳужжатдир.
Иккинчидан, мустақиллик даври мобайнида эришилган, дунё жамоатчилиги тан олган оламшумул ютуқ ва марралар, шунингдек, изчил ривожланаётган иқтисодиёт ва унинг барқарор ўсиш суръатлари, аҳоли фаровонлиганинг мутгасил ошиб бориши, жаҳон ҳамжамиятида Ўзбекистоннинг обрў-эътибори тобора юксалиб бораётгани — буларнинг барчаси Конституциямиз асосига қўйилган мақсад, тамойил ва меъёрларнинг ҳаётбахш самарасидир.
Учинчидан, Ўзбекистон танлаган ва „ўзбек модели" деб дунёда тан олинган мам-лакатнинг тараққиёт йўли, унинг асосини ташкил этадиган тамойил ва мезонларнинг нечоғлиқ тўғри эканини бугун ҳаётнинг ўзи яққол тасдиқлаб бермоқда ва унга бўлган ишонч тобора ортаб бормоқда. Ўзбекистоннинг тадрижий тараққиёт йўлидан ривожлани-ши изчил ва босқичма-босқич амалга оширилаётгани, шунингдек, кучли ижтимоий сиёсат юритиш қоидалари ҳаётга изчил татбиқ этилаётгани барча ютуқгарнинг шарти ва гарови бўлмоқда.
Тўртинчидан, халқимиз эришган улкан марраларнинг энг муҳими эски тизимдан бутунлай воз кечиб, мамлакатимизни модернизация қилиш ва демократлаштириш йўли-дан дадил бораётганимиз ва бу жараённинг ҳеч қачон ортга қайтмайдиган қатьий ва изчил тус олганида намоён бўлмоқда. Бугунги кунда одамларимизнинг ижтимоий онги, ҳаётга муносабати тобора ўзгармоқда. Фуқароларнинг сиёсий етуклиги, юртимизда ва аунёда юз бераётган воқеа-ҳодисаларга нисбатан фуқаролик масъулияти, дахлдорлик ^сси ошиб бормоқца.
Бешинчидан, ушбу омилларнинг барчаси мамлакатимизда демократик ислоҳотларни шада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепциясини амалга шшриш, юртимизнинг тараққиёт ва фаровонлик йўлидан изчил ривожланиб боришини, шги марраларни қўлга киритишимизни таъминлайдиган қудратли ҳаракатлантирувчи ■суч бўлиб хизмат қилиши шубҳасиз.
98
Хулоса қилиб айтганда, янги йилнинг юртимизда „Обод турмуш йили", деб ном-ланиши халқимизнинг миллий табиати, миллий руҳи, яшаш тарзи ва урф-одатларига ™тда моТтушади. Шундай экан, мазкур ўқув қўлланма Президентимиз маърузасида беХаб берилшн устувор йўналишларни хаётга изчил татбиқ э^ш, жисмонан соғлом, маънан баркамол авлодни тарбиялашда фаол ва омилкор бўлишимиз зиммамизгаюк-ланаётган масъулиятни англаб, ҳар томонлама самарали фаолият олиб боришимиз зарур-лиги замон талаби эканини чуқур тушунишимизга хизмат қилади, деб уилаимиз.
99
ТЕСТ САВОЛЛАРИ
1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси қачон қабул қилинган?
А) 1992 йил 6 декабрь; Б) 1992 йил 7 декабрь; *В) 1992 йил 8 декабрь; Г) 1992 йил 9 декабрь.
2. Ўзбекистон Республикаси қачон БМТ аъзолигига қабул қилинган?
*А) 1992 йил 2 март; Б) 1995 йил 12 ноябрь; В) 1992 йил 3 май; Г) 1993 йил 1 июль.
3. Ўзбекистонни мустақил деб эълон қилиш туғрисидаги Олий Кенгаш қарори қачон қабул қилинган?
А) 1991 йил 30 август; *Б) 1991 йил 31 август; В) 1991 йил 1 сентябрь; Г) 1991 йил 2 сентябрь.
4. Ўзбекистон Республикаси парламенти қандай аталади?
А) Сенат;
Б) Қонунчилик палатаси;
В) Олий Кенгаш;
*Г) Олий Мажлис.
5. Сайловларда иштирок этиш учун фуқаро неча ёшга тўлган бўлиши лозим?
А) 17 ёшга; *Б) 18 ёшга; В) 20 ёшга; Г) 25 ёшга.
6. Ўзбекистон Республикасининг парламенти неча палатадан иборат?
А) Бир палатадан (Олий Мажлис);
*Б) Икки палатадан (Қонунчилик палатаси ва Сенат);
В) Парламент палатали бўлиши мумкин эмас;
Г) Қўшма мажлис вақтида бир палатали, алоҳида мажлислар ўтказилганда икки 1алатали.
7. Қонунчилик палатаси нечта депутатдан иборат?
А) 120 нафар; Б) 130 нафар; *В) 150 нафар; Г) 200 нафар;
100
8. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республи-каси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2010 йил 12 ноябрдаги қўпша мажлисидаги „Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фу-қаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси" маърузасида Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг қайси моддаларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш таклифлари баён этилди?
А) 78, 67, 90; Б) 100, 80, 91, 93; *В) 78, 80, 93, 96, 98; Г) 78, 80, 90, 96, 98.
9. Ўзбекистон Республикасида ўлим жазоси қачондан бошлаб бекор қилинди?
А) 2005 йил 1 августдан; *Б) 2008 йил 1 январдан; В) 2007 йил 1 январдан; Г) 2009 йил 1 сентябрдан.
10. „Хабеас корпус" институтининг мазмун-моҳияти тўғри берилган жавобни тошшг.
*А) эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқи прокурордан судга ўтказилиши;
Б) мамлакатимизда ўлим жазосининг бекор қилиниши;
В) жиноят ишини қўзғатиш ҳуқуқининг суд ваколатидан чиқарилиши;
Г) прокурор ваколатларининг судга ўтказилиши.
11. „Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаро-лик жамиятини ривожлантириш концепцияси"да илгари сурилган амалий таклифлар асо-сида 2012 йил декабрь ҳолатига кўра парламентимиз томонидан нечта қонун қабул қилин-

ДИ?
*А)	12	та;
Б)	17	та;
В)	10	та;
Г)	21	та.

12. Дунё ҳамжамиятида катта ташвиш уйғотаётган масалалар, бу —
А) Радикализм ва экстремизмнинг ўсиши, муросасизлик;
Б) Ядровий технологиялар ва оммавий қирғин қуролларининг тарқалиб кетиш хавфи;
В) Янги кескинлик ўчоқпарининг пайдо бўлиши; *Г) Ҳамма жавоб тўғри.
13. Минтақамиз хавфсизлиги, барқарорлиги ва изчил ривожланишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган жараёнлар, бу —
*А) Глобаллашув шароитида йирик давлатларнинг манфаатлари, ядровий техноло-гиялар ва оммавий қирғин қуролларининг тарқалиб кетиш хавфи; Б) Интеграция ва кооперациялашув жараёнлари; В) Рационализм ва реформизм; Г) Бюрократия ва манфаатпарастлик.
14. 2008 йилнинг 3 апрелида НАТО/СЕАП ташкилотининг Бухарест саммитида Ўзбекистон Президенти томонидан қандай амалий таклифлар билдирилди?
101
*А) Афғон муаммоси, бу муаммони фақат ҳарбий йўл билан ечиб бўлмаслиги ва бу можарони сиёсий йўл билан ҳал этиш мақсадида „6+2" мулоқот гуруҳини „6+3" мулоқот гуруҳига айлантириш ҳақидаги таклиф;
Б) Афғон муаммосини фақат ҳарбий йўл билан ҳал этиш мумкин эканлиги ҳақида-ги таклиф;
В) Афғон муаммосини, ушбу мамлакатнинг ички ишларига аралашиш орқали тартибга солиш бўйича таклиф;
Г) Афғон муаммосини фақат бир минтақага тегишли бўлган муаммо, деб қараш ва бу мамлакатнинг ички ишларига аралашмаслик лозимлиги тўғрисидаги таклиф.
15. АЙСЕФ коалицион қўшинлари (АҚШ ва НАТО ҳомийлигидаги) 2014 йилгача ва ундан кейин Афғонистон ҳудудидан олиб чиқиб кетилиши ушбу мамлакат ва унинг атро-фидаги вазиятни янада кескинлаштириши мумкинми?
А) Йўқ. Афғонистон қуролли кучлари, армияси, ва Ички ишлар вазирлиги бу ердаги вазиятни тартибга солади;
*Б) Ҳа, мумкин. Афғонистонда фуқаролар урушининг қайта авж олишига олиб келиши мумкин;
В) Минтақада турли хавф-хатарлар пайдо бўлиши кўпгина нуфузли экспертлар томонидан эътироф этилмоқца;
Г) Б ва В.
16. Президент Ислом Каримов Афғонистон муаммосини тинч йўл билан ҳал қилиш учун БМТ раҳбарлигида қайси мамлакат ёки ташкилотларни „6+3" мулоқот гуруҳига киритиш таклифини билдирди?
А) Хитой, Қозоғистон, Ўзбекистон; Б) Япония, Германия, Англия; *В) АҚШ, НАТО, Россия; Г) Германия, Италия, Хитой.
17. 2010 йилнинг 11—14 июнь кунлари содир бўлган қандай фожиали воқеалар Марказий Осиё минтақасидаги вазиятни издан чиқариш хавфини туғдирди?
А) Афғонистонда 30 йилдан буён давом этаётган ҳарбий ҳаракатлар; *Б) Қирғизистон жанубида содир бўлган қонли ва шафқатсиз воқеалар; В) Покистонда юз берган қўпорувчилик ҳаракатлари; Г) Тўғри жавоб йўқ.
18. Шанхай ҳамкорлик ташкилоти (ШҲТ)га қайси давлатлар аъзо?
А) Қозоғистон, Россия, Туркманистон, Покистон, Эрон, Қирғизистон; Б) Россия, Мўғулистон, Ҳиндистон, Афғонистон, Хитой, Ўзбекистон; *В) Хитой, Россия, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Ўзбекистон; Г) Туркманистон, Қозоғистон, Хитой, Покистон, Ўзбекистон, Эрон.
19. 2012 йил сентябрь ойида қабул қилинган „Ўзбекистон Республикасининг ташқи сиёсий фаолияти концепциясини тасдиқлаш тўғрисида"ги қонун:
А) Турли ҳарбий сиёсий блок ва альянслардан узоқ бўлиш принципи баён этилган;
Б) Ўзининг суверенитети ва ҳудудий яхлитлигини ҳимоя қилиш бўйича қатьий позицияга эга бўлиш принципи;
В) Ўз ҳудудида хорижий давлатларнинг ҳарбий базаларини жойлаштиришига йўл қўймаслиги ҳақида, очиқ, изчил ва фаол ташқи сиёсат олиб бориши ҳақида;
*Г) Барча жавоблар тўғри.
102
20. Мафкуравий тамойиллар сабабли рўи бераётган турли тўқнашувларга Ўзбекис-тоннинг муносабати, бу —
А) Рўй бераётган турли тўқнапгувларга ўзининг жалб этилишига ҳамда қўшни давлатлар ва ҳудудлар билан чегаралардаги қуролли можаролар ва кескинлик ўчоқларида мамлакатимизнинг иштирок этишига йўл қўймайди;
Б) Яхши қўшничиликнинг, юзага келадиган низоларни фақатгина тинч йўл билан бартараф этишнинг тарафдори;
В) Мафкуравий блокларга қўшилмайди;
*Г) А ва Б жавоблар тўғри.
21. Ўзбекистон ўз ташқи сиёсатида қандай ҳуқуқий принципларга амал қилади?
А) Давлатларнинг суверенитети, тенглиги, чегараларнинг дахлсизлиги; Б) Куч ишлатмаслик ёки таҳдид қилмаслик;
В) Низоларни тинч йўл билан ҳал этиш, бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик;
*Г) Барча жавоблар тўғри.
22. „Ҳақиқий демократия дарсхонаси". Ушбу ибора қуйидаги жавобларнинг қайси бирига нисбатан ишлатилган?
*А) маҳаллага; Б) судга; В) мактабга; Г) оилага.
23. Инсоннинг ҳаётий қарашлари шаклланадиган асосий омил нима?
*А) оила; Б) мактаб; В) маҳалла; Г) жамият.
24. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг „Бизнинг йўлимиз — демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш ва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир" мавзусидаги маърузасида бахтли турмушнинг асосий шартлари сифа-тида нималар назарда тутилади?
*А) оила қурадиган ёшларнинг ўзи, уларнинг акл-заковати, маънавий фазилатла-ри, оила, жамият олдидаги ўз бурчи ва масъулиятини чуқур англаб етиши;
Б) ҳаётнинг абадийлиги, авлодлар давомийлигининг таъминланиши, муқаддас урф-одатларимизнинг сақланиши, келажак наслларнинг қандай инсон бўлиб етишиши;
В) оиланинг, қариндош-уруғ ва яқин одамларнинг, кўшниларнинг омон-эсонли-ги;
Г) тўғри жавоб йўқ.
25. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг ялпи йиғилиши бўлиб ўтган санани аниқланг.
*А) 1993 йил 20 сентябрь; Б) 1994 йил 20 сентябрь; В) 1994 йил 15 октябрь; Г) 1993 йил 20 декабрь.
26. Қачондан бошлаб оилага халқаро миқёсда кенг эътибор қаратила бошланди?
*А) 1994 йилдан; Б) 1993 йилдан;
103
В) 1992 йилдан; Г) 1995 йилдан.
27. Халқаро миқёсда қайси сана „Халқаро оила куни" деб эълон қилинган?
*А) 15 май; Б) 21 март; В) 18 апрель; Г) 3 июль.
28. Оила мустаҳкамлиги кимга боғлиқ?
*А) ота-онага; Б) жамиятга; В) етук кадрларга; Г) шахсга.
29. Абдурауф Фитратнинг „Оила" рисоласида оила мустаҳкамлиги нимага асосла-нади деб таъриф берилган?
*А) интизомга;
Б) муросага;
В) сукутга;
Г) тўғри жавоб йўқ.
30. Маъно жиҳатидан бир-бири билан боғланган иборалар берилган қаторни топинг.
1. „Ўригидан мағзи ширин".
2. „Халқ виждони".
3. Ўзбек давлатчилигига хос механизм.
4. „Жамият ва давлат интизомининг сарчашмаси".
5. „Ҳақиқий демократия дарсхонаси". *А) 2,3,5;
Б) 2,4,5; В) 1,2,3; Г) 1,2,4.
31. Ўтган давр мобайнида йилга ном бериш борасида тўплаган тажрибамиз шуни кўрсатмоқдаки:
А) йилга фақат чиройли ном бериш лозим;
*Б) бу ғояни умумхалқ манфаатига дахлдор бўлган аниқ мақсад ва самарали тадбирлар билан тўлдириш ҳал қилувчи аҳамият касб этиши шарт;
В) бу ғояни амалга оширишда давлат бюджетидан ижтимоий соҳани молиялашти-ришга ажратилган маблағлар имкониятидан келиб чиқиш ҳал қилувчи аҳамият касб этиши шарт;
Г) бу ғояни мамлакатимизнинг олис ҳудудларининг алоҳида манфаатларига дахлдор бўлган мақсад ва тадбирлар билан тўлдириш ҳал қилувчи аҳамият касб этиши шарт.
32. Йилга ном бериш негизида авваламбор:
А) ҳар бир одам, ҳар бир оила хаёлидан ўрин олган вазифаларни амалга ошириш мақсад-муддаоси туриши лозим;
Б) бутун халқимизнинг хаёлидан ўрин олган вазифаларни амалга ошириш мақсад-муддаоси туриши лозим;
В) тараққиётимизни жадаллаштириш, ҳаётимизни янада фаровон қилиш мақсад-муддаоси туриши лозим;
*Г) юқоридаги барча мақсад-муддаолар туриши лозим.
104
33. Юксак орзуга етишнинг шарти ва гарови бўлган омиллар орасида ҳаётимизга маъно-мазмун берадиган омил қайси жавобда тўғри белгиланган?
А) одамнинг юқори даромад топиб, ўз эҳтиёжларини тўлиқ қондирганидан мамнун бўлиб, рози бўлиб яшаши;
Б) одамнинг яхшими-ёмонми, ўз юртида ном чиқарганидан мамнун бўлиб яшаши;
*В) одамнинг ўз уйи, ўз юртини ҳар томонлама гўзал ва обод қилиб, шундан ўзи мамнун бўлиб, рози бўлиб яшаши;
Г) юқоридаги жавобларнинг барчаси тўғри.
34. Қуйидаги қайси жавобда бизнинг тушунчамиздаги „обод" деган сўзнинг маъноси тўғри келтирилган?
А) доимо пок ният ва соғлом интилиш билан яшаш;
Б) кўркам ва чиройли, тинчлик ва осойишталик, ўзаро меҳр-оқибат, ахиллик, файз-барака ҳукмрон бўлган жойлар; *В) А ва Б жавоблар тўғри; Г) ҳар куни ободончилик ишлари ўтказилиб турадиган жойлар.
35. Барчамизнинг ҳаракат ва интилишларимиз негизида энг аввало мужассам бўла-диган ғоя тўғри ифодаланган жавобни кўрсатинг:
*А) Ватанимизни ҳар томонлама обод қилиш, инсон тинч ва фаровон яшайдиган ҳаёт барпо этиш;
Б) барча фуқаролар билимли бўлган, инсон тинч ва фаровон яшайдиган ҳаёт барпо этиш;
В) барча фуқаролар билимли бўлган жамият барпо этиш;
Г) А ва В жавоблар тўғри.
36. Мамлакатимизда 2013 йилни „Обод турмуш йили" деб эълон қилиш муносабати билан қабул қилинадиган Давлат дастурида алоҳида эътибор қаратиш лозим бўлган устувор йўналишлар қайси жавобда тўғри кўрсатилган?
А) аҳоли фаровонлигини, унинг реал даромадларини ошириш;
Б) инсон саломатлигини мустаҳкамлаш;
*В) А ва Б жавоблар тўғри;
Г) ҳар бир фуқаронинг билимини кучайтириш ва саломатлигини мустаҳкамлаш.
37. Маҳаллани обод қилиш борасида амалий таклифлар ишлаб чиқиш лозим бўлган йўналишлар тўғри белгиланган жавобни кўрсатинг:
А) маҳалланинг сиёсий партиялар фаолиятидаги ўрни ва таъсирини янада кучай-тариш;
*Б) маҳалланинг ижтимоий-иқгисодий ҳаётимиздаги ўрни ва таъсирини янада кучайтириш;
В) маҳалланинг давлат бошқаруви органларидаги ўрни ва таъсирини янада кучай-тириш;
Г) ҳар бир маҳалланинг ўз спорт майдончасини ташкил этиш.
38. Халқимизнинг ҳаёт сифати ва даражасини юксалтириш чора-тадбирлари нотўғри белгиланган жавобни кўрсатинг:
А) янги уй-жойлар, замонавий йўл ва коммуникация тармокларини барпо этиш;
Б) аҳоли пунктларини тоза ичимлик суви билан таъминлаш;
В) коммунал хизмат соҳасидаги муаммоларни ечиш;
*Г) ҳар бир маҳаллада иссиқхона ва шахсий ёрдамчи хўжаликлар ташкил этиш.
14-5-13 105
1
ГЛОССАРИЙ
АФВ ЭТИШ — жазодан озод қилишнинг бир тури. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 76-моддасига кўра, маълум бир шахсга содир этган жиноятлари учун тайинланган жазони қисман ўзгартириш, бошқа жазо билан алмаштириш ёки унга тайинланган жазонинг ўталмай қолган қисмини енгилроқ жазо билан алмаштириш мумкин. Афв этиш Олий мажлиснинг юқори палатаси — Сенат қарори асосида амалга оширилади.
АДВОКАТ — олий юридик маълумотга эга бўлган, белгиланган тартибда адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини берадиган лицензияни олган Ўзбекистон фуқа-роси.
АЙСЕФ — АҚШнинг Афғонистон ҳудудидаги коалицион қўшини контингенти.
АМНИСТИЯ — юнонча атпезИа сўзидан олинган бўлиб, „кечириш", „авф этиш" маъносини билдиради. Амнистия акги норматив хусусиятга эга, яъни амнистия акти унда белгиланган талабларга жавоб берадиган барча шахсларга нисбатан қўлланади
АТОМ ҚУРОЛИГА ЭГА БЎЛГАН ДАВЛАТЛАР - АҚШ, Россия, Англия, Фран-ция, Хитой, Покистон, Ҳиндистон, Шимолий Корея, Эрон (тахмин), Исроил (тахмин).
АХБОРОТ — манбалари ва тақдим этилиш шаклидан қатьи назар, шахслар, пред-метлар, фактлар, воқеалар, ҳодиса ва жараёнлар тўғрисидаги маълумотлар.
АХБОРОТГА БЎЛГАН ҲУҚУҚ — инсоннинг дунёга келиши билан унга берила-диган, қонун билан тақикланмаган ҳар қандай ахборотни олиш, сақлаш, тарқатиш, янгилаш (агар бундай ҳолат бошқа шахслар, давлат ва жамиятнинг ахборот бўйича хавфсизлигига зарар етказмаса) мумкин бўлган ҳаракатларнинг фундаментал ҳамда комплекс ҳуқуқи.
АХБОРОТЛАШТИРИШ — юридик ва жисмоний шахсларнинг ахборотга бўлган эҳтиёжларини қондириш учун ахборот ресурслари, ахборот технологиялари ҳамда ахборот тизимларидан фойдаланган ҳолда шароит яратишнинг ташкилий, ижтимоий-иқгисодий ва илмий-техникавий жараёни.
АҲОЛИ ДАРОМАДДАРИ — бу алоҳида шахс ёки оила (уй хўжалиги) томонидан турли манбалардан маълум давр мобайнида олинадиган ва истеъмол, жамғарма, турли йиғин ва соликдарга сарфланадиган пул ва натурал тушумлар мажмуидир.
АҲОЛИНИ ИЖТИМОИЙ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ - бу муносиб турмушни, яъни жамият ривожининг замонавий босқичидаги стандартларга мос моддий таъминотни ва инсоннинг эркин ривожланишини таъминлаш мақсадида давлат томонидан кафолат-ланадиган ва амалга ошириладиган ҳуқуқий, ижтимоий-иқтисодий ва ташкилий чора-тадбирлар мажмуасидир.
АҲОЛИНИНГ ТУРМУШ ДАРАЖАСИ - бу аҳоли фаровонлиги, неъматлар ва хизматлар истеъмолининг даражаси, инсонларнинг асосий ҳаётий эҳтиёжларини қонди-риш меъёрини тавсифловчи шароит ва кўрсаткичлар мажмуидир.
БМТ МИНГЙИЛЛИК САММИТИ - 2000 йил 6-8 сентябрда Нью-Йоркда БМТнинг Мингйиллик саммитида 2000—2015 йилларга мўлжалланган Декларация қабул қилинди. 2010 йил 20 сентябрда бўлиб ўтган БМТ Бош Ассамблеясининг мажлисида Президент Ислом Каримов Мингйиллик декларациясида Марказий Осиёдаги минтақавий муаммолар юзасидан ўз таклифларини биддирди.
106
БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИ — эркин товар-пул муносабатларига асосланган, иқти-содий монополизмни инкор этувчи, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишга йўналтирилган ва бошқариладиган иқтисодий тизим.
ВОТУМ (лот. Шит — хоҳиш, ирода) — сайлов жамоаси ёки вакиллик муассаса-сининг кўпчилик овози билан ифодаланган ёки қабул қилинган фикри ёки қарори. Масалан, сайлов вотуми — президент, парламент, муниципалитет ва бошқаларга бўла-диган сайловларда сайлов кампаниясининг натижаси. Бошқарувнинг парламентар шакли-даги давлатлар парламенти амалиётида вотум — қоидага кўра, қуйи палатанинг ҳукумат ёки алоҳида вазирнинг сиёсий йўли, муайян хатти-ҳаракати ёки қонун лойиҳасини маъқуллаши (ишонч вотуми) ёки маъқулламаслигидир (ишончсизлик вотуми). Ишонч вотуми тўғрисидаги масалани қўйиш ташаббускори ҳукуматнинг ўзи, парламент фрак-цияси ёки депутатлар гуруҳи бўлиши мумкин. Ҳукуматга ишончсизлик билдирилиши амалиётда шу ҳукуматнинг истеъфо беришига ва янги ҳукуматни тузишга (ҳукумат танглигига) ёки парламентни (қуйи палатани) тарқатиб, парламентга муддатдан олдин сайловлар ўтказишга олиб келиши мумкин. Иккинчи вариант парламентни муддатидан оддин тарқатиб юбориш ҳақида пўписа қилиш ва шу орқали ҳукуматга керакли қонун лойиҳаларини парламентдан ўтказиш имконини беради.
ВАЗИРЛАР МАҲКАМАСИ — Исроил, Латвия, Япония, Шри-Ланка, Қозоғистон, Туркманистонда ва қатор бошқа мамлакатларда ҳукуматнинг расмий номи. Ўзбекистон Республикасида ҳукумат „Вазирлар Маҳкамаси" деб номланган бўлиб, „Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тўғрисида"ги қонунга биноан, у Ўзбекистон Респуб-ликасида иқгисодиётнинг, ижтимоий ва маънавий соҳанинг самарали фаолиятига раҳбар-ликни, Ўзбекистон Республикаси қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси-нинг қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарор ва фар-мойишлари ижросини таъминловчи ижро этувчи ҳокимият органидир. Вазирлар Маҳка-маси давлат бошқаруви органлари тизимига ва ўзи ташкил этадиган хўжалик бошқаруви тузилмаларига бошчилик кдлади, уларнинг ҳамжиҳатлик билан ишлашини таъминлайди.
ВЕТО (лот. уе1о — тақиқлайман) — ҳозирги замон давлатларида қандайдир бир органнинг қарорини тўхтатиб қўядиган ёки унинг кучга киришига йўл қўймайдиган ҳаракат. Давлат бошлиғига парламент қабул қилган қонунларга вето қўйиш (қарорларни тақиқлаш) ҳуқуқининг берилиши алоҳвда муҳим аҳамият касб этади. Ветонинг мутлақ (ёки резолютив) — бунда давлат бошлиғи парламент қабул қилган қонунни узил-кесил қайтариш ҳуқуқига эга бўлади ва нисбатан (кечиктирадиган ёки суспенсив) турлари фарқланади. Бунда давлат бошлиғининг қонунни тасдиклашни рад этиши унинг кучга киришини тўхтатади, холос, чунки парламентга бу қонунни иккинчи марта овоз бериш билан қабул қилиш ҳуқуқини беради. Бунда қонун лойиҳасини иккинчи (якуний) овоз бериш билан қабул қилишда қатор парламентларда овозларнинг алоҳида кўпчилиги (масалан, АҚШ ва Россияда ҳар бир палатанинг 2/3 овози) талаб қилинади. Шунингдек, умумий ва қисман (танлов) ветолари ҳам бор. Умумий вето фақат ҳужжатнинг ҳаммаси бутунлайича рад этилишини, иккинчиси эса бирор ҳужжатнинг алоҳида қисми ёки моддаси рад этилганини англатади.
ГЛОБАЛ МОЛИЯВИЙ-ИҚТИСОДИЙ ИНҚИРОЗ — жаҳоннинг деярли барча мамлакатларида молиявий, ижтимоий ва иқтисодий соҳалардаги мутаносиблик ва нис-батларнинг кескин издан чиқиши натижасидаги беқарорлик ва чуқур танглик ҳолатла-рининг вужудга келиши.
ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ — давлат органларининг ташкиллаштирувчи, ижро этувчи ва фармойиш берувчи фаолияти бўлиб, қонун асосида амалга оширилади. Бу фаолиятни давлат бошқарув органлари амалга ошириб, ижро этиш жараёнида қонунларнинг ва унга асосланган ҳужжатларнинг бажарилишини таъминлаш учун фармойиш бериш ҳуқуқига эга бўлади. Давлат бошқаруви халқ депутатлари кенгашининг раҳбарлиги ва назорати
107
остида ташкил этилади. Бу фаолият ижтимоий турмушнинг барча тармоқлари — халқ хўжалиги, ижтимоий-маданий, маъмурий-сиёсий соҳаларда ва соҳалараро ташкил этила-ди ҳамда қонунга асосланган бўлади.
ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ УСУЛЛАРИ — давлат томонидан бошқарув соҳасидаги вазифалар қандай ҳал қилиниши тушунилади. Улар бошқарув фаолиятининг сифат томо-нини белгилаб беради. Шунинг учун ҳам бошқарув сифатини яхшилаш, унинг самара-дорлигини ошириш кўп жиҳатдан бошқарув усулларини такомиллаштиришга боғлиқ. Давлат ўз олдига қўйилган мақсадларга эришиш йўлида ҳамда вазифа ва функцияларни бажариш учун турли усуллардан фойдаланади. Ишонтириш ва мажбурлаш кенг тарқал-гани маъмурий усуллардир.
ДАВЛАТ БОШЛИҒИ — (инглизча „кеай о/ 1ке зШе") — олий давлат лавозими бўлиб, у ижро ҳокимияти соҳиби ва ташқи муносабатлар соҳасида давлатнинг олий вакили ҳисобланадиган шахс. Монархияларда — Буюк Британия, Дания, Швеция, Ис-пания, Япония, Саудия Арабистонида — давлат бошлиғи монарх (қирол, император, амир) бўлиб, унинг ҳокимияти, қоидага кўра, ҳукмрон шажара вакилидан кейингисига қонунга биноан мерос тариқасида ўтказилади. Республикаларда (Италия, Франция, ГФР, АҚШ, Лотин Америкаси давлатлари ва б.) давлат бошлиғи президент бўлиб, у ёки бевосита аҳоли томонидан сайланади (Мексика, Панама, Колумбия), ёки билвосита (АҚШ, Аргентина), ёхуд кўп босқичли сайловлар (Италия, ГФР, Ҳиндистон) натижа-сида сайланади. Кўпчилик давлатларда индивидуал давлат раҳбари мавжуд, президентлик республикаларида давлат раҳбари айни пайтда ҳукумат раҳбари ҳам ҳисобланади (АҚТТТ, Мексика, Аргентина, Африканинг айрим давлатларида).
ДАВЛАТНИНГ ИЖТИМОИЙ ЁРДАМИ - меҳнатга лаёқатлигининг йўқлиги, ишсизлиги, даромад манбаи мавжуд бўлмагани сабабли мустақил равишда ўзини моддий таъминлай олмаган шахсларга давлат томонидан бериладиган ёрдам.
ДАВЛАТ ТАСАРРУФИДАН ЧИҚАРИШ — давлат корхоналари ва ташкилотларини хўжалик ширкатлари ва жамиятларига, давлатга қарашли мулки бўлмайдиган бошқа корхона ва ташкилотларга айлантириш.
ДАВЛАТ БОШҚАРУВ ОРГАНЛАРИ —" ижро этиш ва фармойиш бериш фаолия-тини амалга оширувчи органлар.
ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ — давлатнинг даромад ва харажатлари ҳамда уларни молия-вий таъминлаш манбаларининг тартиблаштирилган режаси.
ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ПРОФИЦИТИ — давлат бюджети даромадларининг харажат-ларга нисбатан кўпроқ бўлиши.
ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ТАҚЧИЛЛИГИ — бюджет харажатларининг бюджет даромад-ларига нисбатан опшб кетиши натижасида молиявий ресурслар етишмовчилигининг вужудга келиши.
ДАВЛАТ ОРГАНИ — давлат томонидан ташкил этиладиган, давлат номидан иш кўриб, унинг манфаатини қўриқлайдиган тузилма. Давлат бошқарув органи давлат аппаратининг бир қисми бўлиб, ўз бурчини бажариш учун давлат томонидан фармойиш бериш ҳуқуқига эга.
ДЕПУТАТ (лот. ёерШШш — вакил) — қонунчилик ёки давлатнинг бошқа вакиллик органига ёки маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органига сайланган шахс, аҳолининг маъ-лум қисми — ўз сайлов органи (социалистик мамлакатларда) сайловчиларнинг ёки бутун миллатнинг (демократик давлатларда) вакили. Депутат мувофиқ келувчи вакиллик орга-нида профессионал асосда (кўпчилик демократик давлатларда) ёки нопрофессионал асос-да, яъни асосий фаолиягани тўхтатмай (социалистик мамлакатларда) ишлайди. „Ўзбекис-тон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатининг ва Сенати аъзо-сининг мақоми тўғрисида"ги қонуннинг 1-моддасига кўра, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига сайланган ва „Ўзбекистон Республикаси
108
Олий Мажлисига сайлов тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси қонунига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси томонидан рўйхатга олинган Ўзбекистон Республикаси фуқароси депутат ҳисобланади.
ДЕФИЦИТ — бирор нарсанинг етишмаслиги, камчилиги, жумладан, товарлар етишмаслиги, бюджет маблағининг етишмаслиги.
ДИВЕРСИФИКАЦИЯ — (лот. (Цуепт — ҳар хил ва /асеге — қилмоқ, бажармоқ) — ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини ошириш, маҳсулот ва хизматлар бозорларини кенгайтириш мақсадида тармоқ ва корхоналар фаолият соҳаларини кенгайтириш, маҳ-сулот ва хизматлар турларини кўпайтириш.
ДИНИЙ ЭКСТРЕМИЗМ — жамият учун зарарли сиёсий мақсадлар йўлида ва дин ниқоби остида мутаассиблар ёки уларнинг иродасига кўра иш кўрувчи гуруҳлар томони-дан олиб бориладиган ўта ашаддий ҳаракат ва қарашлар мажмуи.
ДИПЛОМАТИЯ — давлат, ҳукумат бошлиқлари ва махсус ташқи алоқа органла-рининг, давлат ташқи сиёсатининг мақсад ва вазифаларининг, шунингдек, чет элларда давлатнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоялашни амалга оширишга қаратилган расмий фаолияти. Дипломатия — ташқи сиёсатнинг давлат халқаро фаолиятидаги ажралмас қисми.
ЖАМОАТ ТАШКИЛОТИ — фуқаролик жамияти институтларининг муҳим шакл-ларидан бири бўлиб, ўз ҳуқуқпари, эркинликларини ҳамда сиёсат, иқтисодиёт, ижтимо-ий ривожланиш, фан, маданият, экология ва ҳаётнинг бошқа соҳаларидаги қонуний манфаатларини биргаликда рўёбга чиқариш учун бирлашган фуқароларнинг хохиш-иро-дасини эркин билдириши натижасида вужудга келган ихтиёрий тузилма жамоат ташки-лоти сифатида эътироф этилади.
ЖИДДИЙ ТАҲДИД ВА ХАТАРЛАР — мавжуд можароларнинг кескинлашуви, янги қарама-қаршиликларнинг пайдо бўлиши, баъзи минтақавий этник ва конфессиялараро тафовутлар негизидаги тўқнашувлар, жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози ва ҳ.к.
ИЖТИМОИЙ ЁРДАМГА МУҲТОЖ ШАХСЛАР — ўзининг саломатлиги, ёши, даромад олиш имкониятининг чеклангани туфайли ўзгаларнинг кўмагига муҳтож шахс ҳамда оилалар. Улар ўзларининг ёзма аризаларига кўра ижтимоий ёрдамнинг бир ёки бир неча турларидан фойдаланишга ҳақли бўлади.
ИЖТИМОИЙ СОҲА — аҳолининг муносиб турмуш шароити ва фаровонлигини таъминлашга хизмат қилувчи соҳа ва тармоқяар мажмуаси. Булар қаторига уй-жой фонд-лари, соғлиқни саклаш, таълим, спорт, маданият муассасалари ва бошқа тузилмаларни киритиш мумкин.
ИНВЕСТОРЛАР — хусусий ва қарзга олинган мулкий ва интеллектуал қийматлар-ни сарфлаш ҳақида қарор қабул қилувчи инвестиция фаолияти субъектлари.
ИНВЕСТИЦИЯ — бу иқтисодий самара (фойда, даромад) олиш ёки ижобий иж-тимоий натижага эришиш учун сарфланадиган пул маблағлари, банкларга қўйилган омонатлар, пайлар, қимматли қоғозлар (акция, облигациялар), технологиялар, машина-лар асбоб-ускуналар, лицензиялар ва самара берадиган бошқа ҳар қандай бойликлардир.
ИНФЛЯЦИЯ — пул муомаласи қонуниятларининг бузилиши билан боғлиқ ҳолда қоғоз пулларнинг қадрсизланиши ва бунинг оқибатида нарх-навонинг ўсиши.
ИШ БИЛАН ТАЪМИНЛАШ — фуқароларнинг қонун ҳужжатларига зид келмай-диган, ўз шахсий ва ижтимоий эҳтиёжларини қондириш билан боғлиқ бўлган, уларга иш хақи ёки даромад келтирадиган фаолият.
КОНСТИТУЦИЯ — давлатнинг халқ иродасини ифода этадиган, давлат тузилиши ва бошқарув шакли асосларини мустаҳкамлайдиган, ҳокимият идоралари фаолиятининг ташкил этилиш тартиби ва принципларини белгилайдиган асосий қонун. Ёки у давлат-нинг асосий қонуни бўлиб, энг юқори юридик кучга эга бўлган ҳужжатдир.
109
ЛИБЕРАЛЛАШТИРИШ — эркинлаштириш, давлатнинг иқтисодий ҳаётга арала-шувини чеклаш, бозор муносабатлари соҳасининг кенгайиши, бозорларнинг ва рақобат-нинг очилиши, бозорнинг амал қилишига қўйилган турли чеклашларнинг олиб ташла-ниши, баҳолар, фоизларни маъмурий йўл билан назорат қилишнинг сусайиши, марказ-лашган ҳолда дотация бериш, субсидия шаклидаги кредитларнинг камайиши.
МАҲАЛЛА — Ўзбекистонда муайян тарихий шароитда, асрлар давомида шаклла-ниб, фаолият кўрсатаётган, аҳоли яшайдиган маъмурий-ҳудудий бирлик, уюшма.
МИЛЛИЙ МАНФААТ — миллатга, миллий давлатга маънавий, руҳий ва жисмоний фойда, наф келтирадиган омил. Президентимиз Ислом Каримовнинг „Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли" асарида Ўзбекистон ташқи фаолиятининг 6 та амалий принципи берилган.
НАФАҚА. — фуқароларга қонунчиликда кўзда тутилган ҳолларда қисман ёки тўлиқ меҳнатга лаёқатсизлик, оғир моддий шароит, болали оилаларни қўллаб-қувватлаш, шу-нингдек, қариндошларидан бири вафот этган тақдирда мунтазам ёки бир марта берила-диган пул тўловларидир.
ПАРЛАМЕНТ (ингл. раНатеШ, франц. рагкг — гапирмоқ) — демократик давлатларда олий вакиллик ва қонунчилик органининг номи. Буюк Британия, Франция, Италия, Канада, Бельгия, Молдова, Қозоғистон ва бошқа мамлакатларда олий вакиллик органи „парламент" деб юритилади; АҚШда ва Лотин Америкасининг кўпгана мамлакатларида парламент конгресс деб, Литва ва Латвияда — Сейм деб аталади. Тузилишига кўра парламент бир палатали ёки икки палатали бўлади (қаранг: Икки палатали тизим, Бир палатали тизим). Тарихда уч палаталй парламент ҳам бўлган (масалан, ЖАРда 1984—1994 йилларда). Парламент биринчи марта XIII асрда Англияда табақаларнинг вакиллик органи сифатида ташкил қилинган.
ПРЕЗИДЕНТ — давлат раҳбари. Лотинча ргае§Шеп§ сўзидан келиб чиққан бўлиб, „олдинда ўтирувчи" деган маънони биддиради. Америка Қўшма Штатлари президентлик лавозимини таъсис этган дунёнинг биринчи мамлакатидир. Ўзбекистонда Президент лавозими 1990 йил 24 мартда таъсис этилди.
РАДИКАЛИЗМ — сиёсий маслаги ва характери бир бўлган, кескин, кўпинча, бузғунчиликка олиб келадиган чора-тадбирларни амалга оширишга интилувчи шахслар.
РЕАЛ ДАРОМАДЛАР — нарх даражаси ўзгаришини ҳисобга олиб, аҳолининг их-тиёрида бўлган даромадга сотиб олиш мумкин бўлган товар ва хизматлар миқцорини кўрсатади.
САЙЛОВ — демократиянинг асосий белгиси бўлиб, овоз бериш ёрдамида давлат ҳокимиятининг вакиллик органлари ёки мансабдор шахсни, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини, жамоат бирлашмалари ва бошқаларни бевосита халқнинг хо-ҳиш-иродасига асосланган ҳолда, улар томонидан ёки бошқа орган томонидан шакллан-тиршп билан боғлиқ жараёндир. Сайлов тушунчаси кўпроқ давлат ҳокимиятининг вакил-лик органлари ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини сайлашга нисбатан қўлланади.
САЙЛОВ ЖАРАЁНИ — сайловларни ташкил этиш ва ўтказиш юзасидан амалга ошириладиган тадбир ва чоралар йиғиндисидир. Сайлов жараёни қуйидаги босқичларда амалга оширилади: а) сайлов кунини белгилаш; б) сайлов округларини белгилаш ва уларда сайлов участкаларини ташкил этиш, сайловчилар рўйхатини тузиш; в) сиёсий партиялар томонидан номзодларни кўрсатиш ва рўйхатга олиш; г) номзодлар ва сиёсий партиялар томонидан сайловолди ташвиқотини олиб бориш; д) овоз бериш ва овоз бериш натижаларини аниқлаш; е) сайлов натижаларини эълон қилиш.
САЙЛОВЧИ — фаол сайлов ҳуқуқига эга бўлган Ўзбекистон Республикаси фуқа-роси (қаранг: актив сайлов ҳуқуқи). Овоз беришни ўтказиш ва сайлов натижаларини аниқпаш учун фаол сайлов ҳуқуқига эга фуқаролар сайловчилар рўйхатига киритилади.
110
Фаол сайлов ҳуқуқига эга бўлган фуқаронинг сайловда овоз беришда иштирок этиш ҳуқуқидан ташқари, сайлов қонунчилигида бошқа бир қатор ҳуқуқлари белгиланган ва уларни рўёбга чиқариш кафолатлари ҳам кўзда тутилган. Жумладан, Ўзбекистон Респуб-ликасининг „Фуқаролар сайлов ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида"ги қонунига мувофиқ, ҳар бир фуқарога унинг сайлов ҳуқуқлари суд йўли билан ҳимоя этилиши, сайлов комиссияларининг, давлат органларининг, мансабдор шахсларнинг, жамоат бир-лашмаларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш имкони-ятлари кафолатланади.
СИЁСИЙ ПАРТИЯ — ўз аъзолари ва тарафдорларининг сиёсий иродасини ифода этадиган, пгу давлат сиёсий йўналишини белгилашда, давлат ҳокимият органларини шакллантиришда, шунингдек, ҳокимиятни ўзининг вакиллик ҳокимият органларига сайланган вакиллари орқали амалга оширишда иштирок этишни ўзига вазифа қилиб олган барқарор тузилмага ва доимий фаолият характерига эга бўлган мустақил ижтимоий бирлашма. Партиянинг аниқ юридик таърифи ҳар қайси давлат қонунчилигида берилади ва улар сиёсий ва ҳуқуқий анъаналарга кўра жиддий фарқланиши мумкин.
СОЛИҚЛАР — юридик ва жисмоний шахслардан аниқ муддат ва ставкалар асосида мажбурий тартибда ундириладиган, эквивалентсиз хусусиятга эга бўлган ва фақат давлат бюджетига йўналтириладиган мажбурий тўловлар.
СУД — давлат қонуни билан мустаҳкамланган процессуал тартибда жиноий, фуқа-ролик, маъмурий ва бошқа тоифалардаги ишларни кўриб чиқиш ва ҳал этишни амалга оширадиган давлат органи.
СУД ҲОКИМИЯТИ — Конституцияга мувофиқ, давлат ҳокимиятининг бўлиниш принципига асосан шаклланган мустақил ҳокимият тармоғи бўлиб, у суд органлари орқали амалга оширилади, улар Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Олий суди ва Олий хўжалик судлари тизимидан ташкил топади.
ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИ (ТДДБИРКОРЛИК) - тадбиркорлик фаолияти субъектлари томонидан қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга ошириладиган, таваккал қилиб ва ўз мулкий жавобгарлиги остида даромад (фойда) олишга қаратилган ташаббус-корлик фаолияти.
ТАШҚИ СИЁСАТНИНГ АСОСИЙ ҲУҚУҚИЙ ПРИНЦИПЛАРИ - давлатнинг халқаро муносабатлардаги асосий йўналишини қамраб олувчи ташқи сиёсий тушунча. Ўзбекистон ташқи сиёсатининг асосий принциплари мамлакатимиз Конституциясининг 17-моддасида 5 та принцип билан қайд қилинган.
ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯЛАР — сигааллар, белгилар, матнлар, тасвирлар, товуш-лар ёки ахборотнинг бошқа турларини ўтказгичли, радио, оптик ёки бошқа электромаг-нит тизимлардан фойдаланган ҳолда узатиш, қабул қилиш, қайта ишлаш.
ТЕРРОРИЗМ — лотинча сўз бўлиб, „қўрқув", „даҳшат" маъноларини ифода этади. Ёвуз мақсадлар йўлида сиёсий муаммоларни куч ишлатиш билан ҳал қилишга уринади-ган одамларни жисмоний йўқ қилиш, бинолар, стратегик объектларни портлатиш орқали қўрқув ва ваҳимага солишни кўзлайдиган зўравонлик усули.
ФЕРМЕР ХУЖАЛИГИ — ижарага берилган ер участкаларидан фойдаланган ҳолда қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқариши билан шуғулланадиган мустақил хўжалик юритувчи субъект.
ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ — ҳар бир инсон манфаатини устувор билувчи, ҳуқуқий анъана ва қонунларга ҳурмат муҳити шакллантирилган, умуминсоний қадриятлар эъзоз-ланадиган, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари сўзсиз таъминланадиган, давлат ҳокимияти-нинг самарали жамоатчилик назорати механизмлари вужудга келтирилган, инсоний муносабатлар чуқур маънавий-маданий қадриятларга таянадиган эркин, демократик ҳуқуқий жамият.
111
ХАЛҚАРО ТЕРРОРИЗМ — бирон-бир давлатдаги террорчиларнинг ўз ҳаракатлари-ни ёки бир давлат ҳудудидан ташқарига чиқариб, давом эттиришидир.
ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК — бу фуқаролар (алоҳида фуқаролар) томонидан ўз таваккалчилиги ва мулкий жавобгарлиги остида, шахсий даромад (фойда) олиш мақса-дида амалдаги қонунчилик доирасида амалга ошириладиган ташаббускор хўжалик фао-лиятидир.
ШАНХАЙ ҲАМКОРЛИК ТАШКИЛОТИ - 2001 йил 15 июнда ташкил топган халқаро ташкилот (2001 йили 15 июнда Ўзбекистон аъзо бўлгунига қадар „Шанхай бешлиги" (1996) деб номланган). Аъзо давлатлар: Россия, Тожикистон, Хитой, Ўзбекис-тон, Қирғизистон, Қозоғистон. Кузатувчи давлатлар: Мўғулистон, Покистон, Эрон, Ҳиндистон.
ЯДРО РЕАКТОРЛАРИГА ЭГА БЎЛГАН ДАВЛАТЛАР - АҚШ, Франция, Япо-ния, Россия, Англия, Жанубий Корея, Канада, Германия, Украина. Жаҳонда 500 га яқин ядровий реактор мавжуд ва дунё бўйича электр энергияси ишлаб чиқаришда атом электр станцияларининг улуши 16 фоизни ташкил қилади.
ЯККА ТАРТИБДАГИ ТАДБИРКОР — юридик шахс мақомига эга бўлмаган ҳолда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланадиган жисмоний шахс.
ЯЛПИ ИЧКИ МАҲСУЛОТ — мамлакатда бир йил давомида ишлаб чиқарилган жами пировард маҳсулот ва хизматларнинг бозор қиймати.
ЯРАШУВ ИНСТИТУТИ — ЖКнинг 661-моддасида кўзда тутилган жиноятларни биринчи марта содир этган шахс, агар у ўз айбига иқрор бўлса, жабрланувчи билан ярашса ва етказилган зарарни бартараф этса, жиноий жавобгарликдан озод этилишини белгиловчи жиноят ҳуқуқи институти. Ушбу институт 2001 йил 29 августда II чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг VI сессиясида қабул қилинган „Жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикаси Жиноят, Жиноят-процессуал кодекслари ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга ўзгар-тишлар ва қўшимчалар киритиш ҳақида"ги қонун асосида миллий қонунчилигимизга киритилган. Ушбу институтда миллий қадриятларимизда мавжуд бўлган кечиримлилик, ўзаро муроса, тинч-тотув яшаш каби удумлар ўз аксини топган.
„6+2" (1997-2001) ЁКИ „6+3" (2008 ЙИЛДАН ҲОЗИРГАЧА) ГУРУҲИ - БМТ котибияти биносида 1997 йили Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов ташаббуси билан Афғонистон муаммосини тинч йўл билан мулоқот асосида ҳал қилишга қаратилган Афғонистонга чегарадош бўлган давлатлар гуруҳи: Эрон, Хитой, Покистон, Тожикис-тон, Туркманистон, Ўзбекистон + АҚШ ва Россия давлатлари асосида ташкил топган гуруҳ. „6+3" (2008) гуруҳига учинчи бўлиб НАТО блокининг киритилишини Президент Ислом Каримов Бухарест (НАТО) саммитида таклиф этган.
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ИНСОН МАНФААТИ, ҲУҚУҚ ВА ЭРКИНЛИКЛАРИНИ ТАЪМИНЛАШ,
ҲАЁТИМИЗНИНГ ЯНАДА ЭРКИН ВА ОБОД БЎЛИШИГА
ЭРИШИШ - БИЗНИНГ БОШ МАҚСАДИМИЗДИР
Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузасини ўрганиш
бўйича махсус курс
ЎҚУВ ДАСТУРИ
(барча таълим йўналишлари ва мутахассисликлари учун)
112
15-5-13
113
Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси
Конституциясининг 20 йиллигига багашланган тантанали
маросюадаги маърузасини ўрганиш бўиича махсус курс
ТАРКИБИЙ ТУЗИЛИШИ
Мавзу тартиб рақами
1 -мавзу
3-мавзу
4-мавзу
1 -маюу
2-мавзу

Мавзу номи
_____ Маъруза машғулотлари
Мустақил тараққиёт йилларида эришган барча ютуқва марраларимиз — Конституциямизнинг ҳаётбахш қудрати ва салоҳиятининг яққол намоёнидир
Халқаро майдонда сакланиб қолаётган мураккаб шароитда Узбекистоннинг тинчлик ва ҳамжиҳатликка асосланган ташқи сиёсати
„Мустаҳкам оила йили" Давлат дастури доирасида амалга оширилган тадбирлар ва эришилган натижалар
„Обод турмуш йили" - эркин ва фаровон ҳаётни янги, юксак босқичга кўтарадиган йил бўлади
_________ Амалий машғулотлар
Ўзбекистон Конституцияси - мамлакатдаги эркин ҳаёт, барқарор тараққиёт, шнчлик ва ҳамжиҳатликнинг ҳуқуқий асоси
Иил номлари билан боғлиқ давлат дастурлари — инсон манфаати, халқ фаровонлиги ва юрт ободлигини таъминлашнинг мустаҳкам пойдевори

Ажратилган ўқув соатлари

114
МАЪРУЗА МАШҒУЛОТЛАРИ
1-мавзу: Мустақил тараққиёт йилларида эришган барча ютуқ ва марраларимиз — Конституциямизнинг ҳаётбахш қудрати ва салоҳиятининг яққол намоёнидир (2 соат)
Ўзбекистоннинг мустақил тараққиёт йилларида эришган барча ютуқ ва марралари — аввало Конституциямиз ҳаётбахш қудрати ва салоҳиятининг яққол ифодаси эканлиги.
Ўтган даврда оғир қийинчиликлар, муаммо, таҳдид ва синовларни енгиб ўтишга тўғри келгани. Мустақил тараққиёт йилларида Ўзбекистон иқгисодиётининг жадал ўсипш. Глобал молиявий-иқгисодий инқироз шароитида Ўзбекистонда юқори ўсиш суръатлари-нинг сақланиб қолишида Конституциядаги тамойил ва нормалар ҳамда тараққиётнинг „ўзбек модели" мустаҳкам асос ролини ўйнаганлиги.
Сиёсий тизимни шакллантириш бўйича пухта ўйланган, замонавий демократик талабларга жавоб берадиган ислоҳотларнинг таъсири. Ўзбекистоннинг тобора ривожланиб бораётган мамлакатга, демократик, ижтимоий-сиёсий ва фуқаролик институтларига эга бўлган мустақил ва суверен давлатга айланишини таъминлаган ҳал қилувчи омиллар.
Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси демократик янгиланиш ва модернизация жа-раёнларининг мантиқий ва қонуний давоми эканлиги. Концепцияда кўзда тутилган қонун ва ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш дастури доирасида эришилган натижалар.
Мамлакатда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик манфаатларини ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш ва ҳимоя қилишга қаратилган қонун ҳужжатлари ва ҳуқуқий норма-ларнинг ижросини мониторинг қилиш ва назоратга олиш ташқи ва жаҳон бозорларида глобал инқироз авж олиб бораётган бир шароитда ўта муҳим аҳамият касб этиши.
2-мавзу: Халқаро майдонда сақланиб қолаётган мураккаб шароитда Ўзбекистоннинг тинчлик ва ҳамжиҳатликка асосланган ташқи сиёсати (2 соат)
Ўзбекистонда демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш бўйича амалга оширилаётган чора-тадбирлар. Мамлакат аҳолисининг онгу тафаккури ва дунёқарашида юз бераётган ўзгаришлар, унинг ҳаётга, меҳнатга бўлган муносабати, тобора ўсиб бораётган сиёсий ва ҳуқуқий маданияти — юксак мақсадларга эришишнинг ҳал қилувчи омилларидан бири. Юксак тараққиётни таъминлашда ёш ав-лоднинг энг катта таянч ва суянч, ҳал қилувчи куч эканлиги.
Бутунги дунёда мураккаб вазият ва жараёнлар келтириб чиқараётган жиддий таҳцид ва хатарларнинг минтақамиз хавфсизлиги, барқарорлига ва изчил ривожланишига салбий таъсир кўрсатиши мумкинлиги. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти рахнамолигида Афғо-нистонга қўшни мамлакатлар ва шунингдек, Америка Қўшма Штатлари, НАТО ва Россия иштирокида мулоқот гурухини шакллантиришнинг зарурлиги.
„Ўзбекистон Республикасининг ташқи сиёсий фаолияти концепциясини тасдиқлаш тўғрисида"ги қонуни асосидаги ёндашувлар. Ўзбекистон ташқи сиёсатида ўзининг узоқ муддатли миллий манфаатларини кўзлаган асосий принципларнинг намоён бўлиши.
115
Мамлакат тинчлиги ва фаровонлигини саклаш, ён-атрофдаги давлатлар ва халклар билан ўзаро бир-бирини тушуниш ва ҳамжиҳатликда яшаш учун шарт-шароитларни таъминлашга қаратилган ташқи сиёсатнинг Ўзбекистон халқи асл орзу-умид ва интилиш-ларига мос келиши.
3-мавзу: „Мустаҳкам оила йили" Давлат дастури доирасида амалга оширилган тадбирлар ва эришилган натижалар (2 соат)
„Мустахкам оила йили" Давлат дастурининг маъно-мазмунини ифода этган энг асосий ва устувор йўналишлар бўйича амалга оширилган ишлар. Оила институтини мус-таҳкамлаш билан боғлиқ қонунчилик ва ҳуқуқий базани янада ривожлантириш ва тако-миллаиггириш масалаларига алоҳида эътибор берилгани. „Ёш оилаларни ижгимоий қўллаб-қувватлашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида"ги ҳукумат қарори асосида амалга оширилаётган ишлар.
Дастур доирасида эҳтиёжманд оилаларга ижтимоий ғамхўрликнинг янада кучайти-рилиши. Аҳоли бандлигани таъминлаш масаласига устувор аҳамият қаратилганлиги. Оила-вий тадбиркорлик ва хусусий бизнесни янада ривожлантириш борасидаги қонунлар асосида кредитлар ажратилганлиги.
Қишлоқ аҳоли пунктларини марказлашган тармоклар орқали тоза ичимлик суви билан таъминлашни янада яхшилаш бўйича амалга оширилган қўшимча чора-тадбирлар. Оила институтининг таълим ва тарбия муассасалари билан амалий ҳамкорлигини мус-таҳкамлаш бўйича бажарилган ишлар.-
Дастур асосида соғлиқни саклаш соҳасида эришилган натижалар. Тиббиёт соҳаси моддий-техник базасининг мустаҳкамланиши.
Жамиятимизнинг маънавий негазларини янада ривожлантиришда оиланинг ўрни ва нуфузини оширишга қаратилган тадбирлар. Замонавий спорт иншоотлари барпо этиш, бу йўналишдаги инфратузилма тармоқларшш янада кенгайтириш борасидаги ипшар. Болалар спортини ривожлантириш бўйича амалга оширилаётган тизимли ишлар.
4-мавзу: „Обод турмуш йили" эркин ва фаровон ҳаётни янги, юксак босқичга кўтарадиган йил бўлади (2 соат)
Йилга ном бериш негизида бутун халқ хаёлидан ўрин олган вазифаларни амалга ошириш, тараққиётни жадаллаштириш, ҳаётни янада фаровон қилиш каби эзгу мақсад-муддаолар туриши лозимлига.
„Обод" сўзи маъносининг жуда кенг ва чуқурлиги. Юртни ҳар томонлама обод қилиш, инсон эркин нафас оладиган, тинч ва фаровон яшайдиган ҳаёт барпо этиш ғоясини амалга ошириш учун барча куч ва имкониятларини сафарбар этишнинг муҳим ва долзарб аҳамият касб этиши.
2013 йилнинг Ўзбекистонда „Обод турмуш йили" деб эълон қилиниши, бу йилда мазкур йўналишда бошлаган ишларни изчил давом эттириш, уларни янги, юксак бос-қичга кўтаришнинг асосий мақсад сифатида белгиланиши.
„Обод турмуш йили" давлат дастурида алоҳида эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ эўлган устувор йўналишлар. Тинчлик-осойишталик ва хавфсизликни, фуқаролар ва мил-ттлараро аҳиллик ва ҳамжиҳатликни сақлаш ва мустаҳкамлаш. Халқ фаровонлиги тушун-1асининг Ватан равнақи ва юрт тинчлиги билан биргалиқда миллий ғоянинг асосий дазмун-моҳиятини ташкил этаётганлиги. Инсон саломатлигини мустаҳкамлаш обод тур-^ушнинг муҳим шартларидан бири эканлиги. Ҳаёт сифати ва даражасини юксалтириш юрасидаги муаммоларни ҳал этиш чора-тадбирлари. Маҳаллани обод қилиш — ҳаётни
116
обод қилишнинг муҳим шарти. Аёл зотининг жамиятимиздаги ўрни ва нуфузини, иж-тимоий фаоллигини янада ошириш борасидаги амалий ишлар.
2013 йилнинг „Обод турмуш йили" деб эълон қилиниши юртимизда инсон ман-фаати, ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётнинг янада обод ва эркин бўлиши йўлида яна бир улкан қадам бўлиб хизмат қилиши муқаррарлиги.
АМАЛИЙ МАШҒУЛОТ МАВЗУЛАРИ
1-мавзу: Ўзбекистон Конституцияси — мамлакатдаги эркин ҳаёт, барқарор тараққиёт, тинчлик ва ҳамжиҳатликнинг ҳуқуқий асоси (2 соат)
Режа:
1. Мустақиллик йилларида мураккаб синовдан ўтиш ҳамда барқарор тараққиётга эришишда Конституциянинг ҳуқуқий асос бўлганлиги.
2. Ўзбекистоннинг демократик, мустақил ва суверен давлатга айланишини таъмин-лаган ҳал қилувчи омиллар.
3. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси демократик янгиланиш ва модернизация жа-раёнларининг мантиқий ва қонуний давоми эканлиги.
4. Минтақамиз хавфсизлиги, барқарорлиги ва изчил ривожланишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган жиддий таҳдид ва хатарлар.
5. Ўзбекистон ташқи сиёсатида узоқ муддатли миллий манфаатларни ифодаловчи асосий принципларнинг намоён бўлиши.
2-мавзу: Йил номлари билан боғлиқ давлат дастурлари — инсон манфаати, халқ фаровонлиги ва юрт ободлигини таъминлашнинг мустаҳкам пойдевори (2 соат)
Режа:
1. „Мустаҳкам оила йили" Давлат дастурининг маъно-мазмунини ифода этган энг асосий ва устувор йўналишлар бўйича амалга оширилган ишлар.
2. Оила институтининг таълим ва тарбия муассасалари билан амалий ҳамкорлигини мустаҳкамлаш бўйича бажарилган ишлар.
3. Жамиятимизнинг маънавий негизларини янада ривожлантиришда оиланинг ўрни ва нуфузини оширишга қаратилган тадбирлар.
4. Йилга ном бериш негизида турган эзгу мақсад-муддаолар.
5. „Обод турмуш йили" Давлат дастурида алохдда эътибор қаратиш мақсадга муво-фиқ бўлган устувор йўналишлар.
МАХСУС КУРСНИ ЎҚИТИШ ЮЗАСИДАН УСЛУБИЙ ТАВСИЯЛАР
Махсус курс бўйича маъруза ва амалий машғулотларни олиб боришда замонавий педагогик технологиялардан, жумладан, давра суҳбати, бинар-маъруза, визуал-маъруза ва бошқалардан кенг фойдаланиш мумкин. Машғулотларда Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан тайёрланган Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Кари-мовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тан-танали маросимдаги „Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимиз-нинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш — бизнинг бош мақсадимиздир" мавзу-сидаги маърузасини ўрганиш юзасидан тайёрланган ўқув қўлланмадан, шунингдек, Президентимизнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 19
117
йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги „Бизнинг йўлимиз — демократик исло-ҳотларни чуқурлаштириш ва модернизация жараёнларини изчил давом этгариш йўлидир" (2011 йил 7 декабрь) номли маърузаси, „Мустаҳкам оила йили" давлат дастури, Ўзбе-кистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўна-лишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисида-ги „2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади" мавзу-сидаги маърузасини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма материалларидан фойдаланиш тавсия этилади.
118
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. — Т.: „О'2Ьек181оп" НМИУ, 2012.
2. Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш — бизнинг бош мақсадимиздир. Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маро-симдаги маърузаси. — „Халқ сўзи", 2012 йил 8 декабрь.
3. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг „Ўзбекистонда ижтимо-ий-иқтисодий сиёсатни амалга оширишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг роли ва аҳамияти" мавзусидаги халқаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутқи. // Халқ сўзи, 2012 йил 15 сентябрь.
4. Каримов И.А. „Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш — мамлакатни барқарор тараққий эттириш ва модернизация қилишнинг энг муҳим шарти" мавзусидаги халқаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутқ. // Халқ сўзи, 2012 йил 18 февраль.
5. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2012 йил 20 январь.
6. Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз — демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш ва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир. Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 19 йиллигига бағишланган тан-танали маросимдаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2011 йил 8 декабрь.
7. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади. 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мўлжалланган энг мухим устувор йўна-лишларга бағишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. — Т.: „СгЪеМзШп" НМИУ, 2011.
8. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. — Т.: „О'2Ьек181оп" НМИУ, 2011.
9. Каримов И.А. Демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамия-тини шакллантириш — мамлакатимиз тараққиётининг асосий мезонидир. — Т.: „О'2Ъек181:оп" НМИУ, 2011.
10. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. — Т.: „О'2Ьек181оп" НМИУ, 2010.
11. Каримов И.А. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг БМТ Бош Ассамблеясининг Мингйиллик ривожланиш мажлисвдаги нутқи [2010 йил 20 сент.]; Хори-жий ижтимоий-сиёсий доиралар вакилларининг муносабатлари ва шарҳлари — Т: „О'2Ьек181оп" НМИУ, 2010.
12. Каримов И.А. Асосий вазифамиз — Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонли-гини янада юксалтиришдир. — Т.: „О'2Ьек181оп" НМИУ, 2010.
13. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. — Т.: „О'2Ьек181оп" НМИУ, 2009.
119
14. Каримов И.А. Юксак маънавият — енгилмас куч. — Т.: „Маънавият", 2009.
15. Каримов И.А. Энг асосий мезон — ҳаёт ҳақиқатини акс эттириш. — Т.: „О'2Ъек181:оп" НМИУ, 2009.
16. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. Асарлар. 10 жилд. — Т.: „О'2ЬеШоп" НМИУ, 2002.
17. Каримов И.А. Баркамол авлод — Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. — Т.: „Шарқ", 1998.
18. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида: Асарлар, 6-жилд. — Т.: „Ўзбекистон", 1998.
19. Буюк ва муқадцассан, мустақил Ватан. — Т.: „О^йиусМ" НМИУ, 2011.
20. Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори. „Мустаҳкам оила йили" давлат дастури тўғрисида. 2012 йил 27 февраль, ПҚ-1717-сон.
21. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори. Ёш оилаларни ижтимоий қўллаб-қувватлашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида. 2012 йил 30 апрель, 124-сон.
22. Ўзбекистон Республикаси иқгисодий-ижтимоий тараққиётининг мустақиллик йил-ларидаги (1990—2010 йиллар) асосий тенденция ва кўрсаткичлари ҳамда 2011—2015 йилларга мўлжалланган прогнозлари: статистик тўплам. — Т.: „О'2Ъе1ш1:оп" НМИУ, 2011.
23. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқгисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлиси-даги „2012 йил Ватанимиз тараққиётиии янги босқичга кўтарадиган йил бўлади" мавзуси-даги маърузасини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. — Т.: „О^фтсЪх" НМИУ, 2012. — 272- б.
24. Абдумажидов Ғ.А., Саломов Б. Ўлим жазосини бекор қилишда ижтимоий-ҳуқуқий йўналишлар. Ўлим жазосини бекор қилишнинг ташкилий-ҳуқуқий жиҳатлари. Илмий-амалий анжуман материаллари./Масъул муҳаррир Б.Аҳроров. — Т.: ТДЮИ нашриёти, 2006.
25. Азизхўжаев А. Чин ўзбек иши. — Т.: „О'2Ъе]ш1оп" НМИУ, 2011.
26. Алиев Б.А., Раҳмонов А.Н. Ўзбекистонда ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик жамиятини барпо этишнинг юксак натижалари. — „Буюк ва муқаддассан, мустақил Ватан" (илмий-оммабоп рисола). — Т.: „О^ШгусШ" НМИУ, 2011.
27. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг 115- низоми ва халқаро суд статути. — Тошкент, 2002.
28. Иброҳимов А. Ёруғлуғ. — Т.: „Ўзбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2006.
29. Инсон ҳуқуқдари бўйича халқаро шартномалар: тўплам / Ўзбекча нашрнинг масъул муҳаррири А.Х.Саидов. — Т.: „Адолат", 2004.
30. Мустақиллик: изоҳли илмий-оммабоп луғат // Муаллифлар: МАбдуллаев, М.Абдул-лаева, ФАбдуллаева, ГАбдураззоқова ва бошқ.; Р.Рўзиев ва Қ.Хоназаров умумий таҳририда. Тўлдирилган учинчи нашри / — Т.: „Шарқ", 2006.
31. Одилқориев Х.Т. Икки палатали парламент шароитида қонунчилик жараёни. — Т.: „СгЪеШоп" НМИУ, 2005.
32. Раҳмонов А.Н. Ўзбекистон ва Германияда парламентнинг ҳукуматга ишончсизлик билдириш ҳуқуқи (қиёсий таҳлил). „Ўзбекистонда фуқаролик жамиятини ривожлантириш-нинг ижтимоий-сиёсий, иқгисодий-ҳуқуқий ва маънавий омиллари" мавзусида республика илмий-амалий семинари материаллари. — Т.: „Иқгисодиёт", 2011.
33. Раҳмонов А.Н., Абдурашидов Т. Ўзбекистонда сайлов тизимининг конституциявий асослари. „Ўзбекистонда фуқаролик жамиятини ривожлантиришнинг ижтимоий-сиёсий, иқгисодий-ҳуқуқий ва маънавий омиллари" мавзусида республика илмий-амалий семинари материаллари. — Т.: „Иқтисодиёт", 2011.
34. Раҳмонов А.Н., Ҳасанова 3. Давлат бошқарувини демократлаштириш — давр талаби. „Ўзбекистонда фуқаролик жамиятини ривожлантиришнинг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий-
120
ҳуқуқий ва маънавий омиллари" мавзусида республика илмий-амалий семинари материал-лари. — Т.: „Иқгисодиёт", 2011.
35. Уразаев Ш.З. Конституция независимого Узбекистана. — Т.: „Адолат", 1993.
36. Хакимов Р.Т. Узбекистан и Организация Объединенньгх Наций. — Т.: „2аг (2а1ат", 2006.
37. Шарифхўжаев М. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати. — Т.: „Шарқ", 2005.
38. Юридик энциклопедия / Юридик фанлар доктори, профессор У.Таджихановншг умумий таҳририда. — Т.: „Шарқ", 2001.
39. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 9-жйлд. — Т.: „Ўзбекистон миллий энцикло-педияси" Давлат илмий нашриёти, 2005.
40. „Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг айрим моддаларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида (78, 80, 93, 96 ва 98-моддаларига)"ги қонуни: „Халқ сўзи", 2011 йил 19 апрель, № 76 (5243).
41. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республи-касининг Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2010 йил 12 ноябрдаги қўшма мажлисидаги „Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаро-лик жамиятини ривожлантириш концепцияси" мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича ўқув-услубий мажмуа. — Т.: „Иқгисодиёт", 2010.
42. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси: Ўн иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ўн биринчи сессиясида 1992 йил 8 декабрда қабул қилин-ган (2002 йил 27 январда ўтказилган умумхалқ референдуми натижаларига кўра ҳамда унинг асосида қабул қилинган 2003 йил 24 апрелдаги Ўзбекистон Республикасининг қонунига мувофиқ, Конституциянинг XVIII, XIX, XX, XXIII бобларига тузатиш ва қўшимчалар киритилган. Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 11 апрелда қабул қилинган қонуни билан Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси 89-моддасига, 93-моддасининг 15-бан-дига, 102-моддасининг иккинчи қисмига тузатишлар киритилган. Ўзбекистон Республикаси-нинг 2008 йил 25 декабрда қабул қилинган қонуни билан Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси 77-моддасининг биринчи қисмига ўзгартиш киритилган. Ўзбекистон Респуб-ликасининг 2011 йил 12 декабрда қабул қилинган қонуни билан Ўзбекистон Республикаси-нинг Конституцияси 90-моддасининг иккинчи қисмига тузатиш киритилган). — Т.: ,,0'гЪеШоп" НМИУ, 2012.
43. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига шарҳ/'АААзизхўжаев, ФАбдумажи-дов, МААҳмадшаева ва бошқ.; Масъул муҳаррир АААзизхўжаев; Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги, Тошкент давлат юридик институти. — Т.: „О'гЬек181;оп" НМИУ, 2008.
44. Ўзбекистон юридик энциклопедияси / Нашр учун масъул РА.Муҳишдинов ва бошқ.; Масъул муҳаррир Н.Тойчиев. — Т.: „Адолат", 2010.
45. Қирғизбоев М. Фуқаролик жамияти: назария ва хорижий тажриба. — Т.: „Янги аср авлоди", 2006.
16-5-13
121
МУНДАРИЖА
КИРИШ (АМўминов, Ш.Жалшов - ЎзМУ)........................................................................................3
1- БОБ. МУСТАҚИЛ ТАРАҚҚИЁТ ЙИЛЛАРИДА ЭРИШГАН БАРЧА ЮТУҚ ВА
МАРРАЛАРИМИЗ - КОНСТИТУЦИЯМИЗНИНГ ҲАЁТБАХШ ҚУДРАТИ ВА
САЛОҲИЯТИНИНГ ЯҚҚОЛ НАМОЁНИДИР
(Б.Алиев, А.Раҳмонов — ТДИУ; О.Ҳусанов, С.Хидиров — ТДЮИ)
1.1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси — мустақил тараққиётимизнинг ҳуқуқий
асоси....................................................................................................................................................7
1.2. Ўзбекистонда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг конституциявий асослари.......................10
1.3. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси — Ўзбекистонда демократик тараққиёгаинг
янги босқичи....................................................................................................................................15
2- БОБ. ХАЛҚАРО МАЙДОНДА САҚЛАНИБ ҚОЛАЁТГАН МУРАККАБ ШАРОИТДА ЎЗБЕКИСТОННИНГ ТИНЧЛИК ВА ҲАМЖИҲАТЛИККА АСОСЛАНГАН ТАШҚИ СИЁСАТИ
(А.Мухтаров, Т.Султонов — ТДИУ)
2.1. Бугунги кунда жадал ўзгариб бораётган жараёнлар ҳамда жиддий таҳдид ва хатарлар.........33
2.2. Глобаллашув шароитвда манфаатлар тўқнашуви ва минтақавий хавфсизлик...........................35
2.3. Афғонистондаги вазиятни барқарорлаштириш — жаҳон ҳамжамияти олдида турган
долзарб масала..................................................................................................................................38
2.4. Ўзбекистоннинг ташқи сиёсий фаолият концепцияси ва унинг асосий принциплари...........45
3- БОБ. „МУСТАҲКАМ ОИЛА ЙИЛИ" ДАВЛАТ ДАСТУРИ ДОИРАСИДА АМАЛГА
ОШИРИЛГАН ТАДБИРЛАР ВА ЭРИШИЛГАН НАТИЖАЛАР
(Ш.Мустафақулов — ТДИУ; Д.Раҳматуллаева — МРДИ)
3.1. Оила институтининг мустаҳкамлиги — жамият фаровонлигининг гарови...............................53
3.2. Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш — келажагимизнинг ишончли пойдевори.........................................................................................................................56
3.3. Оилалар мустахкамлиги ва турмуш фаровонлигини таъминлаш борасида олиб борилган тизимли ижтимоий-иқтисодий, ҳуқуқий-сиёсий тадбирлар сарҳисоби......................................61
4- БОБ. „ОБОД ТУРМУШ ЙИЛИ" ЭРКИН ВА ФАРОВОН ҲАЁТНИ ЮКСАК
БОСҚИЧГА КЎТАРАДИГАН ЙИЛ БЎЛАДИ (У.Ғафуров, Н.Шоюсупова, Х.Абдураманов — ТДИУ)
4.1. Йилга ном бериш негизида турган эзгу мақсад-муддаолар........................................................69
4.2. „Обод турмуш йили" давлат дастурида алохида эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ бўлган мухим устувор йўналишлар................................................................................................70
4.3. Аҳоли фаровонлигини оширишнинг мухим йўналишлари...........................................................75
4.4. Инсон саломатлигани мустаҳкамлаш, халқимизнинг ҳаёт сифати ва даражасини юксалтириш.......................................................................................................................................83
4.5. Маҳаллани обод қилиш — ҳаётимизни обод қилишнинг муҳим шарти...................................88
4.6. Аёлларнинг жамиятдаги ўрни ва нуфузини оширишнинг асосий йўналишлари......................91
ХУЛОСА (АМўминов, Ш.Жалшов — ЎзМУ).......................................................................................97
ТЕСТ САВОЛЛАРИ.............................................................................................................................100
ГЛОССАРИЙ........................................................................................................................................106
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ...............................................................................119
122
ИНСОН МАНФААТИ, ҲУҚУҚ ВА ЭРКИНЛИКЛАРИНИ ТАЪМИНЛАШ,
ҲАЁТИМИЗНИНГ ЯНАДА ЭРКИН ВА ОБОД БЎЛИШИГА
ЭРИШИШ - БИЗНИНГ БОШ МАҚСАДИМИЗДИР
Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига багашланган тантанали маросимдаги маърузасини
ўрганиш бўйича
ЎҚУБҚЎЛЛАНМА
Нашр учун масъул ижодий гуруҳ: М.Комилов, А.Бекмуродов, У.Ғафуров, Ш.Мустафақулов
Муҳаррир Т. Мирзаев Бадиий муҳаррир Г. Шоабдураҳимова
Техник муҳаррир С. Набиева
Саҳифаловчилар: Н. Аҳмедова, Ф. Ҳасанова
Мусаҳҳиҳ 3. Ғуломова
Нашриёт лицензияси А1 №161. 14.08.2009. Оригинал-макетдан босишга рухсат этилди 22.01.2013.
Бичими 60x84 V . Кегли 11,5 шпонли. Таймс гарн. Офсет босма усулида босилди. Офсет қоғози.
Шартли б.т. 14,88. Нашр т. 7,22. 3500 нусхада босилди. Буюртма № 5—13.
Ўзбекистон Матбуот ва ахборот агентлигининг „СУяШггсШ" нашриёт-матбаа ижодий уйи. Тошкент — 129, Навоий кўчаси, 30-уй // Тошкент, Юнусобод даҳаси, Янгишаҳар кўчаси,
1-уй. Шартнома № 07-03-13.