Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги гулистон давлат университети

1. Абу Наср Форобий Хаёти, илмий, маърифий фаолияти
Урта аср Шаркининг машхур мутафаккири, файласуф олими Абу Наср Форобий Сирдарё буйидаги Ўтрор (Фороб) шахрида 873 йилда туғилиб, Шош (Тошкент), Бухоро шахарларида уқиди, сўнг Араб халифалигининг маркази Багдод шахрига бориб, кўп йил истиқомат қилди. Юнон файласуфларининг асарларини мутола қилиш, турли тилларни ўрганиш билан шуғулланди. У турли сохаларга оид илмий асарлар яратди. Ўз даврининг файласуфи, мусиқачиси, шоири, қомусий олими сифатида шухрат қозонди. У „Ақл хақида суз", „Ақл маънолари хақида", „Илм ва санъатнинг фазилатлари", „Бахт-саодатга эришув йуллари хакида рисола", „Бахт-саодатга эришув йуллари", „Идеал шaxар ахолисининг маслаги" номида асарлар ва фалсафа, мантиқ илмига дойр 160 дан ортиқ рисолалар яратди. Умрининг сунгги йилларида Дамашқда яшади, 950 йилда вафот этди.
Форобий маърифий-псдагогик қарашларининг назарий асоси
Абу Наср Форобий инсонни мавжудотнинг энг буюк ва етук махсули хисоблайди. Унинг фикрича, инсон узининг онги, ақли, сезиш аъзолари туфайли оламни хар томонлама урганиш қобилиятига эга. Инсон уз ақли ёрдамида узини ураб олган мавжудотнинг мохиятини тушунади. Форобийнинг таълимотича, инсоннинг беш сезги аъзоси беш турли вазифани бажаришга мувофиқлашган бўлиб, улар ташқи мухитдан олинган хабарларни бир ягона марказга олиб келади ва бу марказда барча хабарлар -образлар умумлашади. Одам аъзоларининг маркази бўлган юрак тана ва унинг аъзоларини қон билан таъминлайди, қон юрак оркали бутун аъзоларгатарқалади. Иккинчи марказ миядир. Мия қон билан тирик бўлганлиги сабабли юракка бўйсунади, яъни юракдан қон олади, лекин шу билан бирга, у бутун аъзоларга рахбарлик қилади, уз буйруғига бўйсундиради, уларни маълум муътадилликда ушлаб туради. Демак, инсондаги рухий жараёнлар физилогик анатомик жараёнлар - рухият аъзо билан боғлиқ, юрак инсоннинг биологик хаётини, мия эса рухий-маънавий хаётини бошқариб туради. Форобий “Аристотелнинг Категорияларига шархлар" номидаги рисоласида инсон рухида, хозирги ибора билан айтганда, инсоннинг маънавий хаётида учрайдиган барча „шаклларни" иккига; туўма шаклларга ва илм-санъат (касб-хунар), хулватвор, хохиш ва куникма-малакалар ёрдамида вулга киритиладиган шаклларга ажратади. Форобийнинг инсоний фазилатлар тўгрисидаги ушбу таълимотига кура:
1. Инсон уз мохияти билан ижтимоийдир, яъни жамиятда, узаро муносабат, узаро жараёнда инсон бўлиб етишади. Жамият инсонларнинг ўзаро бирикуви ёрдамида инсоннинг ўз моддий эхтиёжларини вондиришга бўлган интилиши натижасида вужудга келади, инсон жамиятдан ташкарида, инсонлар жамоасидан ажралган холда ёрдамсиз ўз эхтиёжларини вондира олмайди.
2. Инсонни бошва хайвонлардан устун вилган нарса, унинг учун табиий хисобланувчи авл ва рухий вувватлардир. Инсон авлли ва сўзловчи хайвондир. Лекин кутилган мақсадларга эришув учун туғма касб-хунарни, турли ишларни эгалламоқ даркор.
3. Инсон ўзининг барча туғма қобилиятларини юксак камолотга эришуви, етук булиши, мукаммаликка эришуви учун сарф қилади ва бу йўлда ўзи курашган табиат ходисаларидан фойдаланади, уларни ўзига бўйсундиради, бунинг учун илм-фанни, турли хунарларни ўрганади.
Форобийнинг фикрича, инсон ақли ва сезиш аъзолари туфайли оламни хар томонлама ўрганиш кқбилиятига эгадир. Инсон уз ақли ёрдамида ўзини ўраб олган мавжудотнинг мохиятини тушунади. Форобийнинг педагогик назарияси инсонпарварлик гоялари билан суғорилган.