|
Даосизм. (Хитойча дао цзя - дао мактаби). Конфуцийлик билан бир қаторда э.о. биринчи минг йилликнинг II ярмида вужудга келади. Унинг асосчилари - Лао цзи ва Чжуан-цзи ҳисобланади.
Бу фалсафий таълимотнинг марказида дао (айнан - йўл дегани) категорияси туради. Дао бу табиат, жамият, инсон хулқи ва тафаккурининг кўзга кўринмайдиган энг умумий табиий қонунидир. Дао моддий оламдан ташқарида алоҳида яшамайди, бинобарин, у оламни бошқаради.
Дао таълимотида содда диалектик фикрнинг элементлари кўзга ташланади: дао - бўшлиқ ва айни вақтда битмас-тугамас нарса; у ҳаракатсиз, айни вақтда ҳамма нарсани амалга оширади; у сукунатда ва айни вақтда ҳаракатда бўлади; у ўз-ўзига асос, бироқ унда на ибтидо ва интиҳо мавжуд. Даони билиш айни вақтда умумийликни, табиат ва унинг тузилишини билиш билан тенгдир.
Даосизмда осмон ҳам бошқалар қатори дао иродасига бўйсунади: “инсон ерга, ер-осмонга, осмон даога, дао - ўз-ўзига боғлиқ бўлади”.
Кўринадики, қадимги Хитой фалсафаси кўпроқ кундалик турмуш донишмандлигини ҳал этишга қаратилади, нарса-ҳодисаларнинг табиий ҳолатини белгилашга интилади.
Марказий Осиё жаҳон цивилизациясининг энг қадимги ўчоқларидан биридир. Эрадан олдин биринчи минг йилликда ҳозирги Марказий Осиё худудларида юнон тарихчилари скифлар, эрон манбаларида саклар деб аталувчи халқлар яшаган. Каспий орти водийларини массагетлар эгаллаган. Марказий Осиёнинг ана шу худудларида цивилизациянинг илк марказлари вужудга келган.
Эрадан аввалги VI аср охири ва V аср бошларида саклар форс давлати таркибига кирган, эрадан аввалги IV асрда эса Марказий Осиёни Александр Македонский забт этади. Юнон истилосига қарамасдан Марказий Осиё халқлари ўзининг маданиятини сақлаб қолади.
Бу даврда хўжалик юритиш, маданият ва санoатнинг ранг-баранг шакллари ривож топади. Марказий Осиёга арамей алфавити кириб келади, унинг асосида хоразмий ва сўғд ёзувлари таркиб топади. Марказий Осиё халқлари оғзаки ижодиёти ва адабиётининг бошланиши ҳам худди шу даврга тўғри келади. Шаҳарлар пайдо бўлади, ҳунармандчилик тараққий этади, темир асбоб-ускуналардан фойдаланиш яхши йўлга қўйилади. “Буюк ипак йўли”нинг шу ердан ўтиши туфайли аҳоли Ҳиндистон, Хитой, Миср, Месопатамия, ҳатто Юнонистон ва Рум каби мамлакатлар билан алоқалар ўрнатади.
Қадимги Турон заминда VIII асргача бўлган фалсафий, ижтимоий ахлоқий қарашларнинг умумбашарий аҳамиятга молик бўлганлиги бизга қадар етиб келган тарихий ёдгорликлардан маълумдир. Турк мифологияси, Орхун-Энасой ёзувлари, Култагин ёдгорлиги, Берунийнинг “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар”, Наршахийнинг “Бухоро тарихи” каби манбалар ўша давр ижтимоий-фалсафий қарашлари тўғрисида муайян тасаввур ҳосил қилади. Тарихий манбаларда ёзилишича, қадимги Ҳиндистонда ва Хитойда кенг тарқалган, биз юқорида айтиб ўтган 4-5 элементнинг субстанциявийлиги ҳақидаги ғоялар Марказий Осиё халқлари фалсафий фикрларига ўзига хос таъсир этган. Ўша замоннинг донишмандлари борлиқ ва ундаги барча нарса-ҳодисаларни сув, ҳаво, тупроқ ва оловдан ташкил топган деб ўйлаганлар, бу тасаввурлар кейинчалик илоҳийлаштирилган. Шу маънода ҳавони булғаш энг катта гуноҳ ҳисобланган. Олов меҳр-муҳаббат рамзи бўлган. Сакларнинг эпик эртакларида ватанпарварлик, садоқат ва жасурлик ғоялари куйланган. Ўз қабиласи мустақиллиги учун курашнинг ёрқин намуналари Широқ, Тўмарис ҳақидаги афсоналарда акс этган. Сак эпосининг айрим белгилари ўзбек, қорақалпоқ, туркман ва тожик халқлари оғзаки ижодиёти намуналарида сақланиб қолган.
Миллий қадриятларимизнинг кўп қирраларини ўзида мужассамлаштирган энг муҳим ёзма ёдгорликлардан бири «Авесто»дир. Зардўштийлик динининг муқаддас китоби бўлмиш «Авесто»нинг илк саҳифалари бундан уч минг йил илгари Хоразмда яратилган. Эрамиздан олдинги VII асрга келиб, уни Амударё соҳилидаги туя боқувчи қабилалар орасидан етишиб чиққан Зардўшт қайта ишлаб чиққан. Зардўшт ''Авесто''нинг қадимги қисми бўлган «Яштлар»даги кўпхудолик ақидаларига зид ўлароқ, унинг «Гоҳлар» қисмида яккахудолик ғояларини тарғиб этган.
Қадимги юнон донишманди Плиний таoбири билан айтганда «бир миллион қўшиқдан иборат» бўлган ''Авесто''да дин назарияси, амалиёти билан бир қаторда Мовароуннаҳр ва қадимги Эрон халқлари тарихи, маданиятига оид қимматли далиллар мавжуд.
«Авесто»да Марказий Осиё халқларининг олам, космос нур сочувчи сфера ва жаннатдан иборатдир, деган тасаввурлари ўрин олган: коинот Ер, океан, осмон билан ўралган. Ер етти қисмдан иборат бўлиб, турлича иқлим ва йил фасллари билан боғланган. Осмон тўрт сферадан иборат: биринчиси ерга энг яқин - юлдузлар (Катта Айиқ, Вега, Сириус, Канопус). Иккинчиси - Ой, учинчиси - Қуёш сфераси, тўртинчиси - ёруғлик майдони ёки жаннат сфераси. Ой сфераси олти фазага бўлинади, уларнинг ҳар бири беш кундан иборат. Юлдузлар, Ой ва Қуёш худо Ахура Мазданинг танасини ўзларида гавдалантиради.
Зардўштийлик таълимоти диний шаклда берилган, кимки Зардўшт таълимотига амал қилса, у ер, сув, йилқи учун майдон, айвонли уй, ўн беш ёшли келинга муяссар бўлади; кимки ўз уйида хотини билан тинч-осойишта яшаса, кўп фарзанд кўрса, оиласини меҳнат қилиб боқса, у покдомондир.
Зардўштийликда ахлоқий таълимот уч асосга: “эзгу фикр” (гумата), “эзгу сўз” (гукта), “эзгу амал” (гваришта)га таянади. Эзгу фикр - худо Ахура Мазданинг тимсоли, ёмон фикр эса ёвузлик тимсоли Ахриманнинг белгиси. Эзгу фикр, эзгу сўз, эзгу амал - инсон бутун умри давомида амал қиладиган тамойиллар бўлиб, шу уч хислатга эга бўлган ҳалол меҳнат соҳиби инсон олий ҳақиқатга эришади.
Зардўштийликда ҳуқуқий қарашлар ҳам ўз ифодасини топган. Кишиларнинг жамиятдаги мунсабатларини тартибга солиб турувчи урф-одатлар ва ахлоқий қоидалар Ахура Мазда тарафидан илоҳий қонун даражасига кўтарилган. Ҳуқуқий соҳалар жиноят, фуқаролик, оила, ер-сув ҳуқуқи кабиларга ажратилган. Сув жазоси ўта шафқатсиз бўлган. Жазолашда ўт, қиздирилган темир, қамчидан кенг фойдаланилган. Бош ҳакам Ахура Мазданинг ўзи бўлган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
