Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги денов тадбиркорлик ва педагогика институти

“Иқтисодиёт назарияси" фани
 
Ўқув-услубий мажмуа
 
124 
11.2-расм. Харажатларнинг жалб этилиш манбаига кўра туркумланиши 
 
Корхонанинг ўзига тегишли бўлган ресурслардан фойдаланиши билан боғлиқ 
харажатлар ички харажатлар дейилади. 
Бундай харажатлар пул тўловлари шаклида 
чиқмайди. Шу сабабли ички харажатлар даражасини баҳолаш ўз ресурслари қийматини 
шунга ўхшаш ресурсларнинг бозордаги 
нархларига таққослаш орқали амалга оширилади. 
Шу билан бирга тадбиркорлик фаолиятини 
ушлаб туриш учун зарур бўлган тўлов – меъёрдаги 
фойда ҳам рента ва иш ҳақи билан бирга 
харажатларнинг таркибий қисми ҳисобланади. 
Меъёрдаги фойда иқтисодий фойдадан фарқ 
қилади. 
Меъёрдаги фойда – бу иқтисодий ресурс 
сифатидаги 
тадбиркорлик 
қобилиятини 
рағбатлантириб туриш учун тўланадиган ҳақ 
ҳисобланади. 
Агар бирон-бир фаолият тури 
меъёрдаги фойда келтирмаса, тадбиркор бу фаолият тури билан шуғулланишдан тўхтайди ва 
ўзининг куч-қувватини бошқа фаолиятга сарфлайди. Сарф-харажатларни ички ва ташқи 
харажатларга ажратиш корхона иқтисодий фаолияти самарадорлигини ошириш йўлларини 
қиёсий таҳлил қилиш имконини беради. 
Ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига таъсир қилиш ёки қилмаслигига қараб харажатлар 
доимий ва ўзгарувчи харажатларга бўлинади (11.3-расм). 
Ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига (қисқариши ёки ортишига) таъсир 
қилмайдиган харажатлар доимий харажатлар дейилади. 
Доимий харажатлар (ДХ) ишлаб 
чиқариш ҳажмининг ўсишига бевосита таъсир этмайди ва ишлаб чиқаришнинг ҳар қандай, 
ҳатто нолинчи ҳажмида ҳам мавжуд бўлади. 
Ички харажатлар 
Асосий капитал амортизацияси 
Ижара ҳақи 
Қарз пул маблағлари ва фоизлари 
Меъёрдаги фойда 
Ташқи харажатлар 
Ишчи кучига сарфлар 
Хомашё харажатлари 
Ёнилғи-энергия харажатлари 
Транспорт-алоқа хизмати 
харажатлари 
Банк хизмати харажатлари 
УМУМИЙ 
ХАРАЖАТЛАР 

---