Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги даврон Қодиров. Диловар Қобилова анъанавий хонандалик

АЛИШЕР НАВОИЙ, Навоий (тахаллуслари; асл исми Низомиддин Мир Алишер) (1441.9.2. — Ҳирот — 1501.3.1) — буюк ўзбек шоири, мутафаккир, давлат арбоби.
Замонасининг машҳур ҳофизлари, машшоқлари, бастакорлари ижоди билан яқиндан таниша борган Алишер Навоий ўз ижод намуналарида ғазаллар ва қўшиқлар яратишга интилади. Умуман олганда. Алишер Навоийнинг улкан йилномаси “Хазойинул-маоний”ни ҳам қўшиқ, шеърий матнларнинг мажмуаси деб фараз қилиш мумкин, чунки уч мингдан ортиқ шеъларнинг аксариятига шоир замондошларидан тортиб, бугунги кун ижодкорларига қадар мусиқа яратишган, яъни уларни мусиқалаштиришган. Бу ғазалларнинг айримларини, масалан, “Ёрдин айру...” ни тузилиш жиҳатидан ўзбек мумтоз мусиқасига қиёс этиш мумкин.
Бу ғазал тажрид шаклида ёзилган бўлиб, бир фикр иккинчисига занжирбанд этилади. Бундай усул мақомларга ҳам хос бўлиб, жумладан, сараҳбор ёки талқин шўъбаларида бир оҳанг(интонация)нинг иккинчисига уланишини кузатиш мумкин. Бундаги муштараклик асосий фикрнинг чуқур фалсафий маъносини тадрижий тушунтириш мақсадида қўлланган.
Алишер Навоийнинг мусиқа ижодиётига бевосита алоқадорлигини Заҳириддин Бобур ҳам эътироф этган. Алишер Навоий нақшлар(ашула-чолғу асарлари) ҳамда пешравлар(чолғу асарлари) муаллифи бўлганлиги “Бобурнома”да келтирилган.
Қолаверса, ярим асрдан кейин, яъни ХВИ-ХВИИаср бўсағасида яшаб ижод қилган олим Дарвиш Али Чангий, шу даврдаги оммабоп 24 усулдан - бир қанчаси Улуғбек, 12 таси Ҳусайн Бойқаро, 7 таси эса Алишер Навоий қаламларига мансуб эканлигига гувоҳлик беради.
А.Навоийнингмусиқиймероси ҳақида фикр юритадиган бўлсак, у мусиқани ғоят севар ва унинг улкан билимдони эди. Навоий ўз ижоди ҳақида сўзлаб, ўзини “янгроқ”(яъни мусиқий) ғазалларида маъно ва ҳаяжон, қайғу ва ҳасратларини баён қилувчи куйчи деб атайди.У мусиқа илмидан ҳабардор бўлганлиги боис, чолғу куйларига монанд куй, қўшиқлар ярата бошлаган.
Навоий асарлари ғоят мусиқий. Шоир халқ қўшиқларини яхши билган ва севган эди.Ўзининг “Мезонул-авзон”(Вазнлар ўлчови) рисоласида бир қатор янги вазн ўлчовларини кўрсатиб берганки, бу ўлчовлардан ўзбек ва тожик шоирлари уларни халқ қўшиқларидан ўзлаштирган ҳолда фойдаланганлар.