Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги давлат солиқ ҚЎмитаси солиқ академияси

Нутқнинг таъсирчанлиги
Нутқнинг ижро этилишида унга маълум бир воқеа-ҳодиса ҳақида маълумот беришдан ташқари яна бир мақсад – тингловчи онгига ва руҳиятига таъсир этиш вазифа қилиб қўйилади. Шунинг учун ҳам таъсирчанлик нутқнинг асосий сифатларидан бири саналади ҳамда тўғрилик ва аниқлик ҳам, мантиқийлик ва тозалик ҳам суҳбатдошга, тингловчига ёки ўқувчига таъсир этишига қаратилган бўлади. Бу санаб ўтилган хусусиятларда тил омиллари биринчи ўринда турса, уларнинг барчасидан фойдаланган ҳолда таъсирчан-лик кенг доирада тилдан ташқаридаги омилларни ҳам қамраб ола-ди.
Нутқнинг таъсирчанлиги деганда, асосан, оғзаки нутқ жараёни назарда тутилади ва шунинг учун унинг тингловчи томонидан қа-бул қилинишидаги руҳий вазиятни эътиборга олиш ҳам муҳим са-налади. Яъни нотиқ аудиторияни ҳисобга олиши – уларни билим даражасидан ёшигача, ҳатто нутқ сўзланаётган пайтдаги кайфи-ятгача кузатиб турилиши, нутқнинг тингловчилар томонидан қабул қилинишини назоратга олиб борилиши лозим бўлади. Малакали би-лимга эга бўлган кишилар олдида жўн, содда тилда гапириш мақ-садга мувофиқ бўлмагани каби, оддий, етарли даражада маълумотга эга бўлмаган аудитория олдида ҳам илмий ва расмий тилда гапиришга йўл қўйиб бўлмайди. Хуллас, нотиқдан вазиятга қараб иш тутиш талаб қилинади. Ва бутун диққат-эътибор ифодаламоқчи бўлган фикрни тўлалигича тингловчиларга етказиш вазифа қилиб қўйилади.
Нутқнинг тингловчиларга қандай таъсир қилишида ва уларда қандай таассурот қолдиришида нотиқнинг нутқий жараён давомида ўзини қандай тута билиши, жест ва мимикалари, ҳатто кийиниши каби омилларнинг ҳам аҳамияти бор. Самимийлик, хушмуомала-лик, одоблилик, аудиторияга ҳурмат билан қараш каби фазилатлар нутқнинг тингловчилар томонидан эътибор билан тингланишига сабаб бўлади.
Нутқнинг таъсирчанлиги, ифодалилиги ҳақидаги гап, маълум маънода, нутқ сифатлари ҳақида айтилган мулоҳазаларга якун ясашдир. Чунки яхши нутқнинг фазилатларини кўрсатиб ўтиш, нутқда учрайдиган айрим типик хатоларни таҳлил этиш пировард натижада таъсирчан бир нутқни шакллантиришга хизмат қилади.
3) Ўзбек миллатининг кўп минг йиллик тарихида кейинги ўн йил-ликда эришган ютуқларимиз алоҳида ўрин тутади. Мустақиллик неча асрлар давомида яратилган бой маънавий-маърифий мероси-мизни нафақат ўрганиш, балки уни давр талаблари асосида қайтадан идрок этиш ва миллий манфаатимизга хизмат қилдириш вази-фасини олдимизга қўйди. Нутқ маданияти муаммоси инсоният цивилизациясининг барча босқичларида ўртага қўйиб келинганлиги ҳам сир эмас.
У маълумот сифатида қадимги Рим ва Афинада шаклланган бўлса ҳам, шунга қадар Миср ва Ассурияда, Ҳиндистон ва Хитойда мавжуд бўлганлиги нотиқлик санъати тажрибасидан маълум. Гап шундаки, у пайтларда давлат арбобларининг обрў-эътибори ва юқори лавозимларга кўтарилиши уларнинг нотиқлик маҳоратига ҳам боғлиқ бўлган. Юнон нотиғи Демосфен (эрамиздан олдинги 384–322) ва Рим нотиғи Цицерон (эрамизгача 106–43)ларнинг ҳаёти бунга мисол бўла олади.
Ўрта Осиё маданияти тарихида нутқ маданияти билан шуғул-ланиш ўзига хос мавқега эга бўлган. Улуғ турколог олимлар Маҳ-муд Қошғарийнинг “Девону луғотит турк”, Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг” асарлари бу масаланинг жуда қадимдан ўртага қўйиб келинганлигидан далолат беради. У пайтлар “нутқ одоби” деб юритилган содда ва ўринли гапириш, қисқа ва мазмундор сўз-лаш, эзмалик ва лақмаликни қоралаш, кексалар ва устозлар олдида гапирганда одоб сақлаш, тўғри, рост ва дадил гапириш, ёлғончилик ва тилёғламаликни қоралаш сингари бир қатор қоида ва кўрсат-малар бугун биз “нутқ маданияти” деб атаб келаётган тушунчанинг айнан ўзидир.
– Азиз талабалар, даврамизга буюк мутафаккир бобокалонларимизни таклиф қилсакда, улар бизга нутқ одоби ҳақида ўз фикр-ларини билдирсалар.
(Синф хонасига махсус кийимларда буюк сиймолар Маҳмуд Қошғарий, Юсуф Хос Ҳожиб, Алишер Навоий, Ҳусайн Воиз Коши-фий кабилар ташриф буюрадилар).
Маҳмуд Қошғарий: