Ўзбекистон республикaси олий вa ўртa мaхсус тaълим вaзирлиги бухоро дaвлaт университети

MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI HAR 
TOMONLAMA TARBIYALASH VOSITALARI. 
G. Qurbonova- Buxoro shahar 84- MTT
pedagogi
Annotasiya
: Makola metodologik mazmunga ega bulib, unda 
maktabgacha yoshdagi bolalarni xar tomonlama ukitish va tarbiyalash 
masalalari ta’kidlab utiladi. 
 Аннотация
: 
Статья имеет методическое содержание, в котором 
освещаются вопросы комплексного образования и воспитания 
дошкольников.
Annotation
: The article has a methodological content, which 
emphasizes the issues of comprehensive education and upbringing of 
preschool children. 
Tayanch suzlar
: atrof-muxit, ekologiya, mexnat, tarbiyaviy, didaktik, 
ijtimoiy munit. 
Ключевые слова
: среда, экология, труд, образовательная, 
дидактическая, социальная среда 

---

69 
Key words
: environment, ecology, cocktail, educational, didactic, 
social environment 
Atrof-muhitni muhofaza qilish Respublikamiz mustaqillikka 
erishgandan keyin dolzarb muammolardan biriga aylandi. Bu muammo 
hukumatimizning siyosati bilan bog’liq bo’lganligi tufayli O’zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiklangan barcha 
konun xujjatlarida alohida tilga olingan. 
So’nggi yillarda atrof-muhitni, tabiatni, o’simliklar va hayvonot 
dunyosini muhofaza qilish haqida qator qonunlar hamda ko’plab 
me’yoriy metodik hujjatlar qabul qilindi. Bu qonunlarda 
Respublikamizning hozirgi ekologik-iqtisodiy siyosati umuminsoniy 
ekosistemaning muhofazasini ta’minlashga, inson hayoti mohiyatining 
barcha qirralarini kafolatlashga qaratilgan.
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin maktabgacha 
ta’lim
 
muassasalari tarbiyalanuvchilari uchun yangi tipdagi milliy 
dasturlar ishlab chiqishga e’tibor kuchaytirildi. Natijada 2001, 2010 va 
2018 yillarda ishlab chiqilgan dasturlar bu borada yangi qadam bo’ldi. 
Ularda maktabgacha yoshdagi bolalarga tabiat olami, undagi voqea-
hodisalar o’rtasidagi boғliqlik to’ғrisida aniq tasavvur va bilimlar 
berish, tabiatni asrab-avaylash, boyitish uchun faol harakat qilish 
ko’nikma hamda malakalarini shakllantirish ko’zda tutilgan. Bu 
maqsadni amalga oshirish jarayonida bolalarni davlatimizning tabiat 
muhofazasi bo’yicha olib borayotgan ishlari bilan tanishtirib borishga 
e’tibor kuchaytirilgan .
Ekologik tarbiya insoniyat ijtimoiy va ma’naviy
 
taraqqiyotining har bir bosqichida o’ziga xos tarzda amalga oshirilgan.
Dastlab ibtidoiy tuzum sharoitida shakllana boshlangan ekologik 
tarbiya mezonlari qadimgi odamning animistik va totemistik 
tasavvurlari asosida tarғib qilina boshlangan bo’lsa, keyinchalik 
uning qo’rquvi va ixlosi zaminida yaratilgan tabu-taqiqlar ko’magida 
singdirila boshlandi . Nihoyat, insoniyatning badiiy tafakkuri 
rivojlanishi bilan uning donoligi, aqlu zakovati bilan yaratilgan ertak, 
qo’shiq, topishmoq, maqol kabi xalq oғzaki ijodi namunalarida 
ekologik tarbiyaga oid ayrim fikr va qarashlar tarғib qilina boshlandi. 
Xususan, bunda topishmoqning roli va ahamiyati beqiyosdir. 
Topishmoq o’z xususiyatiga ko’ra tabiat predmetlari va hodisalarini
to’ppadan-to’ғri emas, balki yashirin tilda ifodalab kelib, u yoki bu

---

70 
tabiat narsa-hodisalari haqida aniq ma’lumot bera olish imkoniyatining 
mavjudligi tufayli uzoq o’tmishda yoshlarga ekologik bilim va
tarbiya berishda, ularning tevarak-atrofga nisbatan kuzatuvchanligini
va ғamxo’rligini, ekologik madaniyatini oshirishda juda qo’l kelgan. 
Qiziғi shundaki, topishmoqqa xos xalqona an’ana hozirgacha o’z 
qimmatini yo’qotmay kelayapti.
O’rta asrlar tuzumi sharoitida ekologik tarbiya ko’proq islom 
dini talablari bilan boщliq holda tarғib va tashviq qilindi. Xalqning ona 
tabiatni asrab-avaylash to’ғrisidagi o’y-kechinmalari, qarashlari, 
tasavvur-tushunchalari islom dini hukmronligi davrida yanada
mustahkamlandi. Bolalar qalbida tabiatga muhabbat qancha erta 
uyғotilsa, ularning tabiat bilan boщlanishlari shunchalik uzviylashadi.
Bola tabiatga erta mehr qo’yadi. Bu, shubxasiz, tarbiyachilar va 
kattalarning faoliyati bilan chambarchas boщlangan bo’lib, insonni 
o’rab olgan olamning murakkabligini anglashlariga, tabiat inson 
turmush tarziga ta’sir etuvchi vosita ekanligini tushunishlariga, 
bugunimiz va ertamiz uchun naqadar muhimligini bilib olishlariga 
yordam beradi. Tabiatdagi hamma narsa kichkintoylar uchun qiziqarli 
va sirli bo’lib, bamisoli topishmoqqa o’xshab ketadi. Ular shu 
topishmoqlarni bilishga, sabablarini anglashga va bu haqda fikrlashga
ehtiyoj sezadilar. Asta-sekin maktabgacha ta’lim muassasalari
mutaxassislari tomonidan bolalar o’rtasida ekologik tarbiyani yaxshi 
yo’lga qo’yish, ularning ekologik bilimini va madaniyatini oshirish 
uchun eng qo’l keladigan metodlarni izlab topishga, aniqlashga
nisbatan qiziqish birmuncha kuchaya bordi. Natijada bu borada bir
qancha metodik qo’llanmalar, maxsus ilmiy-tadqiqot ishlari yaratildi.
Ekologik tarbiya ijtimoiy-iqtisodiy va muhim davlat ahamiyatiga 
molik masalalardan biri bo’lib, ta’lim so’asida Respublika doirasida 
amalga oshirilayotgan asosiy tadbirlardan sanaladi. Maktabgacha ta’lim 
muasssasalari uchun mo’ljallab yozilgan « Ilk qadam » davlat o’quv 
dasturida ham bolalarga ilk tabiat xakidagi bilimlarini rivojlantirish 
borasida bolalarning ilk rivojlantirish masalalarida ota-onalar va 
jamiyatga tegishli bilimlar berishni tashkil etish va amalga oshirish 
masalalari kiritilgan. Dasturda bu borada ota-onalar bilan ishlash 
hamkorlikni rivojlantirishda quyidagi vazifalar ko’rsatib berilgan 
1.
Ota-onalarning maktabgacha ta’lim muassasasi borasidagi 
fikrlarini hisobga olish; 
2.
Ilk rivojlanish masalalarida ota-onalarga bilim berish; 

---

71 
3.
Ota-onalarning o’quv-tarbiyaviy jarayonda faol qatnashishga jalb 
etish; 
4.
Ota-onalarning muassasa xayotida ishtirok etish borasidagi 
tashabbuslarini qo’llab -quvvatlash. 
Dasturda bolaning rivojlanish sohalari kopetenstiyalari ya’ni-
bilish jarayonining rivojlanishi sohasi kompetenstiyalarida bolalar bilim 
olishga faol qiziqishni namoyon etish, atrof-muhitdagi voqea-hodisalar 
va ko’rinishlarni kuzatadi hamda tatqiq qilishi, o’quv- va hayotiy 
faoliyat uchun axborotni mustaqil ravishda topishi va undan 
foydalanish, predmetlar, voqealar va ko’rinishlar o’rtasida oddiy 
aloqalarni tushunishi atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona va ғamxur 
munosabatni namoyon etishlari ko’rsatib o’tiladi. Shu nuqtai nazardan 
qaraganda, 
maktabgacha 
yoshdagi 
bolalar 
aqliy 
qobiliyatini 
rivojlantirish, tabiat bilan tanishtirish va ularning ekologik tarbiyasini 
amalga oshirishning qulay pedagogik usullarini ishlab chiqish va 
didaktik imkoniyatlarga boy tarbiyaviy vositalarini aniqlash alohida 
ahamiyatga ega bulib kelmokda. Bu muammoning echimida xalq oғzaki 
ijodiga mansub badiiy janrlardan biri - bolalarning zehnini charxlash, 
aqliy qobiliyatini va mantiqiy tafakkurini o’stirish, so’z boyligini 
oshirish, nutq madaniyatini rivojlantirish maqsadida yaratilgan, qadim 
zamonlardan beri xalq pedagogikasida muhim tarbiya vositalaridan biri 
sifatida tan olinib, keng qo’llanilib kelinayotgan topishmoqlardan 
o’rinli va unumli foydalanish ijobiy natija beradi. Binobarin, 
topishmoqlar o’z janriy tabiatiga ko’ra ixcham shaklli, mazmunan teran 
va hayotiy-badiiy zavqi baland barkamol namunalardir. Ular ko’proq 
tabiat va jamiyat hodisalari, hayvonlar va o’simliklar mavzularida 
yaratiladi. 
Shuning 
uchun 
topishmoqlar 
tarbiyaviy-didaktik 
imkoniyatlarga boy bo’lib, bolalar diqqatini o’ziga tez jalb qiladi va ular 
xotirasiga tez o’rnashib qoladi. Topishmoqlar deyarli barcha yoshdagi 
bolalarning qiziqishini o’ziga jalb etuvchi ma’naviy-axloqiy o’yin 
namunasidir. Ular bolalarning tevarak-atrofga kuzatuvchanligini 
oshiradi, tabiat voqea-hodisalarining sodir bo’lish sabablarini 
aniqlashga qiziqishlarini kuchaytiradi. Natijada bolalarning idroki, 
tasavvuri, qobiliyati, topqirligi, mustaqilligi rivoj topadi. Ayniqsa, 
topishmoqlar 
bolalarga 
borliqdagi 
narsa-hodisalarning 
yaxlit 
ko’rinishida qismlardan, qism ko’rinishida esa yaxlitlikdan tarkib 
topishini idrok etishlariga, olam bir butunligini anglab etishlariga, hayot 
go’zalliklaridan ma’naviy zavq olishlariga va shu go’zallikni 
qadrlashlariga o’rgatishda muhim rol o’ynaydi. Maktabgacha ta’lim 

---

72 
sohasi uzluksiz ta’lim tizimining birlamchi bo’ғini hisoblanib, u har 
tomonlama soғlom va barkamol bola shaxsini tarbiyalash va maktabga 
tayyorlashda ғoyat muhim ahamiyat kasb etadi.
Mustaqllikning ilk yillaridanoq ta’lim muassasalarini milliy 
an’analarimiz asosida isloh etish, ularga zamonaviy texnologiyalarni 
olib kirishga dolzarb vazifa sifatida qaralib kelinmoda. 
Maktabgacha ta’lim muassasalari uchun bola tarbiyasida turli 
o’quv dasturlari, tavsiyalar bilan ish ko’rishdan tashqari, mahalla, 
oilaviy muhit, bola bilan izchil munosabatda bo’ladigan shaxslarning 
tasirini ham hisobga olmoqlari kerak. Bular bolani shakllantirish muhiti, 
bola hayoti, tasavvuri, aqlni boyitib boruvchi manba bo’lib, ular bola 
psixikasi, shaxsi, hayotiy tajribasi, faoliyatini boyitishning asosiy omili 
amdir.Shu bilan bir qatorda bola har bir yoshda o’zini o’rab turgan 
muhitdan aynan o’ziga zarur bo’lgan hayotiy malakani oladi. 
Yuqoridagi muhit anchalik toza va musaffo bo’lsa bolaning inson 
sifatida shakllanishi maqsadga muvofiq bo’ladi.Tabiiyki bu jarayonning 
o’ziga xos qonuniyatlari mavjud.Ayniqsa bolalarni yoshlikdan mehnat 
qilishga o’rgatish va kattalar mehnatini qadrlashga o’rgatish muhim 
hisoblanadi.
Mehnat tarbiyasining maqsadi bolalarda mehnatga ongli munosabatni 
shakllantirishdir. Mazkur maqsadga erishish yo’lida quyidagi 
vazifalarni ijobiy hal etish maqsadga muvofiq: 
-
yosh avlodda mehnat qilish istagini qaror toptirish va ularni 
zamonaviy ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat yuritishga 
tayyorlash; 
-
bolalarda umumjamiyat manfaati yo’lida mehnat qilish 
etiyojini hosil qilish; 
-
ularning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish; 
-
bolalarning 
mavjud 
bilimlarini 
uzluksiz 
ravishda 
takomillashtirib borishlari uchun zarur shart-sharoitni yaratish; 
-
ularda mehnat ko’nikma va malakalarini tarkib toptirish; 
-
bolalar faoliyatida yuqori madaniyat, maqsadga intilish, 
tashkilotchilik, mehnat intizomi, tadbirkorlik, tejamkorlik, ishni sifatli 
bajarish, moddiy boyliklarga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish, 
hayotiy faoliyat yo’nalishini belgilash malakalarini shakllantirish; 
-
bolalarda davlat iqtisodiy siyosati mazmuniga tayangan holda 
ular yashab turgan hududlar ishlab chiqarish xususiyatlariga muvofiq 
kasblarni egallashga bo’lgan qiziqishni oshirish; 

---

73 
-
bolalarni kasbga yo’llash, ularni mehnat faoliyatining barcha 
turlari, shuningdek, ular yashayotgan hududda etiyoj mavjud bo’lgan 
mutaxassisliklar bilan tanishtirish. 
Mazkur vazifalar tizimida bolalarni mehnatga psixologik va amaliy 
jihatdan tayyorlash ularning qiziqish va qobiliyatlarini aniqlash oryqali 
amalga oshiriladi.