Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро муаҳндислик-технология институти

СИНТЕТИК ЁҚИЛҒИЛАР ОЛИШ ЖАРАЁНИНИНГ ИЛМИЙ АСОСЛАРИ 
натижаси биринчи марта 1923 йилда нашр қилинган, кейинчалик олиб 
борилган тадқиқотларда катализаторлар, босим, ҳарорат ва реактор 
конструкцияси қатнаштирилган.
Фишер-Тропш жараѐнига бўлган талаб 1930-1940 йиллар даврида 
доимий равишда кўпгина давлатларда олиб борилган. Шу жумладан Англия, 
Франция, АҚШ, Япония ва Китай давлатларида кенг миқѐсда лаборатория ва 
тажриба синов ишлари олиб борилган/5/. Германия давлатида 1932-1945 
йилларда синтетик нефть ва дизел ѐқилғисини ишлаб чиқариш бўйича 
жараѐндан кенг фойдаланилган. 
Табиий газни синтетик суюқликка айлантириш жараѐни уч босқичдан 
иборат (1-расм): газни-синтез қилиш, газни суюқликка айлантириш 
конверсияси ва олинган суюқ углеводородларни сўнгги марта қайта ишлаш. 
1-расм. Табиий газдан синтетик суюқлик ѐқилғисини (ССЁ) қайта 
ишлашнинг асосий босқичлари. 

---

СИНТЕТИК ЁҚИЛҒИЛАР ОЛИШ ЖАРАЁНИНИНГ ИЛМИЙ АСОСЛАРИ 
GTL технологияси бўйича ишлайдиган ҳамма технологик ишлаб 
чиқариш жараѐнларида энг кўп капитал маблағ ва энергия сарфланадиган 
босқич бу табииий газни синтез-газга қайта ишлаш ҳисобланади ва бу жараѐн 
умумий сарфланадиган маблағнинг 60-70% тўғри келади /2/. Шунинг учун 
асосий тадқиқотларнинг йўналиши Фишер-Тропш технологиясида юқори 
самарали катализаторларни ишлаб чиқиш ва уларни такомиллаштиришга 
қаратилган. 
Синтез газини олиш. 
Табиий газнинг асосий компоненти метандир. У термодинамик 
жиҳатдан жудаям турғун бўлиб, кўпгина реагентларнинг таъсирига 
чидамлидр. СН
4
молекуласидаги С-Н боғланиш энергияси 439 кЖ/мольга 
тенгдир. Метанни тўғридан тўғри синтез қилиш мураккабдир бироқ ундан 
бўладиган маҳсулотлар метанга нисбатан нотурғин бўлиб оксидланиш 
реакциясига киришувчан бўлади. Метанни метанолга айланиши юқори 
даражада қарийиб 80% га тенг бўлиб, бироқ шу вақтда конверцияси эса яъни 
С ва Н
2
ни ҳосил бўлиши 7%дан ошмайди. Метан VIII гуруҳ металларида 
активлашиб, юқори ҳароратда сув буғи иштирокида углерод монооксидига 
ва водородга парчаланиши мумкин. Бундан ташқари нокаталитик парциал 
парчаланиш ва чала оксидланиш ҳисобига ҳам ҳосил қилиш мумкин. 
Метанни парциал оксидланишидан ҳосил бўлган маҳсулот, СО
бу жудям 
реакцияга киришувчан бўлиб, мос келувчи катализаторларга қараб ундан 
кўп хилдаги маҳсулотларни олиш мумкин. Синтез газига металл 
катализаторларни таъсир эттирганда юқори углеводородлар- GTL-
технологиясининг тўлиқ маҳсулотлари олинади. 
Метанни термокимѐвий занжирли оксидланиш ва қайтарилиш реакциялари 
CH4 → [CO + H
2
] → C
n
H
2n+2
га айланиши йўқотишсизларсиз бўлмайди. 
Метанни ѐниш энергияси 213 ккал/моль, юқори алканларники эса 163 ккал 
бир моль углеродга тўғри келади. 

---