Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бердақ номидаги қорақалпоқ давлат университети

5.Россия Федерациясининг бюджетдан ташқари фондлари
Россия Федерацияси узини ижтимоий давлат деб эълон қилган бўлиб, давлатнинг асосий вазифаси ижтимоий ҳуқуқларни таъминлашдан иборат Ижтимоий кафолатлар негизида бутун мамлакат ҳудудида ягона ижтимоий стандартга риоя этиш, ҳудудларни ягона қоидалар бўйича молиявий таъминлаш тамойили ётади.
«Бюджетдан ташқари фондлар ёрдамида қуйидаги вазифалар амалга оширилади:

• 
  молиялаштириш, субсидиялаш, давлат корхоналарини кредитлаш орқали ишлаб чиқариш жараёнига таъсир кўрсатиш;
  
• 
  атроф-муҳитни ифлослантиргани учун тўланган солиқ ва жарималардан табиатни муҳофаза этиш тадбирларини ўтказиш;
  
• 
  аҳолига нафақа, пенсиялар субсидиялар бериш орқали ижтимоий хизмат кўрсатиш;
  
• 
  чет эл мамлакатларига қарзлар бериш»¹⁰.
  

Россия Федерациясининг Конституциясига мувофиқ, бюджетдан ташқари мақсадли фондлар ижтимоий сиёсатни амалга ошириш учун негиз яратади.
«Фуқароларнинг ижтимоий таъминот бўйича — ёшга доир нафака, ногиронлик, боқувчисини йўқотиш, болани туғиш ва боқиш, ишсизлик, шунингдек, бепул тиббий хизмат каби конституциявий ҳуқуқларини таминлашда нафақат бюджет маблағларидан, балки бюджетдан ташқари мақсадли жамғармалар маблагларидан фойдаланилади»¹¹.
Бюджетдан молиялаштиришнинг чекланиши ижтимоий соҳалардаги муассасаларда бозор фаолиятини кенгайтириш заруриятини шакллантирди. Бюджетдан ташқари манбаларининг кўпайтирилиши иқтисодий манфаатдорликнинг пайдо бўлиши билан боғлик, чунки уларнинг асосий қисми иш ҳаққини кўпайтиришга ва меҳнат шароитларини яхшилашга йўналтирилган. Россия Федерациясининг қонунчилигига мувофик, муассасанинг бюджет томонидан молиялаштириладиган асосий фаолиятидан ташқари бажариладиган ижтимоий хизматларигина пуллик бўлиши мумкин.
Ижтимоий ёрдамга сарфланадиган харажатларга мақсадли ижтимоий дастурларни, масалан, "Ногирон болалар", "Россия ёшлари", "Катта ёшдаги авлод" дастурларини амалга ошириш учун кетадиган харажатлар киради. Бу турдаги дастурларни амалга ошириш натижасида маблағларни аҳолининг у ёки бу тоифаси фойдасига тақсимлаш муаммоси ҳал килинади. «Россияда давлат пенсия тизими ишловчилар билан меҳнат қилишга лаёқатли бўлмаган фуқароларнинг бирдамлиги тамойили асосида фаолият кўрсатади. Бундай шароитда давлат минимал турмуш даражасига етказиш учун пенсия миқдорини оширишга ҳаракат қилмоқда. Россиядаги демографик ҳолат эса пенсия таъминотида ишлайдиган аҳоли зиммасига тушадиган юкни оширмоқда»¹².
Жаҳондаги вужудга келган ушбу тенденция пенсия таъминоти тизимида молиявий мустақиллик ва самарадорлик тўғрисидаги масалани долзарб муаммога айлантирди. Бирдамлик пенсия тизими ўз бошидан кечираётган молиявий инқироз жиддий макроиқтисодий ва таркибий хавф-хатарларни келтириб чиқаради. Аҳолининг кексайиши иқтисодий, молиявий ва ижтимоий оқибатлар билан бир қаторда сиёсий жиҳатларга ҳам эгадир. Зеро, пенсионерлар аҳолининг муҳим қисмини ташкил этиб, аҳолининг қариялардан иборат қатламини сиёсий кучлар нисбатидаги салмоғи ортмоқда. Шундай қилиб, 80-йиллардан бошлаб жаҳон пенсия тизимида ислоҳотларни амалга ошириш объектив заруратга айланди. Таҳлил маълумотлари кўрсатишича, жаҳонда пенсия жамғармасига иш ҳақидан тўланадиган бадаллар даражаси 5 фоиздан (Канада) 27 фоизгача тебранади. АҚШ, Япония, Германия ва Канада каби мамлакатларда бадалларни ишловчилар ва иш берувчилар тенг нисбатда тўлагани ҳолда, Франция, Италия, Швецияда иш берувчилар солиқ юкининг катта қисмини ўз зиммаларига олишган.
«Федерал бюджетдан ташқари фондлар давлат мулки ҳисобланади. Унинг ижтимоий, иқтисодий, ҳомийлик ва бошқа йўналишлари мавжуд. Давлат бюджетдан ташқари фондлари орқали миллий даромаднинг маълум қисми аҳолининг айрим ижтимоий қатламлари ҳисобига тақсимланади. Давлатнинг бюджетдан ташқари ижтимоий фондлари – марказлашган, мақсадли молия ресурслари бўлиб, юридик ва жисмоний шахсларнинг мажбурий ажратмалари ва бадаллари ҳисобига шаклланади».¹³
Россия Федерациясида қуйидаги давлат ижтимоий бюджетдан ташқари фондлари мавжуд:

1. 
   Россия Федерацияси Пенсия фонди.
   
2. 
   Россия Федерацияси Ижтимоий суғурта фонди.
   
3. 
   Россия Федерацияси мажбурий тиббий суғурта фонди.
   
4. 
   Россия Федерацияси аҳоли бандлиги фонди.
   

Махсус нафақа бадаллари суғурта фондида жамланиб, ижтимоий суғурталаш доирасида махсус мўлжалланган маблағ ва тушумларга қўшилиб кетмайди. Россия суғурта фонди Россия Федерацияси Олий Кенгашига ҳисобот беради; нафақа жамғармаси фаолияти натижалари ҳақидаги ахборот ҳар йили мамлакат парламентида кўриб чиқиш учун тақдим этилади.
Фонд федерал миқёсда ва республикаларда, ўлка ва вилоятларда шакллантирилиб, бу барча фуқароларни уларнинг илгари яшаган ва ишлаган жойидан қатъий назар, жумладан, жамоа хўжаликлари аъзолари ва турли сабабларга кўра меҳнат нафақаси ҳуқуқига эга бўлмаган шахсларни ҳам нафақа тўловлари билан қамраб олишга имкон беради. Шу билан бир пайтда фонднинг мазкур тузилмаси жорий тўловлар ҳамда айрим минтақаларда ёки бутун мамлакат миқёсида турли ўзгаришлар сабабли вужудга келган фавқулодда тўловларни кафолатлайди. Бунга мисол қилиб табиий офат туфайли нафақахўрлар сонининг ортиши, нарх ўзгариши сабабли нафақалар миқдорининг бир ортиши кабиларни келтириш мумкин.
Суғурта фондининг асосий вазифалари қуйидагилар ҳисобланади:

• 
  нафақа ва болалар пули учун маблағларни мақсадли жамғариш ва уларни молиялаштиришни ташкил қилиш;
  
• 
  аҳолини ижтимоий қўллаб — қувватлаш бўйича минтақавий ва республика дастурларини узоқ муддатли асосда молиялаштиришда иштирок этиш;
  
• 
  тижорат фаолияти ва ўзини —ўзи молиялаштириш асосида жамғарма маблағларини кенгайтирилган тарзда такрор ишлаб чиқариш.
  

Нафақа таъминоти молиясини бошқариш тизими сифатида фонд қуйидаги асосий функцияларни бажаради:

• 
  давлат ижтимоий суғурта бадали миқдорини белгилаш, уларни меҳнат шароитларидан келиб чиққан ҳолда корхона ва ташкилотлар бўйича тақсимлашни асослаб беришда иштирок этади;
  
• 
  суғурта бадалларининг ўз вақтида ва тўлиқ келиб тушиши ҳамда маблағларнинг тўғри сарфланиши устидан назоратни таъминлайди;
  
• 
  нафақа таъминотини такомиллаштириш ва ижтимоий дастурларни ишлаб чиқиш бўйича таклифлар тайёрлашда қатнашади;
  
• 
  жамғарма ваколатларига доир масалалар бўйича халқаро ҳамкорликни амалга оширади.
  

Фонд маблағлари қуйидаги манбалардан шакллантирилади:

• 
  иш берувчилар — мулкчилик шакли ва хўжалик юритиш туридан қатъий назар, барча корхона, ташкилот, муассаса ва ширкатларнинг суғурта бадаллари;
  
• 
  якка тартибда меҳнат фаолияти билан шуғулланувчи фуқаролар, жумладан, фермерлар ва адвокатларнинг суғурта бадаллари;
  
• 
  фуқароларнинг мажбурий суғурта бадаллари;
  
• 
  ҳарбий хизматчилар ва нафақа таъминоти бўйича уларга тенглаштирилган шахсларга тўланувчи давлат нафақалари ва тўловлар, ойлик иш ҳақининг ўсиши муносабати билан нафақалар ҳажмини ошириш, шунингдек, қонунчиликда белгиланган бошқа тўловлар учун мўлжалланган республика бюджетидан ажратилувчи маблағлар;
  
• 
  нафақа жамғармасига Давлат аҳоли бандлик қўмитаси томонидан ишсизларга муддатидан аввал нафақа белгиланиши муносабати билан ажратилувчи маблағлар;
  
• 
  фуқаролар, корхоналар ва жамоат ташкилотларининг кўнгилли бадаллари;
  
• 
  тижорат, молия—кредит операцияларидан олинувчи даромадлар.
  

Фондни шакллантиришда суғурта усулидан фойдаланиш олдинда турган тўловларни кўплаб иштирокчилар ўртасида нисбатан узоқ муддатга тақсимлаш имконини беради. Корхона ва ташкилотларнинг нафақа жамғармасига киритувчи бадаллари миқдори ҳар йили нафақа Бошқармасининг тақдимоти бўйича Россия Федерацияси Олий Кенгаши томонидан белгиланади. Суғурта тарифи меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармасининг фоизи ҳисобида белгиланади. Меҳнатга ҳақ тўлашга ходимларнинг барча ишлаб топган пуллари киради, бир марталик характердаги тўловлар (фойдаланилмаган меҳнат таътили учун тўлов, ишдан бўшатилганда тўланувчи тўлов, моддий ёрдам) ва бошқалар.
Корхона ва ташкилотлар ижтимоий — иқтисодий фаолиятининг доимий ўзгариб турувчи шароитлари техника ва технологияларнинг ривожланиши билан асосланувчи суғурта риски ҳақидаги маълумотларни ҳисобга олган ҳолда тарифларни вақти —вақти билан қайта кўриб чиқишни талаб қилади. Тарифлар асосида белгиланувчи мақсадли нафақа бадаллари маҳсулот, иш ва хизматлар таннархига киритилади.
Ходимлари имтиёзли шартларда нафақага чиқиш ҳуқуқига эга бўлган корхона ва ташкилотлар учун давлт ижтимоий суғурта бадали тарифларидан келиб чиққан ҳолда белгиланувчи бадаллардан ташқари нафақа жамғармасига қўшимча бадаллар белгиланган. Бюджет томонидан молиялаштирилувчи муассасалар суғурта бадалларини уларга ойнинг иккинчи ярми учун ойлик маош бериш бюджетдан ажратилган маблағлар ҳисобига ушлаб қолинади. Бошқа ташкилотлар мулкчилик шакли ва хўжалик юритиш туридан қатъий назар, суғурта бадалларини ойнинг биринчи ярми учун ҳам, иккинчи ярми учун ҳам берилувчи ойлик маош муддатида тўланади.
Якка тартибда меҳнат фаолияти билан шуғулланувчи, жумладан, якка тартибда (жамоавий) ижара асосида ёки шахсий деҳқон хўжалигида меҳнат қилувчи шахсларнинг давлат ижтимоий суғуртаси кўнгилли асосда амалга оширилади. Улар нафақа жамғармасига суғурта бадаллари тўлаган тақдирда меҳнат нафақаси олиш ҳуқуқига, бошқа турдаги суғурта бадалларига эса ижтимоий суғурталаш жамғармасига суғурта бадалларини тўлаган тақдирда эга бўлади. Якка тартида меҳнат фаолияти билан шуғулланувчи шахслар томонидан нафақа жамғармасига тўланувчи бадаллар уларнинг даромадидан ишчи, ходим ва ширкат аъзоларининг меҳнатига ҳақ тўлаш учун суғурта бадаллари ҳисобланувчи тарифлар бўйича тўланади. Мазкур гуруҳга кирувчи суғурталанувчилар бундан олдинги йил учун ҳисобланган суғурта бадалларидан, биринчи бор тўловчилар эса жорий йил учун кутилаётган даромад бўйича фоиз киритадилар. Йил тугаган ёки якка тартибда меҳнат фаолияти якунлангандан сўнг амалда олинган даромад бўйича қайта ҳисоб — китоб қилинади. Аниқланган фарқ суғурталанувчилардан олиниши ёки уларга тўланиши лозим.
Ўз хўжалигида деҳқончилик билан шуғулланувчи шахслар суғурта тўловларини нафақа жамғармасига йилига бир марта деҳқон хўжалигининг ҳар бир аъзосига тўғри келувчи йиллик ўртача даромад аниқлангандан сўнг, киритадилар. Амалдаги қонунчиликка кўра давлат ижтимоий суғурта тўловлари тўлаши лозим бўлган барча тоифадаги фуқаролар нафақа жамғармасига мажбурий суғурта бадалларини ойлик иш ҳақидан, белгиланган фоиз ҳисобида тўлайдилар. Ишчи ва хизматчилар нафақа жамғармасига суғурта бадалларини ойлик маош ҳисобидан, ширкат аъзолари олинган барча даромадлардан, диний ташкилотларда меҳнат қилувчи шахслар олган даромадларидан, ижтимоий суғурталаниши лозим бўлган бошқа шахслар эса ўз даромадларидан тўлайди.
Фуқароларнинг мажбурий суғурта бадаллари корхона, ташкилот ва муассасалар томонидан корхона ва муассасаларнинг ижтимоий суғурта бадаллари каби ойлик маош (даромад) тўланувчи жойлар бўйича ҳисоб —китоб қилинади ва ушлаб қолинади. Фондга давлат бюджетидан ажратилувчи маблағлар ҳарбий хизматчилар, ички ишлар органлари ходимлари ва уларнинг оила аъзоларига нафақа тўлашга, шунингдек, бир ярим ёшдан олти ёшгача бўлган болали, кам таъминланган оилаларга болаларга қараш учун тўланувчи тўловларни молиялаштириш учун йўналтирилади.
Бозор муносабатлари шароитларида аҳоли миграцияси тенденциялари кучайиб, у ёки бу сабабга кўра оғир молиявий аҳволга тушиб қолган ҳудудларга маблағларни тезда ажратиш эҳтиёжи вужудга келади. Шунингдек, ойлик иш ҳақининг ўзгариши сабабли нафақалар миқдорини доимий тартибга солиб бориш заруратини ҳам ҳисобга олиш зарур. Мазкур омиллар нафақа жамғармасининг катта захираларини шакллантиришни асослаб беради. Шу мақсадда жамғармага ўз тижорат фаолияти ҳисобига қўшимча маблағлар излаб топишга рухсат этилган. Хусусан, келиб тушувчи бадаллар дарров улар кўзда тутилган тўловларга йўналтирилмаслиги сабабли, қисқа ва узоқ муддатли давлат қимматли қоғозларига, кўчмас мулкка киритилиши, тижорат фаолиятининг бошқа турларида фойдаланилиши мумкин. Фонд маблағлари давлат банкининг маҳаллий бўлинмалари ҳисобрақамларида жамғарилиб, марказдан фақат зарур тўлов топшириқларигина келиб туради.
Суғурта фонди маблағларидан фойдаланишнинг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат:

• 
  Россия ҳудудида амалдаги қонунчиликка асосан давлат нафақалари (ёш бўйича меҳнат нафақаси, ногиронлик бўйича, боқувчисини йўқотганлик учун нафақа), жумладан, давлатлараро ва халқаро шартномаларга мувофиқ Россия Федерацияси ҳудудидан ташқарига чиқиб кетувчи фуқаролар учун тўловлар;
  
• 
  бир ярим ёшдан катта бўлган болаларга қараганлик учун тўловлар;
  
• 
  кекса ва меҳнатга лаёқатсиз фуқароларга моддий ёрдам кўрсатиш;
  
• 
  ойлик маошнинг ўзгариши ва ўсиши сабабли нафақаларни ошириш;
  
• 
  шартнома асосида нафақахўрлар, иогиронлар, болаларни ижтимоий қўллаб — қувватлаш бўйича минтақавий ва республика дастурларини молиялаштиришда иштирок этиш;
  
• 
  захираларни қисқа ва узоқ муддатли давлат қимматли қоғозларига жойлаштириш, шунингдек, бошқа тижорат операциялари ўтказиш.