|
Назорат саволлари:
1.
Сифатга хос семантик ва грамматик хусусиятлар.
2.
Қадимги туркий тилда қўлланган саноқ бирликлар.
3.
санашнинг икки хил системаси.
4.
Соннинг маҳно турлари. Дона сон.
5.
Жамловчи сон.
6.
Чама сон.
7.
Тақсим сон.
8.
тартиб сон.
9.
Кишилик, ўзлик ва кўрсатиш олмошлари.
10.
Белгилаш, сўроқ ва гумон олмошлари.
Таянч атамалар:
Сифат туркуми. Саноқ бириклари.санаш усуллари: биринчи усул, иккинчи усул.
Тартиб сон. Эмловчи сон. Тақсим сон. Олмошнинг маҳно турлари: кишилик
олмошлари, қўрсатиш олмошлари, ўзлик олмошлари, сўроқ олмошлари, белгилаш
олмошлари, бўлишсизлик олмоши.
Адабиётлар:
1. Ғ. Абдураҳмонов, А. Рустамов. Қадимги туркий тил, 32-34.
2. Г.Айдаров. Язык орхонских памятников, 163-189.
3. Ғ. Абдураҳмонов, Ш.Шукуров. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси.
Т., 1973, 70-115.
VIII- МАЪРУЗА
ФЕzЛ ТУРКУМИГА ХОС АЙРИМ ХУСУСИЯТЛАР.
Режа:
1. Ôåúë íèñáàòëàðè.
2. Ôåúë ìàéëàðè.
3. Ôåúë тусланишига хос айрим хусусиятлар.
4. Сифатдош шакллари.
5. Равишдош шакллари.
35
Қадимги туркий тилда феúлнинг барча грамматик категориялари ва
грамматик шакллари тўла шаклланган ва ривожланган эди.
Ёдномаларда феҳлнинг барча нисбат шакллари қўлланган. Биргалик
нисбат: - ш / - ш/- тш, - уш/ - уш. Мисоллар: қачқш, қабқш (ёпиш),
созлэш, сунгуш.
Орттирма нисбат: - т, -тур/- тур, - дур/ - дур, - ур/ - ур.: сулэт,
қағансқрат, йўкунту, тэгур. Бир ўринда – тиз шакли ҳам учрайди: экисин
ози алтқздқ – иккитасини ўзи олдирди. Ўзлик –мажҳул нисбат: -н, -қн, /-
ин, - ун/ -ун, - л, -қл/ - ил. Қўшимчалари билан ҳосил бўлди. Мисоллар:
ққлқн, атлан, алққн, қатқл, тирил.
Буйруқ- истак майлининг I шахснинг бирлик шакли – йин/- йин, айқн/
- эйин аффикслари билан ҳосил бўлади: йазмайқн (гуноҳ, қилмай),
айайқн; кўплик эса- лқм/ - лим, -алқм/ - лим шаклида қўлланади: сулэлим
(жанг қилайдик), қабқшқлқм (қўшилайлик).
II шахс уч хил шаклда келади:
А) нол формада: бил, кор;
Б) ғил / - гил: эсидгил, билгил, ургқл;
В) – инг / -инг, - унг/ - унг: барқнг, билинг.
III шахснинг бирлик ва қўплиги – зун / - зун (баҳзи - чун) шакллида
келади: барзун, болчун (бўлсин).
Шарт майлининг қўшимчаси – сар, /- сэр; барсар, сулэме сэр (қўшин
тортмаса).
Қадимги туркий тилда феҳл тусланишида айрим ўзига хос
хусусиятлар учрайди:
А) аниқ ўтган замон феҳлининг I шахс кўплик шакли –миз қўшимчаси
билан тусланади. Мисол: эртиси… кэчдимиз –иртишни кечиб ўтдик.
Иним Култигин бирилз созлэшдимиз;
Б)II шахс бирлиги –ғ /-г шаклида келади: алққнтғ –озайдин бардқғ –
бординг, олтиг (ўлдинг);
36
В) III шахсда феúлдан кейин ол олмоши қўлланади ва эга билан
кесимини мослаштириш учун хизмат қилади. Масалан: Конэку нэлук
тонғай ол, кунэш олурур ол- сув идиши нега музлайди, (ахир) у қуёшга
қараб турибди-ку?
Умуман, қадимги даврларда кишилик олмошларининг постпозитив
ҳолатда келиб, шахс- сон аффикси вазифасида қўлланиши кўпроқ учайди.
Масалан, турк будун тоқ арққақсан – эй турк ҳалки ўта ишонувчисан.
Нэкэ тэзрэбиз?- Нега тез юрамиз? Оғқз йэмэ тарқанч ол- уйғиз ҳам
тарқоқ.
Сифатдош қуйидаги аффикслар билан ясалади:
1)
–мқш/-миш,-мқс/ мис. Мисоллар: Кунгэдмиш, қуладмқш
будуниғ, турк торусун қчқнмқш будунқғ эчум акам
торусинчэ йаратмқш (КТБ, 13)- чўри ва қул бўлган
халқни, турк қонун-қоидаларини йўқотган халқни ота-
боболарим қонуни бўйича яратган. …киси оғлқ
ққлқнмқс,…Бумқн
қаған
истэми
қаған
олурмқш.
Мисолларда кўринадики, бу форма ҳам атрибутив, ҳам
предикатив функцияларда фўлланади;
Г) –дуқ/-дук, -туқ/тук. Мисоллар: Турк будун эллэдук элин қчғқну
қдмқш, қағанладук қағанқе йитиру қдмқш- турк халқи ўзининг қабила
итифоқи бўлган элини тарқатиб юборган, хоқонлик қилган хоқонини
ўлимга дучор қилган;
З) –тачқ/-тэчи,-дачқ/дэчи: ол йигэру барсар турк будун, олтэчи сэн – у
ерга борсанг, эй турк халқи, ўлиб кетасан, олтэчи будун;
4) –қгма/- игмэ, -уғма/ : яратиғма – яратиладиган, битигмэ-
битиладиган, барқғма- борадиган;
5) –ғу /-гу: барғу йол – бораладиган йўл, коргу- кўрадиган;
6) –р, - ар, /-эр, -ур/ йур/ -йур: англар, одурур, қазғанур, йорқйур.
37
Равишдош шакллари:
1.
–п, қп/-ип, -уп _ун. Бу ҳозирги –б равишдошининг жарансиз
шакли. Мисоллар: алқп, йорқп, олу руп, тирилип;
2.
–пан/ -пэн, -қпан/ -инэн: олурупан, су сулэпэн, тутқпан. Бу
форма эски ўзбек тилида жарангли шаклда ,яҳни – бон
кўринишида учрайди. Борибон келтурдилар . ўт қуюбон
куйдурадурган ўзум.
3.
–а – э.: Алтун йқшқғ аса кэлдимиз. Иртис угузуг кэчэ кэлдимиз-
Олтин адарини ошиб келдик, Иртиш дарёсини кечиб келдик.
4.
–қ/ -и, -у/ -у : ол суб қодқ бардқм – у сувни қолдириб кетдим.
Тута бэрмис, ити бэрмас, башлайу.
5.
–ғқлқ/-гэли, -қалқ/-кэли: йўлғалқ барди- талагани борди;
сунгушгэли кэлди- урушгани келди. Бу мақсад равишдоши
ҳозир- гани-кани шаклида қўлланади;
6.
– матқн/- мэтин, - миадқн/- мэдин. Бу аффикс бўлишисизлик
маҳноси ни билдиради, ҳозир –май,- майин шаклида қўлланади:
йэмэ бир қодматқн тугул санаб алдқмқз- битта ҳам қўймай санаб
олдик.Истэп булматик- истаб топа олмай.
Маҳлумки , туркий тилларда феҳлнинг замон формалари равишдош ва
сифатдош қўшимчалари билан шаклланади. Ҳозирги замон ўзбек тилида-
ди, -яп, ётир каби каби замон кўрсаткичлари бўлиб, уларнинг
кейингилари аслида ётиб ва ётир кўмакчи феҳлларидан ҳосил бўлган.
Қолган барча замон шакллари сифатдош ва равишдош қўшимчалари
билан ҳосил бўлади: келганман, келибди, келади каби. Қадимги туркий
тилда эса фақат аниқ ўтган замон қўшимчаси –ди қўлланади холос.
Қолганлари эса юқоридаги сифатдош ва равишдош қўшимчалари
ёрдамида ҳосил бўлади.
Туркологлар_ди аффиксининг ҳам –дққ/- дик сифатдошидан келиб
чиққанлигини таҳкидлайдилар: бар-диқ барди.
38
Do'stlaringiz bilan baham: |
