Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бердақ номидаги қорақалпоқ давлат

Назорат саволлари: 
1. Унлилар системаси. 
2. Унли фонемалар оппозицияси. 
3. Чўзиқ унлилар масаласи. 
4. Унли фонемаларнинг кейинги тараққиёти. 
5. Ундош фонемалар. 
6. Сингармонизм. 
7. Танғлай оҳангдошлиги. 
8. Лаб оҳангдошлиги. 
9. Жарангли ва жарангсиз масаласи. 
10. Қадимги туркий тил фонетикасининг ҳозирги ўзбек тилига муносабати. 

---

22
Таянч атамалар: 
Унлилар миқдори, унлилар оппозицияси: қаттиқ ва юмшоқ лабланган ва 
лабланмаган унлилар; чўзиқ унлилар масаласи: ундош фонемалар; ҳозирги ўзбек тили 
ва қадимги туркий тил фонемаларнинг қиёси; сингармонизм: танглай оҳангдошлиги, 
лаб оҳангдошлиги, жарангли ва жарансизлик уйғунлиги. 
Адабиётлар: 
1. Ғ. Абдураҳмонов, А. Рустамов. Қадимги туркий тил. 7-11 
2. А.М. Шербак. О тюркском вокализме. «Тюркологические исследования». 
3. 
Ã. Àéäàðîâ. ßçûê îðõîíñêèõ ïàìÿòíèêîâ äðåâíåòþðêñêîé ïèñüìåííîñòè VIII âåêà. 
 
 
V-МАЪРУЗА 
ҚАДИМГИ ТУРКИЙ ТИЛНИНГ ЛЕКСИК ХУСУСИЯТЛАРИ 
Режа: 
1. Қадимги туркий тил лексикасининг тематик қатламлари. 
2. Қадимги туркий тил лексикасининг умумтуркий қатлами. 
3. Қадимги туркий тил лексикасининг ҳозирги ўзбек тилига 
муносабати: 
А) ўзгаришсиз айнан қўлланаётган сўзлар; 
Б) шаклий ўзгаришга учраган сўзлар; 
В) семантик ўзгаришга учраган сўзлар; 
Г) ҳозирги ўзбек тилида қўлланмайдиган сўзлар. 
4. Туркий обидалар тилида ўзлашган сўзлар. 
Лексика тилнинг энг ўзгарувчан соҳасидир. Жамиятдаги ўзгаришлар 
биринчи навбатда тилнинг луғат таркибида акс этади. Машҳур тилшунос 
Ю.Д. Дешериев айтганилек, «лексика - жамият тараққиётининг 
барометри». 

---

23
Қадимги ёзма манбалар тилини қўздан кечирар эканмиз, унинг лексик 
таркиби ўша даврида яшаган туркий қабилаларнинг ҳаёти, турмуш тарзи, 
урф- одатлари кўз олдимизда намоён бшўлади. Биргина мисолни 
олайлик: лашкарбошилар қабрига, мурданинг ёнига кичкина тош 
ҳайкалчалар қўйилган. Улар жангда ўлдирган душманлари сонини 
англатади. Ана шу ҳайкалчалар балбал деб айтилган. 
Қадимги туркий тилнинг лексик таркиби турли соҳаларга оид 
сўзлардан иборат: 
1. 
Қавм-қариндошлик атамалар: қиз, оғул, ата ана, ака, ини, келин, 
ўг, қанг, қотун; 
2. 
Табиат ҳодисаларини ифодаловчи сўзлар: йер, йўл, қар, суб, тағ, 
қул, тклуй (денгиз), ўгуз (дарё), чўл, иғач (ёғоч); 
3. 
киши аҳзолари номлари: адағ, бўғуз, баш (бас), йан, йанчиқ, қўз, 
қулғақ, сунгук, (суяк), сач, ўд (ўт), тиз, тил; 
4. 
вақт номлари: ай, йаз (баҳор), йай (ёз), йил, кун, куз, қиш, 
кунтуз, танг, тун; 
5. 
қазилмалар: олтун, кумуш, темир, кўмур; 
6. 
ҳайвон ва қушлар: адғир, ат, барс, буқа, йилқи, ингак (сигир), 
кийик, табисған (қуён), тай, тағиғ, учуқ (қуш), ит, қаз; 
7. 
ҳарбий терминлар, йағи, су, йадаг (пиёда) ўқ, чериг (қўшин), 
уруш; 
8. 
ижтимоий-сиёсий терминлар: қаган, бодун, бай, баг, тору 
(ҳокимият, қонун, урф-одат), қул, қунг (чўри); 
9. 
этниктерминлар: аз, арғу, анар, қарлук, ққтан (кидан), қуриқан, 
қибчақ, уйғуз, татар, табғач, тардуш, татаби; 
10. белги, хусусият номлари: бедук (узун), кичиг, қалун, улуғ, ағир, 
алп, ач, ариғ, аблақ (ёмон), янги, юмчақ, қарқ, семиз; 
11. ҳаракат, ҳолатни ифодаловчисўзлар: атлан, йўлуқ, югур, бўл, 
қил, ёт, ет, йўри (юр), олур (ўтир), бар, ўзбекистон, ач, кел, ён; 

---

24
12. миқдорни билдурувчи сўзлар: бир, аки, уч, ўн, ўтиз, юз, бинг. 
Булардан ташқари жой номлари, киши номлари, мавҳум тушунчалар 
номи, ёрдамчи сўзлар ҳам мавжуд. 
Тарихий- этимологик жиҳатдан қараганда, қадимги туркий тил 
лексикасини асосан умумтуркий сўзлар ташкил қилади. Уларнинг кўпи 
ҳозир ҳам туркий тилларда, жумладан ўзбек тилида қўлланади. Буни 
юқорида келтирилган мисоллардан ҳам кўриш мумкин. «Култигин» 
битигтошининг учта сатри (1-3)ни таҳлил қилганда,унда жами 58-та сўз 
қўлланган бўлиб, шундан 42 таси ҳозирги ўзбек тилида айнан ёки айрим 
ўзгаришлар билан қўлланади, 17-та сўз эса ҳозирги тилимизда 
қўлланмайди. 
Ҳозирги ўзбек адабий тилида ҳеч ўзгаришсиз айнан қўлланаётган 
сўзлар: ер, олтин, қумуш, темир, кўз, бош, тош, тил, йил, қиз, ака, келин, 
қор, кум, бўғуз, қиш, тун, кун, бой, қул, ўғуз, татар, алп, улуғ, от, ол, бор, 
юр, қўй, кел, бир,уч, ўн, юз, биз,оқ,қора,кўк, оз, учун, ва бошка. 
Қадимги туркий тилдаги айрим сўзлар бизгача баҳзи шаклий 
ўзгаришларга учраган ҳолда етиб келган. Масалан: қаган- хоқон, яғи- ёв, 
адақ- оёқ, аб, ов, суб- сув амти- энди, банмен, яма- яна, ҳам, ўгран- ўрган, 
яғиқ- яқин, киси- киши, уза- юқори, баг- бек ва бошка обидалар тили са- 
санамоқ, сэ- сўзламоқ, банди- боғламоқ феҳллари мустақил қўлланган. 
Ҳозирги улар боғ, сон, сайрамоқ қаби сўзлар таркибида сақланиб қолган. 
Айрим сўзлар кейинчалик маҳно (семантик) жиҳатидан ўзгарган. 
Масалан, Урқ оглқнг қул бултқ, ққз оглқнг кунг болтқ. Кўримандики, 
қадимги туркий тилда оғул сўзи кенг маҳнода, яҳни «фарзанд» маҳносида 
ишлатилган. Жинс маҳносини англатиш учун алоҳида сўзлар – урқ ва қиз 
сўзлари қўлланган. Бу хусусият то ХVI асрга қадар давом этган. 
«Бобурнома» да шундай жумла учрайди: Неча кундин сўнгра эр ўғул 
тангри сўзи - (286). Кейинчалик бу сўз фақат «ўғул бола» (Малғчик) 

---

25
маҳносида қўлланма бошлаган. Шунингдек, «тангри» сўзи- «осмон» ва 
«худо» маҳносида ишлатилган. Ҳозир эса, фақат кейинги маҳноси 
сақланиб қолган, холос. Масалан, Узэ кок тэнгри, асра йағқз йир 
кқлқнтуқда- тепада осмон, пастда қўнгир ер қилинганда… ёй сўзи «ёз» 
маҳносида, ёз сўзи эса «баҳор» маҳносида қўлланган. Учуқ сўзи «қуш» 
маҳносини атлатган. Масалан йағқмқз тэгире учуқ тэг эрти- атрофда 
душманларимиз қушлардай эди (Тон., 8). Кўп сўзи «бари», «ҳамма», 
«бутунла», маҳноларида қўлланган. Туз сўзи «аҳил», «тўгри», «текис», 
маҳноларини англатган: Балари яма бўдуни яма туз армис - Беклари 
билан халқи, аҳил бўлган (КТ). 
Қадимги туркий тилда кенг қўлланган бир қатор сўзлар кейинчалик 
бутунлай истеҳмолдан чиққан. Булар: қанг-ота, ўг- она бўдун- халқ, 
қунчуй- малика, ағқ- қиммат баҳо буюм, совға, билга- доно, яғиз- қўнгур, 
су- қўшин, йиш- ўрмон, қапиг- дарвоза, чиған- камбағал, талуй- денгиз, 
ўқуз- дарё, ку- ўуҳрат, кунг- чўри, иди- хзжайин, таги- қадар, аринг- экан 
ва бошқалар. 
Шуни ҳам таúкидлаш лозимки, бундай сўзлар бутунлай йўқ бўлиб 
кетган эмас. Уларнинг баúзилари бошқа туркий тилларда ёки айрим 
ўзбек шеваларида сақланиб қолган. Масалан, қадимги манбаларда 
учрайдиган тиши - хотин, урғочи, кап ғ - дарвоза, эшик, ал- қўл, каби 
сўзлар ҳозирги ўғуз тилларида ҳозир ҳам қўлланади. Булунг (томон, 
бурчак) сўзи Ўш-Ўзган шеваларида учрайди. Айрим сўзлар эса топоним 
ва атропонимлар таркибида сақланиб қолган. Риштон туманида Бўрбалиқ 
деган қишлоқ бор. Қадимги туркий тилда бўр «оқ», балиқ «шаҳар» деган 
маҳнони ифодалайди. Қадимги менг сўзи «хол» маҳносида қўлланган. 
Ҳозир бу сўз Мелибой (менгил - бой) исмида сақланиб қолган. Ёзёвон 
топоними ёзи ва ёбон қисмларидан ташкил топган бўлиб, «кенг», «чўл», 
«дашт», «тексислик» деган маҳноларни ангилатади. 

---

26
Қадимги туркий тилда бошқа тиллардан ўзлашган сўзлар жуда оз 
миқдорида учрайди. Бу жиҳатдан руний обидалар билан уйғур 
ёдгорликлари ўртасида катта фарқ бор. Руний обидалар асосан эпитафик 
характердаги манбалар бўлиб, соқ туркий тил ва услубда битилган. 
Уларда деярли ўзлашма сўзлар учрамайди. Фақат айрим этник атамалар 
ва титул номларигина учрайди, холос. Суғд, қитан, тангут, тупут, тезик, 
(тожик), шад, шадапут. Бироқ уйғур ёзуви манбаларида ўзлашма сўзлар 
нисбатан қўпроқ учрайди. Бунинг сабаби шуки, бу манбаларнинг 
аксарияти сансрит, ҳинд, хитой, форс, суғд ва бошқа тиллардан 
ўгирилган таржималардир. Шунинг учун уларда ўша тилларга хос айрим 
сўз ва атамалар ҳам ишлатилган: мудир (санск.)- печатғ, муҳр, 
дарнқ(санскр.)- диний тартиб-қоида, футси (хит.)- олим, бурхан (хит.)- 
будда, канси (хит.)- исм, динтар (суғд)- диндор, бадир (сўғд)- идиш, шад 
(суғд)- ҳарбий унвон, шадапут (сўғд)- унвон, нишон (форс)- белги, муҳр. 
Булардан ташқари яна айрим киши исмлари ҳам учрайди: Бодистава, 
Мағаради, Мағабали, Мағадиви, Мағастави, Бидилхим ва бошқалар.