Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети

чизиқлар (ТМЭЧ) дейилади. Агар чизиғли полимер кристалланмаса, унда 
деформациянинг ҳароратга боғлиқлиги I.3.1.а-расмдаги эгри чизиқ каби 
ифодаланади. Бу чизиқ полимернинг шишаланиш, юқори қайишоқ ва 
қовушоқ-оқувчан ҳолатларда бўлишини кўрсатади. Бунда шишаланиш 
ҳароратининг (Т
ш
)
соҳасига мос келувчи қайишқоқлик (модули 2-50 ГПа) 
деформацияси (
қай
), ундан юқори ҳарорат соҳасида қайишоқлиги минг 
мартадан ортиқ бўлган деформация (
юқай
), ва эришилган оқувчанлик 
ҳарорати (Т
оқ
) дан юқори соҳада қовушоқлик (
қов
) деформациялари мавжуд 
бўлиб, уларнинг йиғиндиси умумий деформацияни ( ), яъни қ 
қай 
 
юқай 
 
қов
беради. 
Полимер кристалланган бўлса, суюқланиш ҳароратидан Т
сҳ
ва 
кристалланиш ҳароратидан Т
кр
дан паст соҳаларда у қаттиқ ҳолатда бўлади, 
лекин қаттиқлиги бўйича паст ва юқори шишаланиш ҳароратилари билан 
фарқ қилиши мумкин (I.3.1.б-расмга қаранг). Бу одатда полимерлар тўлиқ 
кристалланмаганда уларнинг аморф қисмлари турлича физик ва релаксацион 
ҳолатларда бўлиши ва Т
ш
дан юқори ҳароратларда худди кристалланмаган 
полимерлар каби деформацияланиши билан боғлиқдир. Масалан, 
поливинилхлорид шундай хоссага эгадир[12].

---

Кристалланмайдиган полимер макротўрли бўлса, унинг термомеханик 
эгри чизиғи I.3.1.в-расмдаги каби бўлади. Полимер занжирларини бир бирига 
нисбатан силжишига тўрнинг тугунлари тўсқинлик қилади ва юқори 
ҳароратларда оқувчанлик рўй бермайди. Полимерларнинг юқори 
қайишқоқлик ҳолатини ҳарорат соҳаси ошиши уларнинг кимёвий парчаланиш 
ҳарорати (Т
кпҳ
) билан чекланади. Масалан, бу резина (каучук, гуттаперча) 
ларга хосдир.
Қаттиқ полимерлар паст молекуляр қаттиқ жисмлардан фарқли ûлароқ 
юқори кучланишларда мажбурий эластик деформацияларни намоён қилиши 
мумкин. Бу полимерларнинг ориентацион ҳолатга ўтишига олиб келади. 
Барча кимёвий ва табиий толалар ва пленкалар ориентация ҳолатида бўлиб, 
кескин намоён бўладиган структуравий ва физик-механик анизотропияларга 
эга бўлади. 
I.3.1-расм. Чизиғий аморф 
(а) ва кристалланувчи (б) 
полимерлар, 
ҳамда 
макротурли полимер (в) 
ларнинг типик
термомеханик 
эгри 
чизиқлари: 
I - шишасимон ҳолат; 
II -юқори қовушоқ
ҳолат;
III-қовушоқ-оқувчан ҳолат. 

---

Полимерларнинг молекуляр массасини турлича бўлиши, шунингдек, 
полидисперслиги ва қутбланганлиги ҳам улар-нинг оқувчанлик ҳароратини 
ўзгаришига сабаб бўлади. I.3.1-расмда бир полимергомологик қатор учун 
термомеханик эгри чизиқлар келтирилган. Бунда полимернинг молекуляр 
массани ошиб боришини Т
т 
ни юқори соҳага қандай силжиши ифодаланган. 
Умумий термодинамик мезонга мувофиқ ўз-ўзидан борадиган 
жараёнларда, жумладан кристалланишда иккита термодинамик шарт 
бажарилади: Н 0 ва Т 0. Бунда Н  0 шартнинг амалга ошиши икки 
структуравий шартнинг бажарилишини талаб қилади. Биринчиси - полимер 
занжирининг мунтазам тузилиши бўлиб, у уч ўлчамли кетма-кетликга эга 
кристалл панжара ҳосил қилишга имкон бермайди. Иккинчиси - кристалл 
панжарада 
макромолекулаларнинг 
зич 
жипслашишидир. 
Бу 
макромолекуланинг узунлиги бўйлаб энергетик жиҳатдан чекланмаган, бир 
ўлчамли кетма-кетликдаги конформацияга эга бўлиши билан боғлиқ бўлиб, 
молекуляр звеноларни кристалл панжарада зич жойлашишини таъминлайди. 
Кўпчилик кристалланувчи полимерлар учун молекуляр жипслашиш 
коэффициенти (элементар ячейкага кирадиган макромолекула звеноларининг 
хусусий ҳажмини эленментар ячейка ҳажмига нисбати) 0,62-0,67 атрофида 
бўлади[13]. 
Полимерларнинг ўзига хос жиҳатларидан бири уларни юқори қайишоқ 
ҳолатида 
чўзилганда 
ва 
ориентация 
қилинганда 
кристалланиш 
I.3.2-расм. 
Полимергомологик қатор-
нинг термомеханик эгри 
чизиқлари: 
(М