Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Қарши муҳандислик-иқтисодиѐт институти

физик адсорбциядан
фойдаланиш 
афзал ҳисобланади. Адсорбентлар сифатида активлаштирилган 
кўмир, силикагель, синтетик цеолитдан фойдаланилади ва улар 
ѐрдамида табиий газни олтингугуртли бирикмалардан чуқур 
қуритиш ишлари ҳам биргаликда олиб борилади. 
Физик адсорбция
. Саноат шароитида газни мақсадли 
компонентлардан тозалашда адсорбция жараѐнлари газ оқимини 

---

71 
қўзғалмас адсорбент қатламидан оқимли ўтказиш амалга оширилади 
яъни, бу динамик адсорбция дейилади. Бундай шароитда газнинг 
оқимидан компонентларни ютилиши адсорбентларни гранулалари 
орлиқларидаги шаклланган каналлар орқали амалга оширилади 
ҳамда қатламнинг адсорбцияли сиғимдорлиги билан чегараланади. 
Адсоробция назарияси Н.А.Шилов томонидан ишланган 
бўлиб, адсорбентни тўйиниши қатламчалар орқали содир бўлиши 
экспериментал йўл билан тасдиқланган. Газнинг оқимини адсорбент 
қатлами орқали ўтиши аввал адсорбент қатламининг фронтал 
участкасини тўйиниши, кейин эса газ оқими бу қатламлардан 
ўзгаришсиз 
сакраб ўтади
, ютилиш зонаси секин аста газнинг оқим 
йўналиши бўйича силжийди. Адсорбент қатламининг ҳаммаси 
тўйингандан 
кейин 
адсорбент 
қатлами 
орқали 
ҳамма 
компонентларни 
сакраши
содир бўлади. 
Газни ўтказишни бошланиш вақтидан сакрашигача бўлган 
вақтни 
қатламнинг 
динамик 
фаоллиги
дейилади. 
Газни 
меркаптанлардан юпқа қатламли тозалаш ва қуритиш жараѐнларида 
алюминий оксиди, фаоллаштирилган кўмир, силикагеллар ва 
цеолитладан фойдаланилади. 
Алюминий оксиди –
энг арзон адсорбент, томчили намларга 
чидамли, газнинг намлик миқдори юқори бўлганда ҳам манфий
60°Сда шудринг нуқтасини таъминлайди. 
Бу адсорбентнинг бош камчиликлари углеводородларни 
адсорбцияланишини оширишга мойиллиги, унинг эвазига 
тўйинишини тез содир бўлиши ва кўпинча адсорбентни 
регенерациялаш талаб қилинади. Регенерациянинг юқори ҳарорати 
(углеводородларни десорбциялашга) Al
2
O
3
оксидини қайнашга ва 
қайтадан кристалланишга олиб келади. Шунинг учун нам газни 
тозалашда ва қуритишда ундан бошқа адсорбентлар (цеолитлардан) 
учун ҳимоя сифатида фойдаланилади. 
Силикагелнинг адсорбция фаоллиги уларнинг ғоваклиги 
ўлчамларига кучли боғлиқ: ғовакларни ўлчамлари қанчалик кичик 
бўлса, адсорбция фаоллиги шунча юқори бўлади. Лекин кичик 
ғовакли селикагеллар қиммат туради ва томчили намлик мавжуд 
бўлганда тезда парчаланади. Паст шурдинг нуқтасини олиш учун 
икки босқичли адсорбциядан фойдаланилади: биринчи адсорбция 
зонасида юқори ғовакли силикагель жойлашади (ғовак диаметри 3-5 
нм), иккинчи зонада эса – кичик ғовакли (диаметри 1,5 – 3 нм). 

---

72 
Силикагеллар Al
2
O
3
каби углеводородларда адсорбцияланади, C
1 
-
C
4 
ларни 
регенерация 
босқичида 
углеводородлар 
тўлиқ 
десорбцияланади, С
5
ва ундан юқори углеводородлар тўлиқ 
бўлмаган ҳолда адсорбцияланади. 
Фаоллашган кўмирнинг СКТ маркалари меркаптанларни яхши 
адсорбциялайди, газларда оғир углеводородлар қатнашганда 
меркаптанларни 
сорбцияланишини 
кескин 
пасайтиради.
Фаоллаштирилган кўмирни металл оксидлари киритилганда (Cu, Cr, 
Ni, Fe, Mn) органик олтингугурт бирикмаларини ютилувчанлик 
қобилиятини оширади. Меркаптанларни десорбциялаш учун 
тозаланган табиий газ ѐки азотдан фойдаланилади ва регенерация 
300°Сда олиб борилади. Саноатда жараѐнни қўлланилиши 
регенерацияда газларни тозалашда муаммо туғдиради.