Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Қарши муҳандислик-иқтисодиѐт институти

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

128 
IV боб. ОЛТИНГУГУРТ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 
 
4.1.Олтингугуртни ажратиб олиш тўғрисида умумий маълумот 
Водород сульфидли газ конларини ишлатишда ва нордон 
газлардан олтингугурт ажратиб олиш жараѐнини ўзлаштириш,
водород сульфид таркибли газлардан олтингугуртни ажратиб олиш 
натижаси юқори сифатли олтингугуртни табиий олтингугуртга 
нисбатан жуда кичик таннархда (олтингугуртни таркиби 99,5 % 
кичик эмас) ажратиб олиш имкониятини берди. Бундан ташқари 
водород сульфидни утилизацияси атмосфера ҳавосини сақлаш 
талабларини таъминлаш учун зурурдир. 
Нордон газларни таркиби ва сифати уларни Клаус жараѐнида 
фойдаланиш нуқтаи назарида аввола газни тозалаш усулини (физик 
ѐки кимѐвий адсорбция, абсорбция ва бошқалар) танлашга боғлиқ. 
Нордон газни тозалаш жарѐнида водород сульфидни олишдан 
ташқари катта ѐки кичик даражада углерод икки оксиди, углеродли 
олтингугурт оксиди, олтингугуртли углерод, меркаптанлар, азот, 
катта бўлмаган миқдорда сульфидлар ва бошқалар ҳам қатнашади. 
Олтингугуртни ажратиб олишнинг Клаус усули сульфит 
аммонийни аммиакли эритмада шаклланган водород сульфидни 
ажратиш олиш бундан 100 йил аввал ишланган.
Кейинчалик Клаус усули газни тозалаш жараѐнида водород 
сульфидни қайта ишлашда ҳам қўлланила бошланди. Ҳозирги 
вақтда Клаус жараѐнининг бирламчи ҳар хил модификацияларидан 
фойдаланилмоқда ва уларнинг асосида юзлаб қурилмалар қурилган 
яъни, минглаб тонна олтингугурт ажратиб олинади. Бу 
қурилмаларда водород сульфид ҳар хил таркибдаги углеводородлар 
ва зарарли аралашмалардан қайта ишланади. Бу жараѐни ―Муборак 
газни қайта ишлаш заводида‖ кўриш мумкин. 
Бирламчи жараѐнда водород сульфид ва стехометрик миқдорли 
таркибдаги аниқ миқдордаги ҳаво бокситли катазилатор билан 
тўлдирилган оловга чидамли печда ѐқилган. 
Бунда олинган газлар олтингугуртни конденсациялаш 
ҳароратигача совутилади. 
H
2
S + - O
2
= - S 
x
+ H
2
O. 

---

129 
Бундай тенгламада тўғри реакция экзотермик ҳисобланади. 
Қайсики, реакциянинг иссиқлиги олтингугуртни олиш эвазига 
ѐйилади, катализаторнинг массасидаги ҳарорат 200-350°С 
оралиғида барқарорлашади. Бундай ҳароратда олтингугуртдаги 
водород сульфиднинг конверсияси тенгламаси водород сульфидни 
узатишни паст ҳажмий тезлигида ҳам жами 80 - 90%ни ташкил 
қилади [28]. 
Клаус қурилмасини лойиҳалаштиришда бой тажрибаларни 
тўпланишига қарамасдан саноат шароитида конверсияни тўлиқ 
кўрсатгичда жараѐнни моҳиятини ушлаб туриш қийин. 
Бундай ҳолатда дунѐнинг кўпгина давлатларида атроф 
муҳитни 
ҳимоялаш 
бўйича 
атмосферани 
чиқиндилардан 
ҳимоялашнинг чегарали ўрнатилган, қурилмаларни стандарт 
кўрсатгичлардан паст шароитда ишлатиш мумкин эмас. 
Бу муаммо қисман жараѐндаги кимѐвий реакцияда фақат 
тенгликка боғлиқ бўлади ва тўлиқ тугалланмайди. Ҳаво ва водород 
сульфиднинг номинал қийматларини пропорциясидан оғиш водород 
сульфид ва олтингугурт икки оксиди оралиғидаги балансни бузади, 
бунинг эвазига бу газлардан бирортасини ортиқча миқдори қурилма 
орқали ўзгармасдан ўтади. Ҳар қандай ҳолатда бу SO
2 
нинг 
ташланмаларини оширади, қайсики, олиб кетилувчи газ ҳамма вақт 
водород сульфидни ѐйилиши мақсадида ѐқилади. Каталитик 
реакторлардаги ҳароратнинг тебраниши Клаус қурилмасида 
конверсияни пасайишига олиб келади. Нордон газларда 
углеводородларнинг қатнашиши ѐқилганда смола ва қуримни ҳосил 
қилади, катализаторларни ифлослантиради ва рангларини бузади. 
Шунинг учун бу ҳолатни қурилмаларни лойиҳалаштиришда ҳисобга 
олинади.