Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Қарши муҳандислик-иқтисодиѐт институти

мавжуд бўлганда газни селектив олиб чиқиш. 
Саноат 
қурилмаларида энг кўп қўланиладиган абсорбентлар сифатида 
МЭА, ДЭА ва МДЭА ѐки ДЭА билан МДЭА нинг аралашмасидан 
кенг фойдаланилади.
МДЭА ва ДЭА сувли эритмасидан абсорбент сифатида
фойдаланилганда 
тозаланадиган 
газни 
ҳамма 
талаблари 
таъминланади ва кўп афзалликларга эга. ДЭА ни МДЭА ва 
ДЭАларнинг аралашмасига алмаштирилганда нархининг пастлиги 
сабабли ишлатиш сарфларини пасайтиради.
Аминли тозалаш қурилмаси ишининг ҳарорат режими 
қуйидаги параметрлари тавсифланади: 25-чи ликопчадаги аминли 
оқим - 50+60 °C, амина 16-чи ликопчадаги оқим - 83+99 °C, яъни 
абсорбция ҳарорати 67-79 °C да чегарасида бўлади.
Олиб борилган тадқиқотлар ва ҳисоблар шуни кўрсатадики, 
баъзи бир ҳолатларда тозаланган газни паст ҳароратли қайта 
ишлашга йўналтириш талаб қилинмайди чунки, С0
2
ни таркиби 
бўйича қаттиқ талаблар қўйилмайди ҳамда бир қатор ютуқларга эга 
бўлган МДЭАнинг эритмасини қўллаш мақсадга мувофиқ 
ҳисобланади: МДЭАнинг – абсорбент сифатида фойдаланилганда 
СО
2
мавжуд бўлганда H
2
S ни селектив ажратиб олишни 
имкониятини беради ва нордон газда H
2
S нинг улуши оширилади.
Учламчи МДЭАни карбонатли кислоталар, ингибитор 
коррозиясининг компонентлари билан ўзаро таъсири аммоний 
тузларини шаклланиш босқичида тўхтатилади ҳамда бирламчи 

---

95 
бирикмаларнинг регенерация зонасида енгил ѐйилади. МЭА ва ДЭА 
ларни юқоридаги карбонат кислоталари билан ўзаро таъсири
карбонатли кислотасида кам эрувчан амидларни шаклланишигача 
қуйидаги реакция бўйича бўлиб ўтади.
 
Амидлар регенерацияга амалда тушмайди ҳамда эритмадан 
тўйинган ва регенерацияланган аминларни совутиш зонасига 
тўшади яъни, иссиқлик алмашгичларнинг ички сирт юзаларида 
қаттиқ чўкиндиларни ҳосил қилади. Бундан ташқари амидли 
эритмаларнинг яна бир сабаби абсорберда кўпикларни ҳосил 
қилади. 
ДЭА билан меркаптинлар, хом газнинг компонентларини 
реакцияси натижасида қуйидаги маҳсулот ҳосил бўлади ва 
СФМларни хоссасига эга бўлади ҳамда барқарорлашган кўпикни 
шакллантиради:





2
4
2
2
2
4
2
)
(
)
(
OH
H
C
N
H
RS
NH
H
HOC
RSN
- МДЭА меркаптинлар билан кам барқарорликка эга бўлган 
аммонийларни 
шакллантиради, 
кўпикларни 
қатнашиш 
барқарорлигини минимумга келтиради. МДЭА жуда юқори термик 
барқарорликка эга ва ДЭА билан таққослаганимизда эритмаларни 
коррозия фаоллиги кичик.
Шунга боғлиқ ҳолда МДЭА-тозалаш жараѐнини оптимал 
технологик режимларини ўрнатиш учун тадқиқотлар олиб борилган 
бўлиб, натижада С0
2
нинг сакраш даражаси ва хом газдаги 
нордон компонентларнинг таркиби билан боғлиқлиги (ОГКМ ва 
КГКМ газларни нисбатларини ўзгариши аниқланган) аниқланган.
Нордон газни компоннентларини хемосорбция ва десорбция 
жараѐнларини термодинамик тавсифлари ҳисобланган. Кўмир 
кислотасини шаклланиш реакциясини мувозанатли константаларга 
боғлиқлигини 
тозаланган 
газнинг 
компонентлари 
концентрациясини мувозанати билан С0
2 
ни сакраш даражасига 
(бу ерда, у = С
чиқ
/С
кир
• 100 %) ҳамда ОГКМ ва КГКМ дастлабки 
аралашма билан боғлиқлиги ўрнатилган.
Бу ҳолат бўйича реакция қуйидагича олиб борилади
3
2
2
2
CO
H
CO
O
Н



(3.22) 

---

96 
жараѐнни босқичма – босқич олиб борилиши (3.22)→ (3.23) ва 
(3.22) → (3.24) 
3
2
3
3
2
3
)
(
2
CO
NH
R
CO
H
N
R



(3.23)
 
 
3
3
3
2
3
2
3
)
(
2
)
(
HCO
NH
R
CO
H
CO
NH
R



(3.24)
чиқишда СО
2 
билан кимѐвий манбаси боғланмаган ҳисобланади.
Аниқланган қонуният асосида бажарилган ҳисоблар [8] 3.3 – 
расмда келтирилган. 
ДЭА ни тозалаш қурилмасини ишлатиш тажрибалари шуни 
кўрсатадики [5], СО
2 
мавжуд бўлганда H
2
S ни селектив олиш 
абсорберда ликопчалар сонини танлашда ҳамда газни абсорбент 
билан контактига катта таъсир қилади. Контакт вақти кичик 
бўлганда газни H
2
S дан тўлиқ ажратишга эришиб бўлмайди, контакт 
вақти катта бўлганда эса углерод икки оксидини ютилиши ошиб 
кетади, натижада жараѐннинг селективлигини пасайишга олиб 
келади. Ҳар бир турдаги хомашѐ учун оптимал контакт вақти 
танланади. Газни этаноламинли сувли эритмалар билан 
тозалашнинг схемаси 3.4 – расмда келтирилган.