Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши муҳандислик иқтисолиёт институти

3-кейс
Нанозаррачалар ва ранг эффектлари
Қадимий католик черковларидаги рангли витражлар ва Британия 
музейида сақланаѐтган Ликург қадаҳи ноѐб санъат намуналаридан 
хисобланади. Олтин ва кумушнинг наноўлчамли заррачалари кукуни 
қўшилган шишадан ясалган қадаҳ қайтарилган нурда яшил тусга, сингиб 
ўтувчи нурда эса қизил тусга киради. Хозирги кунда бу каби санъат 
намуналарини қайтадан ясаш мумкин-ми, еки усталарнинг сирлари изсиз 
ѐқолганми?
Америкалик физиклар, IV асрнинг бошларида римликлар ишлатган 
рангли шишани олиш технологиясини кимѐвий сенсорлар ва касалликларни 
аниқлашда – диагностикасида қўллашни таклиф қилишган. Муаллифлар 
томонидан кашф қилинган кимѐвий сенсорлар тахминан миллиард 
наноўлчамли тешиклар қилинган пластик пластинадан ташкил топган. Хар 
бир тешикнинг деворчалари олтин ва кумушнинг нанозаррачаларини ўзида 
сақлаб уларнинг юза электронлари детекция жараенида марказий ролни 
ўйнайди.
Кейсни ечиш учун ахборот турларини ва қуйидаги саволларга 
жавобларни билиш талаб этилади:
Нур энергияси ва тўлқин узунлиги қандай боғланган?
Қандай нурнинг частотаси юқорироқ: қизил ѐки бинафша?
Қандай оптик ходисалар сизга маълум?
Материалдаги ранг эффектлари ва заррачаларнинг ўлчами қандай 
боғланган?
118

---

Интерференция. Сув ва сирт фаол моддаларнинг пуфакчалари 
сиртидаги ранг пуфакчанинг қалинлигига боғлиқ. Анодланган титандан 
ишланган заргарлик буюмлари одатда турли хил қалинликдаги оксидланган 
қават туфайли ѐрқин ранларни намоѐн қилади – бронза (L ≈ 300 нм), кўк (L 
≈400 нм), сариқ (L ≈ 600 нм), вақипқизил (L ≈ 700 нм).
Дифракция. Дифракцион ранг тасвирнинг энг ѐрқин мисоли бўлиб 
компакт-диск хисобланади.
Тарқатиш - тарқоқлик.Турли хил ўлчамли заррачаларнинг ва турли 
хил тўлқин узунликларининг комбинацияси. Осмон кўк тусда кўринади, 
чунки қисқа тўлқинлар молекулалар билан тарқоқлантирилади. Осмон қизил 
рангда хам бўлади, чунки узун тўлқинлар (мисол учун қизиллари) каттароқ 
заррачалар билан тарқоқлаштирилади.