Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика институти педагогика-психология кафедраси

I. Рақобат усули — мулоқот жараёнидаги бир томоннинг иккинчи томон устидан ҳукмронлигини намоён қилган ҳолда мулоқот вазиятини бошқаришга ва бутун жараённи ўз қўлига олишга ҳаракат қилишини англатади. Бундай ҳолатни психологик тил билан ифодаланганда “яширин низо йиғилиб боради” дейиш мумкин. Бу эса ўзаро муносабатларнинг кескинлашуви ва вақти келиб каттароқ низоларнинг пайдо бўлишига олиб келади.
II. Ён бериш — юқорида айтилган ҳолатга ўхшашроқ, бироқ ундан кўра фарқлироқ ҳолат ҳисобланади. Ён бериш инсонни пассивликка ундайди, унинг ички ташаббусини бўғиб қўяди ва эркинлигини чеклайди. Кўп жиҳатдан бу позиция ҳам муқаррар низоларга олиб келади.
III. Пассивлик — бирон масалани ҳал этиш лозим бўлган вазиятлардан шахснинг ўзини олиб қочиши, турли баҳоналар билан қарорни орқага суришини англатади. Психологик жиҳатдан тахлил қилинса, атрофдагилар назарида улар бир-бирини кечиргандек кўринсаларда, аслида маълум муддатгача бир-бирларига нисбатан ички норозилик ҳолатида қолаверадилар.
IV. Компромисс — яъни келишувчанлик. Баҳсли вазиятларда "Сен ҳам ютқизма, мен ҳам ютқизмай" қабилида иш тутиш, мунозарали вазиятдан иккала томон ҳам хафа бўлмай чиқиб кетиш имкониятини излашдан иборат бўлган ҳолдир. Бунда салбий жиҳати шундаки, муаммони охиригача ҳал этилмаса, бора-бора барибир низо келиб чиқиши мумкин.
V. Ҳамкорлик — бу ҳолат мулоқот жараёнда иштирок этаётган барча иштирокчиларнинг ўзаро манфаатларини ҳисобга олган ҳолда мулоқотда бўлиш ва муаммоли вазиятни охиригача ҳал этишга интилишдир. Оилавий муносабатлар, ишхонадаги вазиятлар ва турли ҳоллардаги инсоний муносабатларда бу усул жуда кўп қўлланилади.
Ҳаётий вазиятларда фақат ўзининг манфаатинигина эмас, балки бошқаларнинг ҳам манфаатини ўйлаш, бошқаларнинг манфаатлари хақида ҳам қайғуриш ҳамкорлик муносабатларининг гарови ҳисобланади. Замонавий психология фанида ҳамкорлик муносабатларини шакллантиришнинг қонуният ва механизмлари етарли даражада тўла ишлаб чиқилган. Шу маълумотларга таянган ҳолда ҳозирги пайтда махсус ташкил этиладиган тренинг машғулотларида турли хил ўйин ва машқлар ёрдамида одамларга ҳамкорлик муносабатларининг амалга оширилиши ҳақида маълумотлар бериш, инсоннинг ҳамкорлик позициясида туриб мулоқотга киришиши борасида кўникма ва малакаларни шакллантириш йўлга қўйилган.
Шу ўринда алохида таъкидлаш лозимки, бу жараённи ташкил килиш ва олиб боришда нафақат тренинг ўтказиш услуби, балки тренернинг шахсий позицияси ҳам етакчи омиллардан бири бўлиб ҳисобланади. Яъни бу хил муносабат услуби тренернинг эътиқодига айланган бўлиши ва у ҳар қадамда буни намоён қилиши керак.
Демак, айтиш мумкинки, биргаликдаги фаолият ва ҳаётга, яъни мулоқотга ҳалақит берувчи тўсиқ ҳамда нохушликларни ўз вақтида бартараф этишга интилиш керак. Бунинг учун энг яхши усул — унутишдир. Унутиш вазифасини эса вақт бажариши мумкин, яъни вақт ўтиши билан биз низоли вазиятларни, ким биландир ўртамизда пайдо бўлган нохуш вазиятларни унута бошлаймиз. Лекин ҳозирги жадал тараққиёт даврида вақтга ишонгандан кўра, фаол ҳаракат қилиб низоли вазиятлар натижаси бўлган нохушликларни ихтиёрий равишда бартараф этиш самаралироқ натижалар бериши мумкин. Бунинг учун эса шу мақсадда ташкил этиладиган тренинглар яхши натижа бради.
Ҳар бир иштирокчи “Қаршимдаги одам ким?” деган саволга жавоб ола билинадиган саволларни билиши лозим. Умуман шахс ўз қаршисидаги одам, яъни суҳбатдоши ҳақида имкон даражасида кўпроқ маълумотга эга бўлиши лозим. Психологик адабиётларда таъкидланишича, ҳеч бўлмаганда мулоқотга киришаётган одам ҳақида 7 та маълумотга эга бўлиш мақсадга мувофиқдир.
Демак, ҳар қандай одам муваффақиятли мулоқотга киришиш учун суҳбатдоши ҳақида кўпроқ маълумот билиши талаб этилади.
Самарали мулоқотни ташкил қилишда эътиборга олиниши лозим бўлган яна бир ҳолат шундан иборатки, бунда тренинг иштирокчилари "Қаршимдаги одам қандай ҳолатда?" деган саволга жавоб билишлари талаб этилади.