Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Андижон Давлат Университети

tevarak-atrofga, eng avvalo, ijtimoiy hodisalarni anglash, uning mohiyatini 
tushunish orqali qadriyatiy-tanqidiy munosabatga ega bo’lishni bildiradi. 
Insonning shaxs sifatidagi qadriyati uning o’zligidan, fiziologik mavjudligidan 
ajratib olingan tarzda mavjud emas. SHu bilan birga, aytish mumkinki, istagan inson 
shaxs bo’lolmaydi, lekin har qanday shaxs - insondir. U tashqi muhitga faqat biologik 
moslashuv natijasi sifatida shakllana olmaydi. Balki sotsiumda, aniqrog’i, uning turli 
darajalarida qaror topadi va unga ma`lum darajada bog’liq bo’ladi. Ya`ni shaxsning 
kelib chiqishi va uning imkoniyatlarining ro’yobga chiqishi kishilik jamiyati tomonidan 
ta`minlanadi. Demak, shaxsda insonning jamiyatda tutgan o’rni va bajaradigan 
vazifalari ifodalanadi. Shunga ko’ra, sotsiumning turli darajalarini o’rganadigan barcha 
fanlar doirasiga shaxs masalasi ham kiradi. Xususan, inson tanasi tuzilishi va faoliyatini 
o’rganadigan biologiya va boshqa fanlardan farqli o’laroq, jamiyatshunoslik, 
ruhshunoslik, ta`limshunoslik kabi qator fanlar shaxs masalasini o’rganishga ehtiyoj 
sezadi.
Muayyan ma`noda shaxs yaxlit sotsiumning ajralmas bo’lagidir.Unda 
dastavval kishilar o’rtasidagi mavjud munosabatlar jamuljam bo’ladi. Lekin bu o’inda 
shaxs bilan sotsium aynanligi to’g’risida gapirishga asos yo’q. Ibtidoiy tuzumning 
sodda jamoachiligi inqirozga yuz tutishi tufayli kishilar bir-biridan «ichki» dunyosi va 
manfaatlari bilan o’zaro farqlanib, shaxs bosqichiga ko’tarilib boradilar. Buning 
natijasida esa shaxs bilan sotsium manfaatlari nisbati masalasi kun tartibiga qo’yiladi.
45
Shaxsning sotsium bilan munosabatlari o’ziga xos jihatlarga ega. Shaxsning 
o’zligi, dastavval, uning muayyan darajadagi mustaqilligidir. U shu holati bilan sotsium 
hayotining barcha sohalarida ishtirok etadi. Albatta, gap bu borada ko’proq etuk shaxs 
to’g’risida boradi. Lekin yangi tug’ilgan insonning shaxs bo’lish imkoniyati faqat 
sotsiumda vujudga keladi. Demak, shaxsni sotsiumning turli darajalaridagi tashkiliy 
sifatlari voyaga etkazadi
46
. 
45
Jo`raеv N., Azizov Sh .Ijtimoiyat asoslari.-T.: «Ma'rifat -madadkor», 2003.-62-6. 
46
Umumiy sotsiologiya. Toshkеnt: ToshDU, 1999, 42-bеt. 

---

97 
Inson bilan sotsium aloqadorligi jihatidan uning shaxs sifatlari shakllanishini 
aniqlab olish muhim. Shaxs shakllanishiga qaysi omillar ta`sir ko’rsatadi va konkret 
shaxs boshqa oddiy insondan nimasi bilan farqlanadi,- degan savol qo’yilsa, unga javob 
berish xiyla qiyin. Negaki, shaxs shakllanishida juda ko’p omillar ishtirok etadi. 
Ularning ichida ijtimoiy muhit katta mavqega ega. 
Individ sifatida namoyon bo’lgan mavjudot ijtimoiy muhit ta`sirida shaxs 
sifatida shakllanadi. Individning jamiyat bilan o’zaro munosabati uni ma`lum bir sotsial 
jamoa vakiliga aylantiruvchi turli guruhlardir. Bu munosabatni amalga oshirishda 
muloqat asosiy rol o’ynaydi, sotsial guruhlar orqali amalga oshadi. Chunki muloqat 
shaxsning asosiy ijitmoiy munosabatlar sistemasida nazariy va amaliy bilimlarni 
egallashida uning shu sistemadagi o’zining maqomiga ega bo’lishida, faoliyat 
jarayonida va kundalik turmush tarzida asos sifatida xizmat qiladi, Shu bilan birga 
shaxs muloqot orqali o’zining shaxs sifatida shakllanganligini va boshqa shaxslarning 
ijtimoiy muhitining haqiqiy sub`ekti yoki uning ijrochisi sifatida shakllangani 
to’g’risida tushunchaga ega bulishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli shaxs 
jamiyatdagi barcha munosabatlarning shakllanishi va sotsial dinamik xarakterini 
belgilashda asos bo’lib xizmat qiladi. 
Demak, shaxs kishining hayot kechirish sharoitlarida sotsial guruhlar, sotsial 
institutlar, sotsial tashkilotlar ta`sirida faoliyat jarayonida shakllanadi. SHaxsning 
shakllanishida guruhlar va jamoalar etakchi rol o’ynaydi. 
Umuman, shaxs