|
Nazariya—bu kategoriya, tushunchalar, holatlar va printsishlarning
kontseshtual birligi bulib, u hodisalarni xossalari, munosabatlari va qonuniyatli
aloqalarini ochib beradi.
Nazariyalarda markaziy urinni tushunchalar egallaydi.
Ularda fanning tajriba va yutuqlari tuplanadi va ular nazariyaning mazmunini
belgilaydi. Nazariyani yaratish vositasi bu mavxumlashtirishlikdir. Chunki u konkret
xolatlar va xodisalarni tashkil qilishda chegaralardan sakrab utishga yo‘l beradi.
Sotsiologiyada
nazariyani
turli
darajasini
ajratib
kursatish
mumkin:
umumsotsiologik nazariyalar jamiyatni yaxlit qamrab oladigan muammolarni hal qiladi.
Masalan, jamiyatni rivojlanish davrlari va strukturasi, uni faoliyat qonunlari va
boshqalar.
Maxsus nazariyalar sotsiologiyaning ob'ektini muhim tomonlarini o‘rganadi.
sotsial struktura nazariyasi, o‘zaro ta'sir nazariyasi, institutlar nazariyasi va hokozolar
maxsus soxalar sifatida shakllandilar. Maxsus nazariya yoki o‘rta daraja nazariyasi
tushunchasini fanga R. Merton joriy etgan.
O‘rta daraja nazariyasi sotsial tizimlarning ummiy nazariyasini sotsial hatti-
xarakatning tashkil etilishning umumiyligiga mahsus kuzatilayotgan turlari bilan
bog‘lashi kerak. Bu nazariyalar mavhum tushunchalardan foydalanadilar, lekin ular
kupincha faktlar bilan bog‘liqdirlar va bitirish tadqiqotlar asosida shakllanadilar.
Shuningdek, xususiy nazariyalarni ham ajratib ko‘rsatish mumkin va ular sotsial
jarayonlar quyidagi empirik ma'lumotlar bilan ko‘prok bog‘langanlar. Bunday
nazariyalar deb ko‘yidagilarni aytamiz: hramli fe'l-atvor, referent guruhlar nazariyasi,
kichik guruhlar nazariyasi va boshqalar.
Bu nazariyalar inson fe'l-atvorining mustahkam mexanizmlarini har xil sharoit va
holatlarda ko‘rinishni aniqlashga harakat qiladilar. Nafaqat axloqli nazariyalar balki
faoliyatning turli hil turlari nazariyalari: mehnat munosabatlari, qadriyatli moslashni
shakllantirish, tashkil qilish va boshqarish.
35
Empirik tadqiqotlar sotsiologiyaning muhim komponenti hisoblanadi. Dastlabki
empirik tadqiqotlar XVII asrdayoq o‘tkazilgan edi, lekin faqatgina XX asrning birinchi
choragidan AQShda ommaviy ravishda o‘rin oladi.
Empirik tadqiqotlar tajribali bilishni anglatadi. Ular sotsial guruhlar, individlar,
tashkilotlar, muammolarni bevosita o‘rganishni o‘zining asosiy maqsadi deb
hisoblaydilar.
Empirik
sotsiologik
tadqiqotlarning
ob'ekti—bu
ijtimoiy
hayotning
mikrojarayonlari, insonlarning harakatlari, tafakkur tarzi, fikri va munosabatlaridir.
Empirik tadqiqotlarlarni sotsiologik fanning muhim bir bulagi sifatida empirizm
kontseptsiyasi bilan solishtirish mumkin emas, chunki empirizm kontseptsiya sifatida
nazariy sotsiologik bilimlarni tuliq inkor etadi. Empirizm xissiy idrokni bevositaligini
fanning asosi deb hisoblaydi.
Empirik tadqiqotlarning vazifasi sezgilar maydoniga bilimlarni olib chiqishi emas,
aksincha bu bilimlarni rivojlantirish, empirik faktlar yig‘ish, real jarayonlarni tadqiqot
qilishligi bilan muammolarni kundalang ko‘yish va hal qilishlikdir. Empirik tadqiqotlar
huddi boshqa fanlar ynlaetgan kabi bilimning ma'lum bir vositasi, davri va darajasidir.
Empirik
sotsiologiyaning
ob'ekta
mikrojarayonlar
bulsa,
predmet
sifatida
takomillanishning turli muammolari munosabatlar uyg‘unlashuvi, faoliyatning
sermaq.sulligi, shahsning sotsial xususiyatlari turli xil institut va tashkilotlar namoyon
bulishlari mumkin. Empirik sotsiologiyaning ob'eqti va predmetining hususiyati mahsus
metodologiya va metodni ishlab chiqishni talab qiladi. Buni anglash esa birdan yuz
bermadi. Dastlab empirik metodni ishlab chiqish aniqrogi sotsial jabhalar uchun tabiiy
fanlarning metodlarini qayta ishlab chiqish g‘oyasi etarlidir degan fikrlar vujudga keldi
va bu qayta ishlangan uslublar bilan empirik tadqiqotlarni muvaffaqiyatli utkazish
mumkin degan hulosa paydo buldi. Ammo tez orada ma'lum buldiki, empirik
tadqiqotlarni utkazish chog‘ida kuplab metodologik harakterga ega bulgan muammolar:
sotsial faktning mohiyati, nazariy bilimning empirik ma'lumotlar bilan uzapo
munosabatlari, surov, kuzatish va utkazilayotgan ma'lumotlarni tashkil qilish jarayonida
sub'ektiv omilning roli kabilar paydo buldi. Sotsiologiyada bilimning sub'ektiv aslekti
masalasi metodologik muammolarnnng eng markaziylaridan hisoblanadn. Empirik
sotsiologiyaning tadqiqotida empirik metodlar: surov, kuzatish, hujjatlarni o‘rgannsh va
eksperiment usullarn shakllanib joriy etildi. Bu metodlarning har birini hususiyati
jarayonning tomonlarini huddi shu metod bilan taxlil qilishlik bilan belgilanadi.
Masalan, eng ommabop metod — surov metodi asosan insonlarning sub'ektiv dunssiin:
qarashlari, munosabat bildirishlar, juda tez rivojlanishlik va uzgaruvchanliklarga
yunaltirilgandir. Bundan tashqari, sotsiolog tomonidan olingan ma'lumotlarga uning
munosabat bildirishi, nntershretatsnl (tahlil qilishlik), tushunishi bilan tus beriladi. Shu
tufayli esa empirik tadqiqotlar metodologiyasi shunday printsip va yunalishlar ishlab
chiqilishi kerakki, u orqali empirik ma'lumotlarining ob'ektivligi va haqqoniyligi
ta'minlansin, sotsiolog va respondent o‘zaro harakatlarining murakkab aspektlari tuliq
majmuasini nazarda tutadigan tadqiqot vositalari, mantiliy masalalari va davri
muammolarni hal qilsin.
Shunday qilib, empirik sotsiologiya bu bilimning yirik bir sohasidir-u uzining
tarkibida empirik metodlar bilan bir qatorda metodologiya, ma'lumotlar tamini va
empirik ma'lumotlarni qayta ishlash sistemasini uzida mujassamlashtiradi. Shu sababli
36
empirik tadqiqotlar odatda har hil mutahassislikning tadqiqotchilari: psixologlar,
metodologlar, matematiklar jamoasining Uzaro hamkorligi ostida utkaziladi.
Empirik tadqiqotlar asosan statistik ma'lumotlarga tayangan holda utkaziladi.
Rivojlangan mamlakatlarda informatsion ta'minot empirik tadqiqrtning muhim manbasi
hisoblanadi.
Empirik tadqiqotlarning rivojlanishi uchun asosiy muammo — bu tehnik vositalar
ta'minoti bilan bogliqdir, chunki tadqiqotlar natijalari hamda qayta ishlanishi zarur.
Shuningdek, surov va kuzatish uchun ham ma'lum tehnik vositalar talab qilinadiki,
shuning uchun empirik tadqiqotlar anchagina qimmat tadbir hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
