Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги

9.4.3. ЎСИМЛИКЛАРНИНГ КСЕНОБИОТИКЛАР ТАЪСИРИГА 
ЧИДАМЛИЛИГИ 
Ўсимликларни бегона бирикмалар - ксенобиотиклар таъсиридан ҳимоялаш 
тизими ҳам долзарб муаммо бўлиб ҳисобланади. Ксенобиотик грекча - xenos -
бегона ва biotos - ҳаёт,яъни организм учун бегона маъносини билдиради. 
Буларга кишиларнинг хўжалик фаолияти туфайли вужудга келган ва 
организмлар 
учун 
заҳарли 
химикатлар: 
пестицидлар 
- 
гербицидлар, 
дефолиантлар, десикантлар ва бошқалар киради. 
Заҳарли химикатлар тупроқ, сув ва ҳавода тўпланса муҳитни ифлослайди, 
биологик тизимларни емиради. Шу билан бирга, ўсимликлар дунёси 

---

207 
атмосферани тозалашда иштирок этади. Шунинг учун ҳам ксенобиотикларнинг 
биологик 
таъсири 
ва 
ўсимликлар 
танасида 
детоксикацияланиш 
механизмларини ўрганиш катта назарий ва амалий аҳамиятга эга. 
Айниқса уларнинг хусусиятлари,таъсир этиш доираси ва нормалари 
асосида метаболитик, ингибиторлик ва нобуд бўлишига олиб келувчи 
даражаларини ўрганиш ва улардан фойдаланиш мумкин. 
ГЕРБИЦИДЛАР. Гербицидлар ўсимликларни ўсишини тўхтатади ва 
бегона ўтларга қарши курашда ишлатилади.Улар кимёвий моддаларнинг 
хилма-хил группаларига мансуб бўлган бирикмалар ҳисобланади. Гербицидлар 
бир неча гуруҳларга бўлинади. Ўсимликларга ёппасига таъсир этувчилар ва 
танлаб таъсир этувчиларга бўлинади. 
Кўпчилик танлаб таъсир кўрсатиш хусусиятига эга бўлиб, фақат маълум 
оила ва турларга мансуб бўлган ўсимликларни ўлдиради. Гербицидларнинг 
таъсир этиш характери уларни қўллаш усулларига ва концентрациясига ҳам 
боғлиқ бўлади. Масалан, битта гербициднинг ўзи кучсиз концентрацияда 
танлаб таъсир этса, унинг концентрацияси ортиб бориши билан ёппасига 
таъсир этиши мумкин. 
Гербицидлар ҳужайрага - цитоплазмага кириб ёғсимон моддаларда ( 
липоидларда) эрийди ва нормал физиологик жараёнларни бузади. Бунинг 
натижасида ўсимлик нобуд бўлади. Гербицидлардан, айниқса 2,4 - 
дихлорфенилоксиацетат (2,4 Д) ва 2-метил-4-хлорфеноксиацетат (2М - 4 Х) 
кенг ишлатилади. 2,4Д - (С
6
Н
32
С
2
).О.СН
2
СООН ва 2 М - 4 Х - ( СН
3
С
6
Н
3
С).О. 
СН
2
СООН лар бир паллали зиғир, арпа, буғдой каби ўсимликларга зарар 
етказмаган ҳолда ёввойи ўсимликларни нобуд қилади. Айниқса 2,4 Д дан оз 
миқдорини (ҳатто 1 мг дан кам) икки паллали ўсимлик танасига киритилса 
тезда физиологик жараёнлар бузилади ўсимлик ўсишдан тўхтайди ва нобуд 
бўлади. 
Умуман 2,4 Д кўпчилик бир паллали ўсимликларга таъсир этмайди. Икки 
паллалиларга эса кучли таъсир этади. Бунинг асосий сабаби, уларнинг кимёвий 
таркибининг ҳар хиллигидир. Улар модда алмашинув характери билан ҳам 
фарқ қилади. 
Маккажўхори экилган далаларда бегона ўтларга қарши симазин 
гербицидан фойдаланиш мумкин. Бу препарат ўсимликларга асосан илдиз 
орқали ўтади, шунинг учун ҳам симазин тупроққа солинади. Симазин 
ҳужайранинг митоз жараёнига, оддий углеводларнинг синтезига, Хилл 
реакциясига ва бошқаларга зарарли таъсир этади. Маккажўхорининг ҳужайра 
таркибида мавжуд айрим кимёвий моддалар симазинни нейтраллаш 
қобилиятига эга. Шунинг учун ҳам у маккажўхорига таъсир этмайди. 
Гербицидлардан ғўза майдонларидаги бегона ўтларга қарши курашда ҳам 
фойдланилади. Булардан энг муҳимлари моноурон, диурон, которан ва 
бошқалар. Бу гербицидлар бегона ўтларнинг фотосинтез ва нафас олиш 
жараёнларининг ўзгаришига ҳам катта таъсир этади. 
Умуман ҳозирги вақтда қишлоқ хўжалигида бегона ўтларга қарши кураш 
мақсадида фойдаланиш мумкин бўлган 200 дан ортиқ гербицид аниқланган. 

---

208