Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги

МИКРОНАЙЧАЛАР. Ҳужайра цитоплазмасининг ташқи қатламида 
найчасимон органоидлар жойлашган. Уларнинг узунлиги 20-30 нм. Деворининг 
қалинлиги 5-14 нм. Микронайчалар ўсимликлар ва ҳайвон ҳужайраларида 
мавжуд органоиддир. Уларнинг қатлами мембранадан иборат бўлмай, глобуляр 
макромолекулаларнинг 
спирал 
жойланишидан 
тузилган. 
Ҳужайрадаги 
цитоплазманинг ҳаракати микронайчалар билан боғлиқ деб тушунтирилади, 
чунки улар цитоплазманинг ҳаракатини рўёбга келтирадиган алмашув 
жараёнида иштирок этадилар. 
ВАКУОЛАЛАР. 
Вакуолалар 
- 
ўсимлик 
ҳужайрасининг 
типик 
органоидидир. Ўсимлик ҳужайраларининг протоплазмаси таркибида жуда кўп 
сув бўлиши билан ҳайвон ҳужайрасидан фарқ қилади. Шунинг учун ҳам 
ўсимлик ҳужайрасида вакуола системаси яхши тараққий этган бўлади. 
Ёш ҳужайраларда вакуола ўрнига эндоплазматик тўр каналларида 
жойлашган пуфакчалар бўлади. Ҳужайранинг вояга етиш жараёнида бу 
пуфакчалар бир-бири билан қўшилиб йириклаша бошлайди ва эндоплазматик 
тўрдан ажралиб ҳужайра марказидаги йирик ва ягона вакуолага айланади. Уни 
ўраб турган мембрана эндоплазматик тўр тонопласт дейилади. Вакуолани 
тўлатиб турган суюқлик - ҳужайра шираси дейилади. Вояга етган 
ҳужайраларнинг марказида ягона вакуола ҳосил бўлиб, унинг ҳажми умумий 
ҳужайра ҳажмининг 90 % гача етиши мумкин. Ҳужайра ширасининг 96-98% 
сувдан иборат бўлиб, унинг таркибида модда алмашиниш жараёнида ажралиб 
чиққан органик кислоталар, оқсиллар , аминокислоталар , углеводлар, 

---

18
алкаллоидлар, гликозидлар, ошловчи моддалар ҳар хил тузлар,эфир мойлари, 
пигментлар ва бошқалар бўлади. Бу моддаларнинг вакуолада тўплана бориши, 
ҳужайра ширасининг ҳам концентрациясини ошира боради. Ҳужайра шираси 
азотда нордон реакцияга эга суюқликдир. Кўпчилик ҳолларда рН 5,0-6,5 
,лимонда - 2 , бегония ўсимлигида - 1 атрофида бўлади. Айрим ҳолларда эса 
кучсиз ишқорий реакцияга ҳам эга бўлиши мумкин (ошқовоқ, бодринг,қовун). 
Вакуолаларнинг асосий биологик роли шундаки, улар ўзларида тўплаган 
концентрациялик ҳужайра шираси ҳисобига осмотик хусусиятларга эга бўлади. 
Бунинг натижасида эса ҳужайранинг сўриш кучи, тургор босими ва сув режими 
бошқарилади. Тирик ўсимликларда эса сувнинг ва минерал элементларнинг 
қабул қилиниши, ҳаракати ва тақсимланишини идора қилади.Ҳужайрадаги 
модда алмашувидан ҳосил бўлган чиқинди маҳсулотлар ҳам (алкалоидлар, 
полифеноллар, стериод ва бошқалар) шу вакуолаларда тўпланадилар. 
Ўсимликларда ҳосил бўлган углеводлар ва оқсил моддалари ҳам ҳужайра 
ширасида запас ҳолда тўпланади. Умуман ўсимликларнинг турига ва ҳужайра , 
тўқима ёки органларга қараб ҳужайра шираси ўзгариб туради .