Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги

КАЛЬЦИЙ. Кальций ҳам ўсимликларга зарур бўлган минерал 
элементлардан биридир. Унинг миқдори ўсимликларда ҳар хил бўлади. 
Дарахтларнинг пўстлоғида ва қари баргларда кальций энг кўп бўлади. Ўртача 
бир грамм қуруқ оғирлик ҳисобига 5-30 мг кальций тўғри келади. Ўсимликлар 
кальцийга бўлган муносабати бўйича уч гуруҳга бўлинади : 1) кальцийфиллар 
- " оҳаксеварлар" яъни оҳаги кўп тупроқларда яхши ўсадиган турлар , 2) 
кальцийфоблар - оҳакдан қочувчилар, кальцийнинг ортиқча бўлиши булар 
учун зарарлидир (сфагнум мохи) 3) нейтрал турлар - кальцийга бефарқ турлар. 
Кальций маданий ўсимликлардан дуккаклилар, кунгабоқар, картошка, карам, 
каноп ва бошқаларда кўп, ғалласимонларда, лавлаги ва бошқаларда аксинча 

---

129 
кам бўлади. Икки паллали ўсимликларда бир паллалиларга нисбатан ҳар доим 
кальций кўпроқ бўлади. Кальций ўсимликларнинг қарри орган ва 
тўқималарида кўп тўпланади. Чунки кальцийда реутилизация (қайта 
ўзлаштириш) хусусияти оз. Ҳужайралар қариганда кальций цитоплазмадан 
вакуолага ўтади ва органик кислоталарнинг эримайдиган тузлари ҳолатида 
тўпланади. Кальций ўсимликларнинг илдиз тизимига нисбатан ер устки 
қисмларида кўпроқ тўпланади. 
Ҳужайрада кальций кўпроқ пектин моддаси билан бирлашиб жойлашади 
ва 
пўстнинг 
мустаҳкамлигини 
таъминлайди. 
Ҳужайранинг 
бошқа 
органоидларида хлоропластларда, митохондрияларда ва ядрода ҳам кальций 
бўлади. 
Кальцийнинг миқдори тупроқ турига қараб ўзгаради. Нордон реакцияга 
эга подзол тупроқларда кам ва нейтрал реакцияли тупроқларда кўп бўлади. 
Ўрта Осиё тупроқларида кальций кўп бўлганлиги учун ҳам у махсус 
ўғитлар сифатида ишлатилмайди. 
Агар ўсимликлар озуқали эритмада ўстирилса, кальцийга бўлган талаб 
тезлик билан сезилади. 
Ўсимликлар кальцийни тупроқдан катион (Са
+
) ҳолатида қабул қилиб 
олади. Озуқали эритмада (сув культурасида) ўтказилган тажрибалар кальций 
ёш ўсимликларга ва ёш органларга кўпроқ кераклигини кўрсатди. У етмаганда 
илдизлар ҳам зарарлана бошлайди. Чунки кальций организмдаги модда 
алмашинув жараёнининг турли хил функцияларини бажаради. Айниқса 
кальций ионининг цитоплазмадаги миқдори муҳим аҳамиятга эга. У 
мицеллаларнинг коллоид хусусиятларига таъсир этади. Бу (икки валентли 
катион) ўзининг протоплазмага таъсири билан кўп жиҳатдан калийга қарама-
қаршидир. Калий цитоплазманинг дисперслик даражасини ошириб плазма 
биоколлоидларининг гидратациясини кучайтирса, кальций, аксинча плазмани 
сувсизлантиради ва сув билан камроқ таъминланишига сабаб бўлади. 
Кальций 
ҳужайралардаги 
бир 
қанча 
ферментлар 
тизими 
(дегидрогеназалар, 
глутаматдегидрогеназа, 
малатдегидрогеназа, 
глюкофосфатдегидрогеназа, 
НАДФ- 
изоцитратдегидрогеназа), 
- 
амилаза,аденилат- 
ва 
аргининкиназалар, 
липазалар, 
фосфатазалар 
ва 
бошқаларнинг фаоллигини оширади. Маҳсулотлар билан ферментлар 
ўртасидаги муносабатни кучайтиради. Лекин кальций ионларининг нормадан 
кўпайиб кетиши ҳужайралардаги оксидатив фосфорланиш жараёнидан 
кўпайиб кетиши, ҳужайралардаги оксидатив фосфорланиш жараёнларини 
сусайтиради. 
Кейинги йилларда жуда катта аҳамиятга эга бўлган ва таркибида кальций 
сақловчи оқсил кальмодулин борлиги аниқланди. Бу оқсил таркибини 148 
аминокислота қолдиғи ташкил этади ва тўртта кальций иони билан боғланган. 
Кальмодулин оқсил бир нечта ферментларнинг фаоллигини бошқаришда 
иштирок этади. Бу оқсилларнинг иштирокида кальцийнинг ҳужайра ичидаги 
миқдори бошқарилади. Кальмодулин ҳужайра мембраналари билан боғланади. 
Бу боғланишлар кальций иштирокида анча мустаҳкам бўлади. Натижада 
мембраналарнинг ўтказувчанлик қобилияти барқарорлашади. Агар кальций 
етишмаса мембрананинг барқарорлиги бузилади, ўтказувчанлиги ошиб кетади 

---

130 
ва мембранадаги транспорт жараёни бузилади. Одатда бутун илдиз 
тизимининг юзаси кальций ионлари билан қопланган бўлиб, улар ионларнинг 
дастлабки ҳужайрага қабул қилиниш механизмида иштирок этадилар. Кальций 
иони, айрим ҳужайрада кўп тўпланиши мумкин бўлган ионларнинг (аммоний, 
алюминий, марганец, темир) транспортини камайтириш йўли билан уларнинг 
зарарли таъсирини ҳам камайтиради. Профессор Р.А.Азимовнинг кўрсатишича 
кальций ўсимликларнинг шўрликка чидамлигини оширади. Умуман кальций 
ионлари тупроқда энг кўп бўлиб, ионларнинг умумий мувозанатини 
бошқаради. 
Кальций етмаганда биринчи навбатда ўсимликларнинг ёш меристематик 
тўқималари ва илдиз тизими зарарланади. Лекин кўпчилик тўқималарда 
кальций кўп бўлганлиги учун ҳам бундай белгилар кам учрайди. Бундай 
ҳолатни асосан фақат физиологик нордон ёки шўрланган тупроқларда кузатиш 
мумкин. 
НАТРИЙ. Натрий ҳам ўсимликлар танасида, айниқса шўр тупроқларда 
яшовчи - галофитлар таркибида кўп бўлади. Чунки бундай тупроқлар натрийга 
бой. Маданий ўсимликлардан шакар лавлагининг натрийга анча алоқаси 
борлиги аниқланган. Шакар лавлаги ўстирилган ерларга бироз NaCI 
солинганда ҳосилдорлик ошгани ва шакарнинг миқдори 0,5 - 1% гача 
кўпайгани кузатилган. Тупроққа солинган натрий тупроқдаги эритма 
комплексидан калийни ва бошқа элементларни сиқиб чиқариши ва шу йўл 
билан уларни ўсимлик илдизлари оладиган ҳолатга келтириши мумкин.Денгиз 
сувида натрий жуда кўп, калий эса оз бўлади, лекин шунга қарамай, денгиз сув 
ўтлари таркибида натрийдан кўра калий кўпроқ. Бу ўсимликларнинг ўзига 
зарур элементларни тўплашини кўрсатади. Натрийнинг ўсимликлардаги роли 
тўла ўрганилмаган. 
Тупроқдаги натрий миқдорининг кўпайиб кетиши ўсимликлардаги 
катионлар баланси бузилишига олиб келади. 
ХЛОР . Ўсимликлар кулида маълум миқдорда хлор мавжудлиги 
аниқланган. Кейинги йиллардаги изланишлар натижасининг кўрсатишича хлор 
ҳам ўсимликлар учун зарур элемент ҳисобланади. У карбоксилаза 
ферментининг таркибига киради. Бошқа ионларнинг айниқса фосфор 
анионининг ўсимликларга қабул қилинишини тезлаштиради. Тупроқдаги 
хлорли тузлар физиологик нордон тузлар қаторига киради. Шунинг учун ҳам 
улар фосфотидлардан фосфор анионини ўзлаштиришини тезлаштиради ва 
ҳужайра ширасининг осмотик потенциалини ҳосил қилишда иштирок этади. 
Хлор 
ҳужайралардаги 
оксидатив 
фосфорланиш 
ва 
ёруғликда 
фосфорланиш жараёнларини фаоллаштириш йўли билан ўсимликларнинг 
энергия алмашинуви жараёнида ҳам иштирок этади. Ўсимлик илдизларининг 
кислородни ютиши ва фотосинтез жараёнида кислород ажралиб чиқиши ҳам 
хлор иштирокида фаоллашади. Умуман ўсимликлар нормал ўсиши ва 
ривожланиши учун бироз бўлса ҳам хлор зарур.