Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги

плазмолиз 
дейилади. 
Плазмолизланган ҳужайра яна тоза сувга солинса, у яна сувни шимиб олиб 
тургор ҳолатига қайтиши мумкин. Бу жараёнга деплазмолиз дейилади. 

---

32
Ҳужайраларда содир бўладиган плазмолиз икки хил шаклда учраши 
мумкин. Дастлаб протоплазма ҳужайра бурчакларидан ажрала бошлайди, 
сўнгра ҳамма деворларидан ажралади.Лекин анча вақтгача ҳужайранинг айрим 
жойларида протопласт пўст билан бириккан ҳолда қолади ва ботиқ чегарали 
шаклга киради. Бунга ботиқ формали плазмолиз дейилади. Агар протопласт 
ҳужайра пўстидан тўла ажралиб, тўпланиб қолса, думалоқ шаклга киради. 
Плазмолизнинг бундай формасига қавариқ плазмолиз дейилади (12 - расм).
Умуман ўсимликлар ҳужайра ширасининг осмотик босими улар яшаётган 
муҳит эритмасининг осмотик босимидан юқорироқ бўлиши шарт. Шундагина 
ўсимлик ҳужайраларининг тургор ҳолати сақланади. 
ҲУЖАЙРАНИНГ СЎРИШ КУЧИ. Ўсимлик ҳужайрасининг коллоид ва 
осмотик хусусиятлари ҳужайрага ташқи муҳитдан сув ўтиш қонунларини 
белгилайди. 
Қуруқ уруғларга сувнинг шимилиши улардаги запаси органик 
моддаларнинг коллоид мицеллаларининг бўртиши натижасида содир бўлади. 
Оқсил моддалари энг кўп, крахмал камроқ бўртиш қобилиятига эга. Шунинг 
учун ҳам таркибида оқсил ёки крахмал бўлган қуруқ уруғлар бўртган вақтида 
сувни жуда катта куч билан тортади. Бу куч 1000 атмосферагача етади. Лекин 
уруғ ҳужайралари сув билан таъминланиш жараёнида, уларни сув тортиш кучи 
камая боради. Уруғларнинг бу қобилияти уларнинг униб чиқишини 
таъминлашда катта аҳамиятга эга. 
12 - расм. Плазмолиз ҳодисаси 
а - тургор ҳолатдаги ҳужайралар, б - ботиқ плазмолиз, в - қавариқ плазмолиз 
Ёш ниҳолларнинг ва ўсимликларнинг сув билан таъминланишига 
ҳужайрадаги осмотик босим сабабчи бўлади. Ҳужайранинг сувни сўриш кучи 
унинг осмотик босимига тўғри пропорционалдир. Яъни ҳужайрага сувни кириш 
кучига ҳужайранинг сўриш кучи дейилади. Яъни бу куч ҳужайра ширасининг 
осмотик ва тургор босимлари муносабати билан белгиланади : S = Р - Т , бу 
ерда S - ҳужайранинг сўриш кучи (атм),Р - осмотик босим (атм),Т - тургор 
босим (атм). Формуладан кўринганидек осмотик босим қанча юқори бўлса - 

---

33
сўриш кучи ҳам ортиб боради. Тургор босими камайган сари сўриш кучи ортиб 
боради ва Т = 0 бўлган вақтда ҳужайранинг сўриш кучи энг юқори кўрсатгичга 
эга бўлади. 

---

34