Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги самарқанд давлат

Q

(4) 
Бунда: К
с
- капитал сиғимлилиги кўрсаткичи; 
К - капитал сарфининг умумий ҳажми; 
Q

- маҳсулот чиқариш ҳажмининг ўсиш миқдори. 
Маҳсулот фонд сиғимлилиги миллий хўжалиги асосий ишлаб чиқариш фондининг 
ишлаб чиққарган маҳсулотнинг умумий ҳажмига нисбатидек ҳисобланади, у қўйидаги
формула билан ифодаланади: 
Ф
с
=Ф/Q 
(5) 
Бунда: Ф
с
- маҳсулот фонд сиғимлилиги
Ф - миллий хўжалик асосий ишлаб чиқариш фондининг ўртача қиймати. 

---

30 
Фондсиғимлигини ва капиталсиғимлилигини ҳосил қилинган миллий даромадга 
нисбати билан ҳам ҳисоблаш мумкин. 
2.Харажатларнинг умумий ва 
таққослама иқтисодий самарадорлиги 
Юқорида келтирилган ҳамма кўрсаткичлар (жамоа меҳнати унумдорлигидан ташқари) 
ишлаб чиқариш ва харажатлар иқтисодий самараси ҳақида ҳар томонлама ва тўла тушунча 
бермайдилар, фақат маълум тур ресурсдан фойдаланганлик ҳақидаги тавсифни беради. 
Харажатларнинг умумий самарадорлиги ҳақида тўла тушунчага эга бўлиш учун 
қиймат ва натурал кўрсаткичларнинг умумлаштирилган тавсифномалари керак. 
Харажатларнинг умумий ва нисбий иқтисодий самарадорлиги ана шу мақсадга хизмат 
қилади. 
Режалаш ва лойиҳалашда умумий иқтисодий самарадорлик самаранинг капитал 
қўйилмага нисбани сифатида аниқланади, нисбий иқтисодий самарадорлик эса жорий 
харажатлар фарқининг вариантлар бўйича капитал қуйилмалар фарқига бўлган нисбат билан 
ҳисобланади. Бунда умумий ва нисбий иқтисодий самарадорлик бир-бирини тўлдирадилар. 
Харажатларнинг умумий иқтисодий самарадорлиги, харажатларни қўллаш (ишлатиш) ўрнини 
ҳисобга олган ҳолда аниқланади. Бутунлай хужалик бўйинча харажатларнинг умумий 
иқтисодий самарадорлиги, солиштирма нархларда ҳосил қилинган миллий даромаднинг (ёки 
софмаҳсулотнинг) ўсишининг шу ўсишни таъмин этган ишлаб чиқариш капитал қўйилмага 
нисбати билан белгиланади ва қуйидаги формулани ишлатиб ҳисоблаш мумкин: 
И
су
=

М
д
/К
қ
(6) 
Бунда: И
су 
- умумий иқтисодий самарадорлик: 

М
д
- солиштирма нархларда миллий даромаднинг ўсган миқдори 
К
қ
- капитал қўйилма миқдори
Миллий хўжалик комплекслари, алоҳида тармоқлар, ҳамда асосий фондларни қайта 
ишлаб чиқариш (техникавий қайта жихозлаш, қайта тиклаш ва корхона, ташкилотларнинг 
кенгайиши-уйғунлашуви). 
Шакллари 
бўйича 
харажатларнинг 
умумий 
иқтисодий 
самарадорлиги фойда (ишлаб чиқариш харажатларининг) ёки хўжалик ҳисобидан 

---

31 
даромаднинг ўсишининг капитал қўйилган нисбатидек ҳисобланади ва қўйидаги формулани 
ишлатиш мумкин:
И
с.хх 
=

Ф/К
Бунда: И
с.хх
- миллий жамиятнинг умумий иқтисодий самарадорлиги;

Ф - фойданинг ўсган миқдори
К - капитал кўйилма. 
Янги қурилаётган корхоналар, цехлар ва бошқа объектлар бўйича самарадорлик 
кўрсатиш режаланган фойданинг капитал қўйилма (смета бахоси)га нисбати тариқасида 
ҳисобланади. 
И
ср
=
К
Х




И
ср
- режавий самарадорлик кўрсаткичи; 

М - корхона улгуржи нархи бўйича йиллик маҳсулот суммаси; 

Х – лойиҳа бўйича ишлаб чиқариш харажатлари суммаси. 
Ҳар бир ҳолатларда алохида ҳисоблаб аниқланган харажатларнинг умумий иқтисодий 
самарадорлик кўрсаткичлари, меъёрий ва ўтган даврнинг ўхшаш кўрсаткичлари билан хамда 
бошқа корхона ва фирмаларнинг ишлаб чиқариши самарадорлиги кўрсаткичлари билан 
таққослаб кўрилади. Корхоналарни улар комплексларини жойлаштириш, янги корхоналар 
қуриш ёки ҳаракатда бўлганларини қайта реконструкция қуриш, техника янги турларини 
қўллашнинг хўжалик ёки техник қарори вариантларини солиштирганда харажатларнинг 
солиштирма иқтисодий самарадорлиги ҳисобланади. Энг қулай вариантнинг асосий 
кўрсаткичи-келтирилган харажатлар минимумидир. 
Ҳар қайси вариант бўйича келтирилган харажатлар жорий корхоналар (таннарх) ва 
капитал қўйилманинг самарадорлик меъёрига (нормативи) мос, бир хил ўлчовга келтирилган 
суммаси бўлиб, қўйидаги формула орқали ҳисобланади: 
Х
к
=Х
1
+Е
э.к
.К
1
Бунда: Х
к
- мазкур вариант бўйича келтирилган харажатлар; 
Х
1 
- ўша вариант бўйича жорий харажатлар (таннарх); 
К
1 
- ҳар бир вариант бўйича капитал қўйилма; 
Е
э.к. 
- капитал қўйилманинг меъёрий нисбий иқтисодий самарадорлиги; 

---

32 
Асосий фондларни қайта ишлаб чиқаришнинг энг маъқул, тўғри шакли-бу ҳаракатдаги 
корхоналарни техник қайта қуролантириш ёки қайта таъмирлаш (реконструкция қилиш)дир. 
Бу мақсадда қилинган харажатларнинг иқтисодий самарадорлигини ҳисоблашда, 
ишловчиларнинг шартли бўш бўлишларини ва материал ҳамда ёқилғи-энергетик 
ресурсларнинг тежалишини қўшимча кўрсаткичлар сифатида ишлатилади. 
Ишлаб чиқариш инфраструктураси миллий халқ хўжалигида сезиларли ўринни 
эгалайди. Унга ҳамма тур транспортлар объекти, алоқа, электро тизим, нефт-газ таъминоти, 
сув таъминоти, моддий-техникавий таъминот (омборхоналар, захирахоналар в.х)лар киради. 
Яна ахборотларни таҳлил қилиш тизими ва ҳисоблаш техникалари, муҳандислик тармоқлари 
ва коммуникациялар мажмуаси киради. 
Ишлаб чиқариш самараси ҳамда миллий хўжалигидан олинадиган самара ишлаб 
чиқариш инфрактруктураси ривожи учун харажатларнинг самараси сифатида қабул 
қилинади. Унга, инфраструктура тармоқлари ривожи оқибатида моддий ишлаб чиқаришнинг 
бошланғич (негизли)тармоғи учун харажатларнинг камайиши; ишлаб чиқаришни 
кооперациялаш ва ихтисослашнинг яхшиланиш; алоқа воситалари ва ахборотларни қайта 
ишлашни таъминланганлиги эвазига ишлаб чиқариш бошқаруви айланма фондлар ва моддий 
ресурсларнинг 
айланувчанлигини 
тезлаштириш 
натижсида 
бошланғич 
(негизли) 
тармоқлардаги захирани камайтириш; 
Инфратизим таъсирида бошланғич (негизли) тармоқларда таннархнинг пасайиши; 
материаллари ва жихозларни йўқотишининг ва бошқа моддий зиённинг қисқариши. 
Инфратизим тармоқларининг аҳолига хизматлар турини кенгайиши, унинг хизмат 
кўрсатиши сифатини яхшилаши, аҳоли шахсий вақтини тежаши ва бошқа ижтимоий-
иқтисодий натижаларга таъсири кўринишида иқтисодий самара киради: 
Ишлаб чиқариш бўлмаган соҳаларда харажатлар самарадорлигини аниқлашда 
олинадиган ижтимоий ва иқтисодий натижалар шу натижаларни олиш учун керак бўлган 
харажатлар билан солиштирилади. 
Сўнгда, табиат муҳофазаси муассасаларида харажатлар иқтисодий самарадорлиги 
табиатнинг табийлигини сақлашни (янги ҳудудларни ўзлаштирганда), атроф муҳитнинг 
экологик ҳолатини яхшилашни ёки унинг ифлосланишидан зиённинг қисқаришини, табиат 
муҳофазаси муассасаларини яратиш ва ривожлантиришига қилинган харажатлар билан 
андозалаш орқали аниқланади.

---

33 
Харажатларнинг умумий ва нисбий иқтисодий самарадорлигини ҳисоблаш юқорида 
кўрсатилган умумлаштирувчи кўрсаткичлар билан чекланмаслиги керак.
Харажатларнинг иқтисодий самарадорлигини ҳар томонлама асослаштириш ва таҳлил 
қилиш, улар самарадорлигини ошириш резервларини тепиш учун, якуний қарор қабул 
қилишда олинадиган самаранинг алоҳида томонларини тавсифловчи қўшимча кўрсаткичлар 
меҳнат унумдорлиги, самараси солиштирма капитал қўйилма, хомашё, материаллари, ёқилғи, 
энергия, тежами, ишлаб чиқариш харажатларини камайтириш, иштимоий якунлар ва 
ҳоказолардан фойдаланиш керак.
Бозор иқтисодиёти шароитида корхоналар, фирмалар хўжалик фаолиятини 
баҳолашнинг асосий мезони бўлиб, соф фойда ва унинг фондларга нисбатан рентабеллигини 
аниқлаш мумкин аҳамиятга эга. Бозор муносабатлари шакллана бориши тахчиликнинг 
алоҳида ишлаб чиқарувчилар якка ҳукумронлиги йўқолиши сари корхонада фойдани 
оширишнинг фақатгина бир йўли-маҳсулот чиқариш ҳажмини ошириш ва унга харажатларни 
камайтиришни назарга тутмоқ керак. 
3.Ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг 
асосий йўналишлари 
Илмий-техник юксалиш жамоа ишлаб чиқариш самарадорлигининг ўсиши, унинг 
юқори даражасини таъминлашнинг муҳим омили бўлган ва шундай бўлади. Охирги 
вақтларгача илмий-техник юксалиши эволюцион тариқада борар эди. 
Илмий-техник юксалишнинг энг муҳим йўналишлари: 
- прогрессив мембран, лазер, плазма техналогиялари: ўта юқори босим ва имнульсли 
нагрузкалардан фойдаланиш техналогияларни кенг миқёда ўзлаштириш ва хоказо; 
-
ишлаб чиқаришни автоматлаштириш – работотехникани, ротор ва ротор-конвеер 
линяларни, юқори меҳнат унумдорлигини таъминловчи автоматлаштирилган энчилик 
ишлаб чиқаришни тез ўсиши; 
-
янги кўринишли метал маҳсулотлари, пластмассаларни, композитларни, метал 
кукунларини, сапол ва бошқа погрессив конструктив материалларини яратиш ва 
фойдаланиш; 
Илмий-техникка мансуб тадбирлар бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида, айниқса 
унинг бошланғич даврида жуда муҳимдир. 

---

34 
Корхона жамоаси унинг раҳбарияти меҳнатни моддий рағбатлантиришга асосий 
эътиборни қаратадилар. Солиқларни тўплаб бўлгандан сўнг, фойданинг кўп қисмини 
истеъмол фондига йўналтирилади. 
Бозор муносабати ривожланган сари корхоналар ишлаб чиқаришнинг келажак 
ривожига салмоғли эътибор ажрата бошлайдилар ва янги техникага, ишлаб чиқаришни 
янгилашга, янги маҳсулотни ўзлаштириш ва чиқаришга зарур воситаларни йўналтирадилар. 
Иқтисодий тежаш-ишлаб чиқаришни интесивлаштириш ва самарадорлигини 
кўтаришнинг муҳим омилларидан биридир ресурсларни авайлаш ёқилғига, энергияга, 
хомашё ва материалларга ўсаётган эҳтиёжни қондиришнинг ҳал қилувчи манбаига айланиши 
керак. Бу масалаларни ечишда саноат асосий роль ўйнайди. 
Миллий хўжаликнинг фойдаланиш юқори самарасини таъминловчи машиналар 
конструктив ва бошқа материаллар, хом-ашё ва ёқилғи-энергетик ресурслар билан жиҳозлаш, 
юқори самарали, камчиқиндили ва чиқиндисиз технологик жараёнларни ишлатиш кўзда 
тутилади.
Ишлаб чиқаришни интенсивлаштириш, унинг самарадорлигини кўтариш омиллардан 
бири-иқтисодиёт тузилмасини такомиллаштиришдир. Илмий-техник юксалиш ва ижтимоий 
масалларни мувофақиятли ҳал этувчи тармоқларни юқори суръатда ривожлантириш зарур, 
тармоқларда ишлаб чиқариш воситаларини ва истеъмол буюмларини ишлаб чиқариш 
орасидаги мутаносибликни яхшиланишига эришиш керак. 
Инвестицион сиёсат капитал қўйилманинг самарадорлигини кўтаришни таъминлашга 
хизмат қилиши лозим. Воситаларни ижтимоий эҳтиёжларни, илмий-техник юксалишни 
таълинловчи тармоқлар фойдасига қайта тақсимлаш кутилади. 
Маблағнинг кўп қисми янги курулишга қайта ишлаш ҳаракатдаги корхоналарни текин 
қайта жиҳозлаш ва реконструкциялашга йўналирилиши керак.
Миллий хўжалигининг ҳамма соҳаларида илмий-техник юксалиш асоси бўлган 
машина қурулиш жадал ривожланиши керак. Аввало илмий техник юксалишнинг (ИТЮ) 
катализаторри бўлган машинасозлик станок қурилиши, электросаноат, микроэлектроника 
ҳисоблаш техникаси, ускуна қурулиш, информатика индустрияси биринчи навбатда 
ривожланиши керак. 
Ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишда ташкилий-иқтисодий омиллар, 
бошқарув билан биргаликда, муҳим ўринни эгалайди. Жамоа ишлаб чиқариши кўламининг 
олиши ва хўжалик алоқаларининг мураккаблашиши сари уларнинг роли алоҳида ўсади. 

---

35 
Ҳаммадан аввал бу ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг оқилона шакллари-тўплануви, 
ихтисослаш, кооперациялаш ва комбинациялашнинг ривожланиши ва такомиллашидир.
Ишлаб чиқаришнинг самарадорлик даражасига сезиларли таъсир этувчи ижтимоий 
инфратузулмасини ривожлантириш ва такомиллаштириш талаб этилади. Бошқарувда-бу 
бошқарувнинг ўзини шакллари ва усулларини такомиллаштиришдир. Режалаштиришда –
режаларнинг мувозанатлаштирилганлиги ва реаллиги, режа кўрсаткичлар тизимининг қулай, 
тўғри жойлашганлиги, яъни миллий хўжалигининг бошланғич бўғинларига (корхона, 
бирлашма, ташкилотлар) тўсқинлик қилмайдиган, аксинча улар фаолиятига кенг имконият 
берадиган тизимларни барпо этиш лозим. 
Самарали хўжалик юритиш вазифаларини ечишда, ресурс сақлаш техника ва 
технологиясини яратиш ва қўллашда катта роль илмга берилади. Унга долзарб муаммолар 
бўйича улкан ва амалий тадқиқотларни олиб боришни фаоллаштириш вазифаси берилгин.
Иқтисодни интенсивлаштиришда, ресурсларга нисбий харажатларини пасайтиришда 
маҳсулот сифатини ошириш алоҳида ўринни эгалайди. 
Булар ҳаммаси эвазига аҳоли фаровонлигини ошириш учун жамият бойлигини 
кўпайтириш, бутун ишлаб чиқаришини самарадорлигини кўтариш, меҳнат унумдорлигини 
рағбатлантиришнинг таъсирчан воситаси бўлиши маданиятли, созланувчи бозор хўжалиги 
шаклланади. 
Ўз-ўзини текшириш саволлари: 
1.
Жамоат ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлиги моҳияти нимадан иборат, уни 
умумлаштирувчи мезонларга нималар хизмат қилади? 
2.
Ўзбекистонда иқтисодиётни либераллаштириш ва ислоҳотларни чиқурлаштиришда 
асосий вазифалар нималардан иборат? 
3.
Жамоат ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлигининг муҳим кўрсаткичлари 
мазмунини очиб беринг. 
4.
Харажатларнинг умумий ва солиштирма иқтисодий самарадорлиги қандай 
ҳисобланади? 
5.
Ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлигини оширишдаги асосий омиллар ва 
йўналишларнинг мазмунини очиб беринг ва санаб ўтинг. 

---

36 
Адабиётлар рўйхати: 
1.
Каримов И.А. Иқтисодиёт ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкент, "Ўзбекистон", 
1995 й. 
2.
Парпиев У., Саломов И. Бозор иқтисодиёти асослари ва ишлаб чиқаришни ташқил этиш. 
Тошкент, Шарқ, 1996 й. 
3.
Ўлмасов А. Иқтисодиёт асослари. Тошкент, Меҳнат, 1997 й. 
Горфинкель В.Я., Купряков Е.М. Экономика предприятия. Москва. Изд. "Юнител", 1996 г. 
4 – МАВЗУ 
КОРХОНА ФАОЛИЯТИНИ РЕЖАЛАШТИРИШ ВА 
ОЛДИНДАН МУЛЖАЛЛАШ 
Режа: 
1.
Режалаштиришнинг методологик асослари. 
2.
Корхона (фирма) ривожланиши режасининг асосий қисмлари ва кўрсаткичлари. 
3.
Ишлаб чиқариш дастурини тузиш. 
4.
Бизнес режа мазмуни ва тузиш тартиби. 
5.
Лойиҳаларни асослашдаги ҳалқаро тажриба. 
Таянч иборалар: 
Методология, норма, меъёрий, аналитик-ҳисобли, меъёрлаштириш, ишлаб чиқариш 
цикли, шартли-натурал ўлчаш асбоби, меҳнатни ўлчаш асбоби, пул ўлчаш асбоби, 
пропорция, товар ва ялпи маҳсулотлар, ишлаб чиқариш ҳаражатлари, табиий ресурслар, 
реализацияланган маҳсулотлар, тоза маҳсулотлар, айланма, ялпи даромад, шартли-тоза 
маҳсулотлар, ликвидлик, дивидентлар, жорий нархлар, инфляцион жараён, амортизация, 
авердрафт, техпромфинрежа, конфидиционал маълумотлар, инвесторлар, резюме, 
рақобатчилар, пуллик харажат, пуллик даромадлар, маркетинг. 
1.Режалаштиришнинг методологик асослари. 

---

37 
Бозор иқтисодиёти шароитида корхоналар фаолиятининг самарадорлиги, ўз 
ривожининг узоқ ва яқин келажагини олдиндан қанчалик аниқ, тўғри кўрабилишларига яъни 
тўғри олдиндан мўлжаллашга юқори даражада боғлиқдир. 
Бундай шароитларда, корхоналар ишлаб чиқариш дастурининг шаклланиши,
истеъмолчининг маҳсулотга бўлган ҳақиқий эҳтиёжини шу жумладан давлат заруратини 
ҳисобга олган холда ишлаб чиқарувчи ва истемолчи орасидаги тўғридан-тўғри шартномалар 
ҳамда ишлаб чиқариш ва ресурслар имконияти асосида бўлади.
Режа тузиш корхоналар миқёсида, меҳнат жамоаси ишлаб топадиган ўз ресурсларига 
тоянибгина бажарилади.
Биринчи ўринда иқтисодий жараёнларнинг динамик (тезлик билан) ўз-ўзини тартибга 
солиши қўйилади. Бу қўйидаги рағбатлантирувчи иқтисодий ричаглар ёрдамида бўлади: 
-
солиқлар ва солиқ имтиёзлари; 
-
қўйилган маблағ ва ссудалар фоизлари; 
-
валюта курси; 
-
амортизация ажратмалари меъёри ва ҳоказо. 
Корхоналар ишлаб чиқариш дастурини шакллантириш ва ишлатиш бўйинча 
вазифаларни бажаришда маркетинг, унинг тамонли, усули ва техникасини қўллаш кўп ёрдам 
бериши мумкин. Шунинг билан бирга амалдаги режалаштириш методологиясини 
такомиллаштириш ва ундан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.
Режалаштиришнинг методологияси деганда, режаларни тузишнинг усуллари ва 
йўлларининг мужассамлиги тушунилади. 
Корхоналарни ривожлантириш режаларини асослаш прогрессив техник-иқтисодий 
норма ва нормативлар асосида бажарилади. Норма деб, ўрнатилган сифат билан маҳсулот 
бирлигини тайёрлаш учун хом-ашё материаллар, ёқилғи, энергия ва ҳоказолар абсалют 
харажатларининг миқдори тушунилади (масалан, маҳсулот, детал тайёрлаш учун металл 
харажатининг нормаси).
Норматив – нисбий миқдор. У меҳнат қуроллари, предметларидан фойдаланиш 
даражасини уларнинг майдон, оғирлик, ҳажм бирликларига харажатларини белгилайди 
(масалан, 1 сўм асосий фондларга чиқарилган маҳсулот ўртача миқдори – фондоотдаги 
кўрсаткичи). 
Техник -иқтисодий норма ва нормативлар қуйидаги асосий гуруҳлар бўйича 
тайёрланадилар: 

---

38 
-
жонли меҳнат сарфи нормаси (маҳсулот бирлигига иш вақти сарфи нормаси, вақт 
бирлигида маҳсулот чиқариш нормаси; хизмат нормаси; ишчилар сони нормаси); 
-
материаллар ҳаражати нормаси (хом-ашё, материаллар, ёқилғи, энергия,
комплектлаштириш маҳсулотлари) харажатининг солиштирма нормаси; 
-
меҳнат 
қуролларидан 
фойдаланиш 
нормативи 
(машиналар, 
жиҳозлар, 
механизмлар, иншоотлар, ускуналардан фойдаланиш нормативлари); 
-
ишлаб чиқариш жараёнининг ташкил этиш нормативлари (ишлаб чиқариш 
даврининг узоқлиги, якунланмаган ишлаб чиқаришнинг ҳажми, хом-ашё, 
материаллар, ёқилғи захираси); 
-
корхоналар, цехлар, агрегатлар, қурилмалари харакатга киритиладиган қувватлари 
лойиҳасини ўзлаштириш давомийлигининг нормалари. 
Норма ва нормативлар алоҳида гуруҳларнинг вазифалари ҳар хил. Жонли меҳнат 
харажати нормаси меҳнат унумдорлиги даражасини иш вақтидан фойдаланишни аниқлашда 
ва иш ҳақи миқдорини ўрнатишга хизмат қилади. Материаллар харажати солиштирма нораси 
ва ишлаб чиқариш дастури асосида материаллар ресурсининг алоҳида тур ва русумидан 
керакли миқдори аниқланади. Меҳнат воситалари нормативи ишлаб чиқариш қувватларидан 
фойдаланиш даражасини ҳисоблаш имконини беради.
Нормалар ва нормативлар маҳсулот таннархини ҳисоблаш учун хизмат қиладилар.
Режалаштиришда қўлланиладиган кўрсаткичлар сон, сифат, ҳажм ва солиштирма 
бўладилар. 
Режанинг сон кўрсаткичлари абсолют катталикда баён этилади. Уларга товар, жами 
маҳсулот ҳажми, сотиш ҳажми ишчилар сони, иш ҳақи фонди, фонд суммаси, ҳар хил ишлаб 
чиқариш ресурслари (метал, ёқилғи ва ҳоказо) миқдори. 
Сифат кўрсаткичлар нисбий миқдорлардирлар. Улар ишлаб чиқаришнинг иқтисодий 
самарадорлигини билдирадилар. Буларга меҳнат унумдорлигининг ўсиши, маҳсулот 
таннархининг пасайиши ва ҳоказолар киради. 
Сифат кўрсаткичларга яна сон кўрсаткичларнинг ўзаро нисбатлари киради. Масалан 
ишлаб чиқариш рентабеллиги фондаотдача, маҳсулотлар сифати ва бошқалар. 
Саноат режаси кўрсаткичлари тизимида ҳажм ва солиштирма кўрсаткичлари бўлади. 
Ҳажм кўрсаткичлари бутун ишлаб чиқариш, алоҳида жараёнларнинг абсолют миқдорини ва 
унга қатнашадиган омилларни ўрнатадилар. Масалан, ишлаб чиқаришнинг бутун ҳажми, 

---

39 
механик ишлов бериш йиғиш ҳажми, меҳнат сарфи ҳажми, материал ресурслари ҳажми ва 
ҳоказо. 
Солиштирма кўрсаткичлар икки ёки бир нечта ўзаро алоқадор кўрсаткичларнинг 
ўрнатадилар, масалан, маҳсулот бирлигига металл сарфи ишлаб чиқариш бирлигига капитал 
қўйилма ҳажми ва ҳоказо. 
Саноат режаси кўрсаткичларини ҳисоблашда натурал, қиймат ва нарх ўлчовлари 
ишлатилади. 
Товар-пул муносабатлари шароитида нарх (пул) ўлчови муҳим аҳамиятлигини сақлаб 
қолади. Улар ёрдамида саноат ривожланишининг кескинлигини, суръат ва мутаносиблик, 
режанинг ҳамма қисмлари ўзаро боғланилади. 
Нарх ўлчовларида маҳсулот сотилиши ҳажми, товар ва ялпи маҳсулот 
режалаштирилади.
2.Корхона (фирма) ривожланиши режасининг асосий 
қисмлари ва кўрсаткичлари 
Корхона ривожланиши режаси қуйидаги асосий қисмларни ўз ичига олади: 
-
саноат маҳсулоти ишлаб чиқариш режаси (ишлаб чиқариш дастури); 
-
фан ва техника ривожланиши режаси; 
-
ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлигини ошириш режаси; 
-
капитал қўйилма ва капитал қурилиш режаси; 
-
моддий-техникавий таъминот режаси; 
-
меҳнат ва кадрлар бўйича режа; 
-
ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулотлар сотилиши режаси; 
-
молиявий режа; 
-
корхоналар ва бирлашмалар жамоасининг ижтимоий ривожланиш режаси; 
-
табиат муҳфазаси ва табиий ресурсларидан тўғри фойдаланиш бўйича тадбирлар режаси. 
Корхона ривожланиши режасининг марказий қисми – маҳсулот ишлаб чиқариш 
режаси (ишлаб чиқариш дастури) бўлиб, унда маҳсулотларнинг алоҳида турларини ишлаб 
чиқаришининг натурал ва қийматда ифодалангани бўйича вазифалар ўрнатилади, маҳсулот 
сифатини янада ошириш кўзда тутилади. Маҳсулот ҳажмининг қиймат ифодасини ҳисоблаш 
учун товарли ва ялпи маҳсулот сотилиши кўрсаткичи ишлатилади. Бу қисмда саноат ишлаб 

---

40 
чиқаришни ихтисослаш, кооперациялаш ва комбинациялашни режалаштириш салмоқли ўрин 
эгалайди.
Корхонани ривожлантириш режасининг муҳим қисми - фан ва техника ривожи 
режасидир. Унинг асосий аҳамияти – илмий-техник прогресснинг тезланишидир, шунинг 
учун у илмий таъқиқот ишлари, янги тур маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ўзлаштириш, 
прогрессив технологияларни қўллаш, ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва 
автоматизациялаш, меҳнатни илмий ташкил этиш бўйича тадбирларни ўз ичига қамраб 
олади. 
Корхона ривожланишини режалаштиришда, ишлаб чиқаришнинг иқтисодий 
самарадорлигини кўтаришнинг умумаштиручи кўрсаткичларни ҳамда жонли меҳнат, асосий 
фондлар, айланма фондлар, капитал қўйилмалар, моддий ресурслардан фойдаланиш 
самарадорлигини ошириш кўрсаткичларни ифодалайдиган ишлаб чиқаришнинг иқтисодий 
самарадорлигини кўтариш режаси муҳимдир. Бу кўрсаткичларга умумий рентабеллик; ҳар 
бир сўм товар (ялпи) маҳсулотга харажатлар; меҳнат унумдорлиги ўсиши суръати ва бунинг 
эвазига соф ва товар (ялпи) маҳсулотнинг ўсиш ҳиссаси; ҳар бир сўм асосий ишлаб чиқариш 
фондларнинг ўртайиллик нархига соф ва товар (ялпи) маҳсулот ишлаб чиқарилиши (фонд 
қайтими); айланма воситалар айланувчанлиги; капитал сарфи ва моддий харажатлар 
кўрсаткичлари (капиталоёмкость) (матералоёмкость) киради.
Капитал қурилиш режаси янги қурилишлар, харакатдаги корхоналарни кенгайтириш 
қайта қуриш (реконструкция), ҳаракатдаги корхоналарда катта цехлар қуриш ва 
кенгайтириш, ҳаракатдаги ишлаб чиқаришларни техник қайта жиҳозлаш-жиҳозларни 
модернизациялаш, эски жиҳозларни янги унумдорлироқлари билан олмаштириш, ишлаб 
чиқариш технологиясини такомиллаштириш, ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш 
ва автоматизациялаштиришни кўзда тутади. 
Капитал қурилиш режасининг асосий кўрсаткичлари: 
-
асосий фондлар ва ишлаб чиқариш қувватларини ишлаб чиқаришга тааалуқчи алоҳида 
объект ва иншоотларни ишга тушириш; 
-
ҳаракатдаги корхоналарда техник қайта жиҳозлаш ва ташкилий-техник тадбирлар тузиш 
натижасида ишлаб чиқариш қувватларини ошириш;
-
капитал қўйилма ва қурилиш-монтаж ишлари ҳажми; 
-
якунланмаган ишлаб чиқариш ҳажми. 

---

41 
Моддий-техник таъминот ҳажми режаси саноат маҳсулотларининг муҳим турларини 
ишлаб чиқариш ва истеъмол қилишни кўрсатучи моддий ҳисоб-китоб тизимини таққозо 
этади. 
Саноат ишлаб чиқаришининг моддий ресурсларга эҳтиёжини аниқлаш, уларни
тақсимлаш ва фойдаланиш прогрессив техник асосланган хом-ашё материал, ёқилғи ва 
энергия харажатлари нормаси (меъёри), жиҳозлар, машиналар, механизмлардан 
фойдаланишнинг илмий асосланган нормативлари асосида уюштирилади. Моддий-техник 
таъминот режаси хом-ашё, материаллар, ёқилғи, энергия солиштирма ҳаражатларини 
камайтириш бўйича ҳисоблар билан ишлаб чиқилади. 
Меҳнат ва кадрлар бўйича режани ишлаб чиқишда асосий вазифа – ишлаб чиқариш 
ҳажмини кенгайтириш ва унинг самарадорлигини кўтаришнинг асосий шарти бўлган меҳнат 
унумдорлигини мунтозам кўтаришни кўзда тутишдир. 
Меҳнат унумдорлиги кўрсаткичи норматив – соф, товар (ялпи) маҳсулотини, 
тақозаланучи баҳоларда, йиллик ишлаб чиқарилганининг саноат-ишлаб чиқариш ишчилар 
ўртага сонига нисбати тариқасида ҳисобланади.
Бу қисмининг яна бир аҳамиятли кўрсаткичи-иш ҳақи фондидир. Бунда ишчиларнинг 
ўртача иш ҳақи ҳам ҳисобланади. Корхонанинг ишчиларга эҳтиёжини аниқлаш учун ишчилар 
ва хизматчиларга бўлган қўшимча эҳтиёжни балансли ҳисоби ишлаб тайёрланади ва уни 
таъминлаш манбаълари аниқланади. 
Корхона ривожланиши режасининг хамма қисмлари ўзаро чамбарчас боғланган. 
Режанинг олдинги қисмлар якунларини ифодаловчи умумлашлаштирувчи қисми ишлаб 
чиқариш харажатлари ва маҳсулот реализацияси бўйича режадир.
Бу қисмни ишлаб чиқишда, ишлаб чиқариш самарадорлигини ҳартомонлама ошириш, 
моддий, меҳнат ва маънавий ресурслардан тўғри фойдаланиш вазифаси қўйилади. Таннархни 
режалаштиришнинг бевосита мақсади–режада кўзда тутилган маҳсулотни тайёрлаш учун 
зарур бўлган харажатлар миқдорини иқтисодий асослаб аниқлашдир, фойдани режалашнинг 
мақсади эсаишлаб чиқариш фаолияти оқибатида олинадиган фойда миқдорини ҳисоблаб 
чиқишдир.
Молиявий режада аҳамиятли молиявий кўрсаткичлар: 
-
ўз айланма воситалар (маблағлар)га эҳтиёж ҳисоби ва айланувчанлигини тезлаштириш 
бўйича вазифа; 
-
корхонанинг давлат бюджети билан ўзаро муносабатлари;

---

42 
-
асосий ишлаб чиқариш фондларини яратиш ва улардан фойдаланиш.
-
фойда бўйича вазифалар ўрнатади. 
Молиявий режанинг аҳамиятли қисми кредит режаси ҳисобланади. Корхона 
жамоасининг ижтимоий ривожланиши режасида меҳнат дам олиш ва машқий шароитиларини 
яхшилаш, жамоа учун долзарб бўлган масалаларни ҳал этиш тадбирлари кўзда тутилади. 
Ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва унинг самарадорлигини оширишга қаратилган 
ижтимоий тадбирларнинг таъсирини кучайтириш ҳам кўзда тутилади. 
Корхона ривожланиш режасининг охирги қисми-табиатни муҳофаза қилиш ва табиий 
ресурслардан оқилона фойдаланиш бўйича режа тадбирлар, атроф муҳитни ифлосланишини 
олдини олиш ва табиий ресурслардан тўғри (оқилона) фойдаланиш учун муҳим аҳамиятга 
эга.
Бу режа кам чиқиндли ва чиқиндсиз технологик жараёнларни кенг тадбиқ этишни, 
табиий ресурслар, хом-ашё ва материаллардан тўла ва комплекс фойдаланишни таъминловчи, 
атроф муҳитга салбий таъсир кўрсатмайдиган комбинациялашган ишлаб чиқаришни 
ривожлантиришни ўз ичига олади.
3.Ишлаб чиқариш дастурини тузиш. 
Ишлаб чиқариш дастури ёки маҳсулот ишлаб чиқариш режаси корхона 
ривожланиш режасининг муҳим қисмидир.
Саноат маҳсулотнинг ишлаб чиқаришнинг натурал ифодадаги режаси, нархда 
ифодаланган маҳсулот ҳажми режасини ҳисоблашда асос бўлиб хизмат қилади. 
Натурал ифодадаги ишлаб чиқариш режаси маҳсулот сифатини тобора кўтариш 
вазифасининг ажралмас қисмидир. 
Ишлаб чиқаришнинг нархда ифодаланган кўрсаткичлари реализация ҳажми товар ва 
ялпи маҳсулот ҳисобланади. 
Маҳсулот реализацияси ҳажми бўйича корхона ишлаб чиқариш хўжалик фаолияти 
баҳоланади. 
Режада реализация қилинадиган маҳсулот ҳажми, режа даврида етказиб беришга 
мўлжалланган ва тўловга таалуқли тайёр маҳсулотлар, ўзда ишлаб чиқилган ярим тайёр 
маҳсулотлар, четга реализацияқилинадиган саноат характеридаги ишлар (ўз жиҳозларни ва 
транспорт воситаларини капитал таъмирлашни қўшиб), ҳамда ўз капитал қурилиши учун 

---

43 
ишлар бажарилиши, маҳсулот реализацияси ва корхона балансидаги бошқа носаноат 
хўжаликлар нархидек ҳисобланади. Реализация бўладиган маҳсулот ҳажмини (М
ҳ
) қўйидаги 
формула ёрдамида ҳисоблаш мумкин: 
М
ҳ
= Т
м 
+ (Қ
1
– Қ
2
) 
Бунда: Т
м 
– товар маҳсулотининг режага мувофиқ ҳажми; 
Қ
1
ва Қ
2
– реализация бўлмаган маҳсулотнинг режа даври бошидаги ва охиридаги 
қолдиқлари. 
Режадаги товар маҳсулотининг ҳажмига қуйидагилар киради: 
-
четда реализация қилинадиган тайёр маҳсулотлар, ўзда ишлаб чиқилган ярим тайёр 
маҳсулотлар нарҳлари; 
-
четга чиқаришга мўлжалланган ёрдамчи ишлаб чиқариш бўлимлари маҳсулотлари 
нархлари;
-
четдан қилинган ёки носаноат хўжаликлар ва ўз корхонаси ташкилотлари буюртмалари 
асосида бажариладиган саноат характеридаги ишлар нархлари. 
Ялпи маҳсулот ҳажми (Я
м
) берилган режа даврида бажарилиши мўлжалланган ҳамма
ишлар ҳажмидан иборат ва қуйидаги формула ёрдамида ҳисоблаш мумкин:
Я
м
=T
м 
– И
к1 
+ И
к2 
бунда И
к1
, И
к2 
– тугатилмаган ишлаб чиқариш, ярим тайёр маҳсулотлар қолдиқларининг 
режа даври бошида ва охиридаги миқдорлари. 
Соф маҳсулот кўрсаткичини ишлатиш маҳсулотни қайта ҳисобла-масликка имкон 
беради, қатор муҳим сифат кўрсаткичлари-меҳнат унумдорлиги, фонд қайтиш ва ҳоказоларни 
бажариш учун корхона жамоасининг урин ишларини аниқ белгилайди.
Корхона ишлаб чиқариш дастурини асослаш учун унинг ишлаб чиқариш қувватининг 
ҳисоби лозим. 
АҚШ саноат корхоналарида хўжалик фаолиятини баҳолаш учун узига хос
кўрсаткичлар тизимидан фойдаланилади, уларни учта асосий гуруҳларга бўлиш мумкин: 
-
баҳолаш кўрсаткичлари; 
-
ишлаб чиқариш ҳаражатлари кўрсаткичлари; 
-
ҳўжалик фаолиятнинг: нисбий кўрсаткичлари. 
Баҳолаш кўрсаткичлари орасида энг муҳимлари: оборот (товар обороти ёки сотиш 
ҳажми); ялпи фойда, шартли-соф фойда; шартли-соф маҳсулот; солиқлар тўлангандан 

---

44 
кейинги фойда, ҳамма қўшимча тўловларни тўлагандан кейинги фойда; янги капитал 
қуйилмалардан кейинги ликвидлик; девидентларни тўлагандан кейинги ликвидлик;
Таъкидлаш лозимки бозор иқтисодиёти шароитида фойда, хўжалик фаолиятни 
баҳолашда асосий ва белгиловчи кўрсаткичлигича қолади. 
Агар, ялпи фойдадан устама харажатлар ва амартизацион ажратма суммасини айриса 
корхонанинг шартли-соф фойдаси чиқади АҚШ бизнесининг ҳамма доираларида бу 
кўрсаткич баҳолаш сифатида кенг қўлланилади. 
Иккинчи гуруҳ кўрсаткичларига – ишлаб чиқариш харажатларига – иш ҳақини тўлаш, 
амортизация, моддий-энергетик таъминот харажатларини киритиш мумкин. 
Корхона ишлаб чиқариш – хўжалик фаолиятини баҳолашда, учинчи гуруҳ – нисбий 
кўрсаткичлар муҳим аҳамиятга эга. Булар, ишлаб чиқариш ресурслардан, уларнинг асосий 
белгиланган йўналишида самарали фойдаланишини ифодаловчи ҳар хил коэффицентлар 
бўлиб, фирмалараро таққозо учун негиз хизматини бажаради.
4. Бизнес - режа мазмуни ва тузиш тартиби 
Чет мамлакатлардаги, ҳозир эса ўзимизда тадбиқ этилаётган ишбилармонлик 
фаолиятни режалаштириш бизнес-режага асосланган. 
Бизнес-режанинг тузилмаси ва мазмуни қатъий регламентлаштирилмаган. Корхона 
ишлаб чиқариш хўжалик фаолияти режасидан фарқли ўлароқ бизнес-режа 6,7,12,18 ва бошқа 
бўлимлардан иборат бўлиши мумкин. У, асосан молиявий-иқтисодий фаолиятда 
мувофакиятга эришишга қаратилган.
Уни тайёрлашда қуйидаги шартларга эътибор бериш лозим: 
1.
Бизнес-режа мутахасислик бўлиши керак. Мазмуни ва ташқи кўринишидан, бу бизнес-
режани тузган ишбилармоннинг (тадбиркорнинг) билими ҳақида хулоса қилинади. Бу 
хужжат оддий, тушунарли ва ишлатиш учун қулай бўлим лозим.
2.
Бизнес-режа бўлимлар (қисмлар)га бўлинган бўлиши керак. Биринчи (қисм) бўлим – 
тадбиркорлик ишининг мақсади ва вазифаси. Бизнес – режа шундай тузилиши керакки, 
ҳар қайси инвестор одатда ўзи қизиққан қисм, бўлим, пунктни енгил топаолсин. Бу 
мақсад билан ҳар бир қисмнинг функционал бўлинмасини кўрсатиш зарур. Ахборотларни 
тўлароқ ва кўргазмалироқ тасавур этиш учун жадваллар, схемалар, диаграммалар, 
графиклардан фойдаланиш тавсия этилади.

---

45 
3.
Бизнес – режани ишонч билан объектив баҳолаш керак. Ҳаммадан аввал, у билан ҳамма 
тадбиркорлар жамоаси аъзоларини таништириш зарур. Ҳисобчи ёки бош ҳисобчи ҳамма 
молиявий ҳисобларни синчиклаб текшириши керак. Иложи бўлса, бизнес-режа бўйича 
аудитор хулоса қилиши керак. Бошқача айтганда ҳеч бир инвестор бизнес-режада ҳеч 
қандай хато топаолмасин. 
4.
Бизнес режада бизнес тадбиркор ёки тадбиркорлар гуруҳи ҳақида махфий ахборотлар 
бўлганлиги сабаб, уни тарқалишини назорат қилиш керак. Ҳар бир нусхасини рақамлаб 
қўйиш лозим. 
Ҳарқайси ҳолатда ҳам, иқтидорли (потенциал) инвестор билан танишиш пайтида унга 
қисқа обзор ёки маълумотлар мажмуасини бериш керак, агар инвестор қизққанлигини изҳор 
этса, ундатна муфассил режани бериш мумкин. 
Етти қисмдан иборат бўлган бизнес-режа тузулиши ва мазмуни бўйича энг қулай ва 
тўғри (оптимал) ҳисобланади.
Схема 1. 
Тадбиркорлик бизнес-режаси. 
ТТТТТТТТТТТТ ТТТТТТТТТТТТ ТТšТТТТ 
ТТ ТТТТТТТТ (ТТТТТТ) 
ТТТТТТТТТТТТТТТ 
ТТТТТТ, ТТТТТТ-
ТТТТТТТТ ТТТТТТ 
ТТТТТТТТТТТТ ТТ 
ТœТТТТТТТТТТТ 
ТТТТТТТ ТТТТТТ 
(ТТТТТТТ) ТТ 
ТТТšТТТТ ТТТТТТТ
ТТТТТТТТТТТТ 
ТТšТТТ ТТТТТ-ТТТТТ 
ТТТš-ТТšТТ,ТТТТТТТТ, 
ТТТТТТТТТ ТТТТТТТ
ТТТТТТТТТ ТТТТТТТТ 
ТТТТТТТТТ (ТТТТТТ) 
ТТТТТ ТТТТТ 
(ТТТТТТТТТТТ), 
œТТТТТТ ТТТТТ, ТТТТТ 
ТТТТТТТ ТТТТТТТ ТТ 
ТТТТТТТ 
ТТТТТТТ 
ТТТТТТТТТТТТТ 
(ТТТТТТ) 

---

46 
Схемадан кўриниб турибди-ким, бизнес-режа марказида «Тадбиркорлик келишув 
мақсади ва вазифасти» туради.
1-бўлим. Тадбиркорлик келишув (лойиҳа)нинг мақсади ва вазифаси. 
Тадбиркорлик бизнесининг асосий мақсади - фойда олиш. Қўзлаган келишувни 
режалаштиратуриб, энг аввал қанча фойдани мўлжаллаш ва лойиҳа умуман исталган 
фойдани келтириш қобилияти борлигига, ишонмоқ мумкинлигини билиш керак.
Бундан ташқари бизнес-режа тузувчи бошқа мақсад ва вазифаларни ҳам кўрсатиш керак: 
-
ижтимоий мақсадлар – товар ва хизматлар танқислигини (дефицит) бартараф қилиш; 
-
экологик вазиятни соғломлаштириш; 
-
психологик климатни яхшилаш; 
-
янги маънавий ва маданий бойлик яратиш; 
-
илмий-техник ва ижодий иқтидор (потенциал)ни ривожлантириш; 
-
ишчан алоқаларни кенгайтириш; 
-
тадбиркор ҳолати (статуси)ни кўтариш-тадбиркор иқтисодий иқтидорини ривожлантириш 
ва мустаҳкамлаш (ишлаб чиқариш, молиявий, техник-технологик, илмий, саводхонлик 
ҳамда маънавий иқтидорларини қўшган ҳолда). Бу, келгуси келишувларни 
муваффақиятли ўтказиш, тадбирокр ҳолатини кўтариш, унинг номини ва шўхратини 
маълум қилиш, товар ва хизматларнинг юқори сифатини кафолатлари имконияти учун 
шарт ва гаров бўлиб хизмат қилади. 
2-бўлим. Умумлаштирилган хулоса, бизнес-режанинг асосий параметрлари ва кўрсаткичлари 
(резюми). 
Бу бизнес-режанинг мужассам қисми бўлиб, режа асосий ғоялари ва мазмунининг 
қисқача ифодаланганидир. У аниқ, қисқа ва шубҳасиз бўлиши керак, чунки у билан танишиш 
бутун бизнес-режа мазмуни ҳақида нисбатан тўла тассавур бериши керак. Бу қисм асосий 
бўлганлиги учун режа тузиш давомида аниқланади ва яратилади ва бизнес-режа тузиб 
бўлгандан сўнггина тамомланади.
Бу қисмда қўйидагилар тақдим этилади: 
-
лойиҳа (келишув)нинг бош мақсади; 
-
тадбиркорлик маҳсулотининг, режада кўзлаган охирги натижанинг қисқача тавсифи ва 
ўзга хос хусусиятлари; 
-
қўйилган мақсадларга эришишнинг йўллари ва усуллари; 

---

47 
-
лойиҳа (келишуви)ни амалга ошириш муддатлари; 
-
уни тадбиқ этиш билан боғлиқ харажатлат; 
-
кутилаётган самарадорлик ва натижадорлик; 
-
натижалардан фойдаланиш миқёси. 
3-бўлим. Тадбиркор томонидан истемолчига тақдим этиладиган озиқ-овқат 
маҳсулотлари, товарлар хизматлар тавсифи. 
Бизнес-режанинг бу қисмда тадбиркорлик маҳсулотни талабга мувофиқ тўлақонлик 
«сезиш» имконини берадиган кўргазмали маълумотлар (тажрибали номунаси, унинг тавсифи 
модели, фотосурати ва хоқазо) қайд этмоқлиги лозим шунинг деб тадбиркорлик 
товарларининг истемолчилари доираси, улар эхтиёжларини қондириши мумкинлиги 
ҳақидаги маълумотлар ҳам курсатилиши керак. Инфляция даражасининг юқорилиги, бизнес-
режа тузишдаги тадбиркорлик маҳсулот нархларини олдиндан кўриш элементига халақит 
беради. 
4-бўлим. Сотув бозори, талаб, сотиш ҳажмлари конъюктурасини
таҳлил қилиш ва баҳолаш.
Бу қисм эҳтиёжларни ўрганиш ва нарх - наволарни башорат (прогноз) қилишнинг 
бевосита давомидир. У тадбиркорлик лойиҳанинг вақтинчалик даврлар бўйинга товарлар 
ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажмларини олдидан белгилайди. 
Бизнес-режа тайёрлаш жараёнида тадқиқот таҳлил бозорга баҳо бериш бир томондан 
таҳминга (яъни прогноз характерда), иккинчи томондан эса қобилиятли харидор ёки савдо 
оширувчи ташкилотлар билан олдиндан келишилганликка таянади. 
Қисқа муддатли майда ёки узоқ муддатли катта тадбиркорлик лойиҳалари ҳолатлари 
ҳар хил. Биринчи ҳолатда, сотиш ҳажми ҳақида хулоса қилиш имконини берувчи 
тадбиркорлик маҳсулотининг харидорлари, истеъмолчилари доирасини юқори даражадаги 
ишонч билан аниқлаш мумкин. Иккинчи ҳолатда вазият мураккаброқ. Бизнес-режа тузишда 
товарга талаб, уни сотиш, истемоли ўзгаришини таклифлар, баҳолар, ҳисоблар, олдиндан 
айтиш (прогноз) асосида ўрнатилинади. 
Бизнес-режа тарқатиш бозорини ҳисоб-таҳлили баҳолаш билан биргаликда, 
маркетингни ва бошқа тур фаолият ёрдамида бозорни фаоллаштириш усулини ҳам кўзда 
тутиши керак. 
Бу қисмни тузишда рақиблар, уларнинг имкониятлари, кобилиятлари ва нарх-наво 
сиёсатини эътиборга олиш зарур. Шунинг учун бизнес-режа устида ишлаш, рақобатни 

---

48 
ҳисобга олган, олдиндан мўлжалланган сотиш ҳажмига тузатишлар киритишни ўз ичига 
олиш керак. 
5-бўлим. Ҳаракат режаси (дастури) ва ташкилий чоралар . 
Бу қисмнинг таркиби тадбиркорлик фаолиятининг турига (ишлаб чиқариш, тижорат, 
молиявий). Тадбиркорлик ҳаракат дастури, одатан қўйидагиларни ўз ичига олади: 
-
маркетинг фаолият (реклама, тарқатиш бозорини аниқлаш, истеъмолчи билан алоқа, 
унинг талабларини ҳисобини олиб бориш); 
-
маҳсулот ишлаб чиқаришни бажариш (ишлаб чикариш тадбиркорлиги); 
-
товарларни сотиб олиш, сақлаш, ташиш, сотиш (тижорат тадбиркорликдаги хусусиятлар); 
-
сотиб олувчиларга хизмат кўрсатиш, шу жумлада сотилгандан кейин ҳам. 
Ташкилий чоралар –ҳаракат дастурининг ажралмас қисми бўлиб, бизнес-режа тузишни 
тартибга солишга хизмат қиладиган ҳаракат дастуридир. 
6-бўлим. Келишувни таъминловчи ресурслар. 
Бу қисмда тадбиркорлик лойиҳасини амалга ошириш учун зарур ресурслар ҳажми ва 
турлари уларнинг манбаълари ва олиш усуллари ҳақида маълумотлар келтирилади. 
Ресурс таъминоти қуйидагиларни ўз ичига камрайди:
-
моддий ресурслар (материаллар, ярим тайёр маҳсулотлар, хом-ашё, энергия, бино, 
жиҳозлар ва бошқалар);
-
меҳнат ресурслари;
-
молиявий ресурслар (жорий пул воситалар, капитал қўйилмалар, кредитлар, қиммат баҳо 
қоғозлар); 
-
ахборот ресурслар (статистик, илмий-техник ахборот). 
7-бўлим. Келишув (лойиҳа) самарадорлиги. 
Бу, тадбиркорлик келишув самарадорлигини тавсифловчи, бизнес-режанинг охирги 
(якунловчи) қисми. Асосий тўпловчи самарадорлик кўрсаткичлар жумласига-келишув 
рентабеллиги ва фойда кўрсаткичлари киради. Бундан ташқари, ижтимоий ва илмий-техник 
самарадорлик (янги илмий хулосалар олиш) ҳисобга олинади. Шу ернинг ўзида тадбиркорлик 
келишувининг шартномали оқибатларини таҳлил қилиш мақсадга мувофиқ.
5.Лойиҳаларни асослашдаги халқаро тажриба 

---

49 
Лойиҳалари асослашдаги халқаро тажрибада маблағ қўйиш мақсадга мувофиқлиги 
ҳақида қарор тайёрлашга имкон берувчи бирнечта умумлаштиручи кўрсаткичлар 
ишлатилади. Улар жумласига: 
-
соф жорий қиймат (нарх); 
-
рентабеллик; 
-
ички самарадорлик коэффициенти; 
-
капитал қўйилманинг қайтиш даври; 
-
максимал пул четга оқиши; 
-
зарарсизлик маъёрии (нормаси) киради. 
-
Соф жорий қиймат кўрсаткичи (ўзимиздаги адабиётлари интеграл иқтисодий самара) – бу, 
лойиҳани амалга ошириш даврида ҳисоблаган маҳсулот сотишдан олинган янги даромад 
билан шу даврда, вақт омилини ҳисобга олган ҳолда, бутун харажатлар орасидаги фарқ. 
Рентабеллик фойданинг капитал қўйилмага ёки фойданинг ҳиссадорлик (акционерлик) 
капиталига нисбати тариқасида ҳисобланади. Кўрсаткич тадбиркорлик лойиҳани амалга 
оширишнинг ҳар бир йили учун ва ўртайиллик миқдор сифатида, ҳисобланади, бунда 
солиқлаштириш ҳам ҳисобга олинади. 
Ички самарадорлик коэффиценти инвестиция иқтисодий ҳаёти муддати давомида 
ҳисоблаган интеграл самаранинг нулга тенглаштирувчи рентабеллик аҳамиятнинг 
нуқсанидек аниқланади. Агар ички самарадорлик коэффиценти бошланғич нуқсоний 
қийматидан пост бўлмаса лойиҳа рентабелли ҳисобланади. 
Капитал қўйилмаларнинг қайтиш даври амалда капитал қўйилмаларнинг қоплаш муддати 
каби кенг ишлатилади. Бу ҳолда кўрсаткич сотилишдан олинган даромад, функционал-
маъмурий харажатларни айригандан сўнгги, неча йилда асосий капитал қўйилмаларни 
ўрнини тўлдиришни билдиради. 
Максимал пул четга оқиши бу биринчи кўрсаткичнинг (соф жорий қиймат) купайиб 
бориш якунлови билан ҳисобланган энг кўп манфий қиймати. 
Лойиҳани молиялашнинг керакли миқдорини кўрсатади ва ҳамма харажатларни қоплаш 
манбаълари билан боғланган бўлиши керак. 
Зарасизлик меъёри (нормаси) – бир тўда чиқариладиган маҳсулотнинг минимал миқдори 
бўлиб, фойда нульга тенг бўлишини таъминлайди, сотишдан тушган даромад ишлаб чиқариш 
харажатларига тенг. 

---

50 
Зарарсизлик меъёри = ўзгармас харажатлар / солиштирма баҳо – солиштирма ўзгарувчан 
харажатлар.
Шарқ банкларидан кредит олишда бизнес-режа тузилиши бошқачароқ. Одатан бизнес-
режа қўйидаги қисмлардан иборат бўлади: 
1.
Кириш ва умумий ахборот. Фаолиятининг юридик ташкли кўрилади ва қисқача 
таърифи берилади. 
2.
Омонатга қўйилган пулни баҳолаш. Корхонанинг, бозордаги ўрни, мавқейи, сотиш 
тизими ва бошқаларни ўз ичига олган фаолиятининг алоҳида муҳим томонлари 
кўрсатилади. 
3.
Маҳсулот ва сотиш бозори таърифи. 
4.
Тадқиқот ва ишлаб чиқиш. Энг муҳим дастурни ва ташаббусни қўшиб, тадқиқотнинг 
асосий йўналишлари таърифланади. 
5.
Ишлаб чиқариш ва ишлаб чиқариш қуввати. 
6.
Персонал ва меҳнат муносабатлари. 
7.
Ташкил этиш ва бошқариш. Умумий ташкилий схемалардан ташқари, олий 
вазифадаги шахсларга ва бошқа ходимларга қисқача биографик маълумотлар 
берилади. 
8.
Юридик материаллар. Ишлаб чиқариш фаолияти билан боғлиқ хўжалик суди 
ишларининг ўтмиш ва ҳозиргиларнинг аҳамият мерожлари қисқача таърифланади. 
9.
Молиявий ахборот. Кейинги 5(беш) йилдаги молиявий ҳисоботлар кўрилади ва 
молиявий ҳолатнинг беш йиллик прогнози ва молиявий ҳолатнинг беш йиллик 
прогнози берилади. 
10.
Ликвидлик. Қарздорлик таҳлили, айланма маблағлар ҳолати, корхонани 
солиқлаштириш моддалари, унинг қарзлари ёзилади. 
11.
Шартномалар (битимлар). Корхона иштироки бор ҳамма шартномалар ёки келишув 
(бтим)лар таърифи берилади. 
12.
Бухгалтерлик ҳисобининг бошқа масалалари. Рўйхатга олинмаган мол-мулк (уй-жой, 
меҳмон-хоналар, касалхоналар, профлакториялар ва бошқа)нинг қисқача баёни 
берилади. 
Корхонада стратегик бошқарув ва режалаштириш тизими-маркетинг ролига тўхталиб 
ўтиш лозим. Кўпчилик корхоналарда маркетингли фаолият режасини ишлаб чиқиш 
тадбиркорлик фаолият режаси, бизне-срежа тузиш билан биргаликда тўғри олиб 

---

51 
борилади. Маркетингли фаолият режаси бизне-срежа таркибида органик ўралиб 
кетади. Агар гап перспектив маркетинг вазифаларини бажариш устида кетадиган 
бўлса, маркетингли фаолият режаси корхона стратегик режаси таркибида уч-беш 
йилга тузилади. Бунда стратегик режа тузиш асосида, корхона ишлатишдаги ташқи 
муҳит ўзгаришлари ҳақидаги баъзи тахминлар билан, келажакдаги ривожланиши 
таҳлили хулосалари етади. Бу таҳлилнинг марказий элементи – ўз маҳсулотини 
статиш бозори учун рақобатли курашда корхонанинг тутган йўлидир. 
Ўз-ўзини текшириш саволлари: 
1.
Бозор иқтисодиёти шароитида корхона фаолиятининг режалаштириш ва прогноз 
(олдиндан айтиш) қандай ўзгаради? 
2.
Корхона ривожланиши режасининг қандақа бўлим (қисм) ва кўрсаткичларини 
биласиз? 
3.
АҚШ саноат корхоналарида кўлланиладиган кўрсаткичлар мазмуни ва хусусиятлари 
ҳақида гапириб беринг? 
4.
Тадбиркорлик бизнес-режа мазмунини тасвирланг. 
5.
Бизнес-режа ишлаб чиқиш тартибини тушунтириш. 
Адабиётлар рўйхати: 
1.
Абдуллаев Ё., Каримов Ф. "Тадбиркорлик фаолиятида бизнес-режа". Маъруза матни. 
Тошкент, 2002 йил. 
2.
Саидова Г.К. раҳбарлигида. "Инсон тараққиёти тўғрисидаги ҳисобот". Тошкент, 1997 
йил. 
3.
Абдукаримов И.Т. "Молиявий ҳисоботни ўқиш ва таҳлил қилиш йўллари". Тошкент,
1999 йил, 215 бет.

---

52 
5 – МАВЗУ 
КОРХОНА КАДРЛАРИ, УЛАРНИНГ БАНДЛИГИ ВА
МЕҲНАТ УНУМДОРЛИГИ 
Режа: 
1.
Корхона кадрлари. 
2.
Кадрлар тузулиши. 
3.
Меҳнатни меъёрлантириш. 
4.
Меҳнат унумдорлиги. 
5.
Меҳнат билан бандлик. 
Таянч иборалар: 
Можаро, инсоний омил (омил), танлаш, эгилувчанлик, моддий, аҳлоқий, белги, 
муомала, ишончли таассурот, ёлланган ишчи, тўлиқсиз бандлик, ортиқча, асосланмоқ 
(таянмоқ), меҳнат тақсимоти, бўйсундирмоқ, меъёрламоқ, йўлланма, санитар-гигиеник, 
психофизиологик, эстетик, сермазмун, меҳнат шартномаси, шартнома, синов муддати, 

---

53 
оқувчанлик, таҳлилий усул, хронометраж (бирон нарсага сарф бўладиган вақтни аниқ ўлчаш), 
иш кучининг сурати, танлов усули, кузатув, сермеҳнатлик, саноат ишлаб чиқарувчи 
ходимлар, меҳнат предмети, меҳнат воситаси, иш берувчи, умумий шартнома, бадал. 
1.Корхона кадрлари 
Корхонада меҳнат ресурслари – бу корхона раҳбари томонидан доимий ғамхурлик 
объекти.
Бозор муносабатлари даврида меҳнат ресурсларининг роли сезиларли ошади. Ишлаб 
чиқаришнинг инвестицион характери, унинг фанга талабманлигининг юқорилиги, маҳсулот
сифати масалалари афзалиятлиги ишчига қўйилган талабларни ўзгартирди, меҳнатга ижодий 
муносабатда бўлишлик ва профессионализм моҳиятини кўтарди. Бу корхонада персонални 
бошқарувидаги тамоиллар (принцип), усуллар, ижтимоий-психологик масалаларнинг жиддий 
ўзгаришларига олиб келди. 
Яхши танлаб олинган меҳнат жамоаси – тадбиркорнинг асосий вазифалардан бири. Бу 
корхона раҳбари фикрини (ниятини) англаш, тушуниш ва ишга тушуриш қобилиятига эса 
булган ҳам фикрлар ва шериклар командаси (жамоаси) бўлиши керак. Фақат шу 
тадбиркорлик фаолиятининг мувоффақиятига, корхона яшнаб гуллашга гаров бўлиб хизмат 
қилади. 
Меҳнат муносабатлари – корхона ишининг энг мураккаб жиҳатларидандир. Техник ва 
технологик нуқсонларни ҳал этиш, ҳар бир шахс феъли, психологик ҳарақати, қизиқиши ва 
ҳоқазони ҳисобга олиш лозим бўлган жамоада юз берган келишмовчиллик ҳолатини 
бартараф қилишдан анча енгил. 
Корхонада қандай техник имкониятлар, ташкилий-бошқарув устунлик очилмасин, 
таалуқли инсон ресурсисиз самарали иш бошланмайди. Ахир, ҳамма нарса оқибатда 
инсонлардан уларнинг малакаларига, ишлай олишлари хохишларига боғлиқ. Бугун шарқ 
мамлакатлари мутахассислари корхона тузилмасини ашъёвий ва инсоний капитал 
жамланмасидек кўрадилар. 
Корхона ишининг самарадорлигини оширишда инсоний омил таъсирининг асосий 
жиҳатлари қўйидагилар: 
-
кадрларни танлаш ва йўналтириш; 
-
кадрларни тайёрлаш ва уларни узлуксиз ўқитиш; 

---

54 
-
ишчилар таркибининг стабиллиги ва эшлувчанлиги; 
-
ишчилар меҳнатини моддий ва маънавий баҳолашни такомиллаштириш.
Агар инсоний капитални харажатлардан эмас, балки саводли фойдаланиш лозим 
бўлган корхона активидек баҳоланса, ишчини ишга қабул қилишга қарор қилиш катта пуллар 
туради. Агар вазифа шу суммада машина сотиб олишга тегишли бўлса, қарор қабул қилиш 
корхона юқори бошқаруви томонидан амалга оширилар эди ва машинадан тўла фойдаланиш, 
уни ишчан ҳолатда сақлаш нархи саволлари муқаррар эди, аммо афсуски бу каби саволлар 
янги ишчини ишга қабул қилиш чоғида жуда кам берилади. Анъанавий танлаш тамоили 
(принципи) тез эскирадиган мутахассислик билимларга жуда кўп эътибор берилади. Шунинг 
учун ҳам доимий ўқишга қобилиятли хизматчига ёки хизматчиликка номзодга ниҳоят кам 
эътибор берилади. 
Гарвард университетининг Президенти бир вақт таъкидлаган – «агар сиз билим олиш 
жуда қимматга тушади деб ҳисобласангиз, нодонлик қанчага тушишини ҳисоблаб кўринг». 
Саводсизлик ва инсоний капиталнинг сифати етарли бўлмаган учун биз тўлайдиган нархи 
жуда баланд (юқори). Шунинг учун кадрларни ўқитиш – бу харажатлар эмас, бу доимий 
баркамоликка, иш кучидан қайишқоқлик билан фойдаланиш имконияти ҳамда маъсулдорсиз 
харажатларни пасайтириш учун зарур замин (шарт-шароит)дир. 
Кадрлар қўнимсизлигини пасайтириш ва бандлик кафолати катта иқтисодий самарани 
таъминлайди ва ишчиларга иш самарадорлигини кўтаришга истагини шакллантиради. 
Корхона жамоаси меҳнатини ташкил этиш ва бошқариш қўйидагиларни ўз ичига 
олади:
-
тўла бандлик бўлмаган шароитида ходимларни ишга олиш; 
-
ишлаб чиқаришнинг тизимига мос ишчиларни жой-жойига қўйиш; 
-
улар орасида вазифаларни тақсимлаш; 
-
кадрларни тайёрлар ва қайтатайёрлаш; 
-
меҳнатни рағбатлантириш; 
-
меҳнатни ташкил этишнинг такомиллаштириш; 
-
ҳар хил сабабларга кура мазкур корхонада ортиқ бўлиб қолган ишчиларга ғамхўрлик. 
Меҳнат жамоаси ишлаб чиқариш жараёни тизимига мослашади. 
Ишлаб чиқариш жараённинг тизими қўйидагиларни ифодалайдиган меҳнатни ташкил 
этишни илмий тамоилларига асосланиши керак: 

---

55 
-
меҳнат тақсимотини чуқурлаштириш ва ишлаб чиқариш жараёнининг мақсадга мувофиқ 
қисмларга бўлинишига асосланиб, меҳнатни кооперациялашни яхшилаш; 
-
ишчиларнинг мутахассислик малака таркибини тўғри танлаш ва жой-жойига қўйиш; 
-
меҳнатнинг энг рационал усул ва йўлларини ишлаб чиқиш ва қўллаш билан меҳнат 
жараёнларини такомиллаштириш; 
-
ҳар бир хизмат функциясини аниқ регламентлаш асосида иш ўринларига хизмат қилишни 
яхшилаш; 
-
жамоа ишининг самарали турларини қўллаш, кўп агрегатли хизмат кўрсатишни ривожи ва 
касбларни бирлаштириш; 
-
меҳнат сарфини камайтириш, резервлардан фойдаланиш асосида меҳнатни меъёрлашни 
такомиллаштириш ва жиҳозларнинг энг тўғри иш режимлари; 
-
узлуксиз ишлаб чиқариш инструктажини (йўл йўриқ кўрсатишни) ташкил этиш ва 
ўтказиш; 
-
ишчилар малакасини ошириш, тажриба алмашуви ва илғор меҳнат усулларини тарқатиш; 
-
санитар-гигиеник, асаб физиологик, эстетик жиҳатлардан маъқул меҳнат шароитини ва 
иш хавфсизлиги яратиш, ишлаб чиқаришда рационал иш графикларини меҳнат 
режимларини ва дам олишни қўллаш. 
Бу тамоилларни тадбиқ этишнинг умумлаштирувчи кўрсаткичлари бўлиб қўйидагилар 
хизмат қилади: 
-
меҳнат унумдорлигининг ўсиши; 
-
меҳнат шароитининг санитар-гигиеник ва асаб физиологик ҳолатлари билан қониқиш; 
-
меҳнатнинг мазмундорлиги ва жалб этучанлигидан қониқиш. 
Бозор иқтисодиёти шароитида ишга қабул қилиш ўқув юртлари билан доимий алоқани 
сақлаш, талабнома ва тавсиялар тизимидан фойдаланиш, имтиҳон ва сўҳбатлар ўтказиш, 
тавсиянома ва фикрномаларни баҳолаш ва синов муддатини ўрнатишни мўлжалда тутади. 
Меҳнат тақсимотининг қўйидаги шакллари энг кўп тарқалган: 
-
технологик – иш, касб ва мутахассислик бўйича; 
-
операциялар бўйича – технологик жараёнининг алоҳида турлари бўйича; 
-
бажариладиган ишлар функциялари бўйича-асосий ёрдамчи, кўмакчи; 
-
малака бўйича. 
Кадрларни қабул қилишда меҳнат битими ёки шартномаси муҳим аҳамиятга эга. Бу 
тадбиркор ва ишга киручи одам ораларидаги бевосита келишув ишга қабул қилишнинг 

---

56 
шартномали тизими чет мамлакатларда кенг тарқалган ва ватанимизда ҳам қўлланилиши 
ўсиб бормоқда. Меҳнат шартномаларида қўйидагилар изоқ этилади: меҳнат функцияси, иш 
ўрни, вазифаси бўйича мажбуриятлари, малака, мутахассислик, мансаб номи, иш ҳақи 
миқдори ва иш бошлаш вақти. Меҳнат шартномалари муддат бўйича – уч йилдан ошмаган, 
операцион ишни бажариш вақтида ёки белгиланмаган муддатда бўлади. 
Пудрад шартномаси меҳнат шартномасидан фарқли равишда корхона буюртмаси 
бўйича хизматни шартномада курсатилган нархда бажаради. Тўлов охирги натижада бўйича, 
сарф қилинган меҳнатнинг миқдори ва сифатига боғлиқ бўлмаган ҳолда амалга оширилади. 
2.Кадрлар тузилмаси 
Корхонанинг ҳамма ишчилари икки туркумга бўлинади: 
-
ишлаб чиқариш ва унга хизмат кўрсатиш билан банд бўлган саноат ишлаб чиқариш 
ходимлари; 
-
носаноат ташкилотлар ходимлари – асосан корхонага тобеъ турар жой-коммунал 
хўжаликлар, болалар ва шифо-санитария муассасалари ишчилари. 
Ишчиларга, моддий бойлик яратишда ёки ишлаб чиқариш ва транспорт хизмати 
кўрсатишда бевосита банд бўлган корхона ишчилари киради. 
Ишчилар икки гуруҳга бўлинадилар - асосий ва ёрдамчи. Уларнинг нисбати -корхонанинг 
таҳлили кўрсаткичидир. 
Асосий ишчилар сони коэффиценти К
а.и.
-қўйидаги формула ёрдамида аниқланади: 
(К
а.и.
=1-Р
е.и.
/Р
ҳ
), К
а.и
=1- Р
е.и.
/Р
ҳ 
бунда: 
Р
е.и
– корхона, цех ва участкадаги ёрдамчи ишчиларнинг рўйхат бўйича ўртача сони. 
Р
ҳ
– корхона, цех ва участкадаги ҳамма ишчиларнинг рўйхат бўйича ўртача сони. 
Мутахассислар ва раҳбарлар ишлаб чиқариш жараёнини ташкил этадилар ва 
бошқарадилар. 
Хизматчиларга молиявий-ҳисобот, таъминот-тарқатиш вазифаларни ижро этадиган 
ишчилар кирадилар. 
Ишлар малакаси мутахассислик билими ва амалий тажриба даражаси билан 
белгиланади ҳамда улар бажарадиган аниқ тур ишнинг мураккаблик даражасини ифодалайди. 
Ишчининг қобилиятлари, жисмоний ва асабий сифатининг у ёки бу касбга тўғри келиши 
«унинг қасбга яроқлилигидир». 

---

57 
Меҳнат жамоаси таркиби сони малакаси даражаси бўйича ўзгармас эмас, у доим 
ўзгартириб туради: ишчиларнинг бири бўшалади, бошқалари қабул қилинади. Бу тариқа 
ўзгартириш кадрлар қўнимсизлигини ифодалайди. 
Корхонада кадрлар ҳолати қўйидаги коэффицентлар ёрдамида аниқлаш мумкин. 
Кадрлар чиқиш коэффиценти (К
к.ч.
) мазкур давр ичида ҳамма сабабларга кўра бўшалган 
ишчилар сонининг (И
б
), шу даврдаги ишчиларнинг рўйхати бўйича ўртача сони (И)га бўлган 
нисбати билан аниқланади: 
К
к.ч.
=И
б
/И, 
Кадрларни ишга қабул қилиш коэффициенти (К
қ
) мазкур давр ичида ишга қабул қилинган 
ишчилар сонининг (И
қ
), шу даврдаги ишчиларнинг рўйхат бўйича ўртача сони (И)га бўлган 
нисбати орқали топилади 
К
қ
=