Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ал-хоразмий номидаги

4
. 
1804 йилда тахтга ўтирган Аваз иноқнинг ўғли Элтўзар (1804-1806) 
ўзбекларнинг қўнғирот уруғидан биринчи бўлиб, расмий равишда хон деб 
эълон қилинди. Хивадаги мадрасалардан бирида таълим олган ва ҳарбий 
ишларга кўпроқ эътибор берган хон Бухоро билан муносабатларни 
кескинлаштирди. Натижада 1806 йилда амир Хайдарнинг қўшинлари 
Хоразмга юриш бошлаб, Шаббоз яқинидаги жангда Хива қўшинларига 
шикаст етказдилар. Амударёнинг сўл қирғоғиа ўтишга уринган Элтузархон 
кема ағдарилиши натижасида чўкиб кетди. Хон бу вақтда 37 ёшда эди.
1
Матниёзов М. Хива хонлигида яшаган халқлар ва уларнинг хонлик ижтимоий–сиёсий ҳаётида тутган 
ўрни ва роли (XIX аср — XX аср бошлари). 2–нашри. — Урганч, 2004. 23-б. 
2
Веселовский Н.И. Очерк историко–географических сведений о Хивинском ханстве с древнейших 
времен до настоящего. СПб. 1977– С. 239. 
3
Григорьев. В. В. Путевые заметки майора Бланкенагелья о Хиве в 1793-1794 гг. Вестник Русского 
географического общества. 1858. №5– С. 87. 
4
Ўша жойда. – С. 86–116. 

---

65 
Бухоро амирлиги билан урушдаги мағлубият Хива хонлигининг ҳарбий–
сиёсий мавқеини пасайтириб юборди. Айрим амалдорлар марказий 
ҳокимиятни тан олмай қўйдилар. 1806 йилда солиқларнинг кўплигидан
норози бўлган Бешқалъа ҳудудидаги (Чимбой, Қипчоқ, Манғит, Хўжаэли ва 
Қўнғирот) аҳоли қўзғолон кўтарди. Ўзини хонликдан мустақил деб эълон 
қилган қозоқ–қорақалпоқларнинг Хивага қараб йўлга чиққан қўшинлари 
қуролсизлантирилди. Ҳирож деб номланган маҳсулот билан олинадиган 
солиқ ўрнига солғут деб аталган пул солиғи жорий қилиниши аҳоли 
норозилигини бироз бўлсада пасайтириш имконини берди. Ушбу вазиятдан 
фойдаланган Муҳаммад Раҳимхон тўрт ой тахтда ўтирган Абулғози V ўрнига 
давлатни бошқаришни ўз қўлига олди.
Янги хоннинг салкам 20 йиллик ҳукмронлиги даврида мамлакатдаги 
иқтисодий ва сиёсий вазиятга алоҳида эътибор қаратилди. Рус элчиси 
Н.Муравьев ўз ҳисоботида “Муҳаммад Раҳимхон бутунлай янги давлат барпо 
қилди, дейиш мумкин. Эндиликда бу давлат Ўрта Осиёдаги энг кучли 
хонликлар жумласига киради”
1
,— деб ёзганди.
Муҳаммад Раҳимхон кучли қўшин тузишга ва унинг ёрдамида хонлик 
ҳудудларини кенгайтиришга интилди. Муҳаммад Юсуф Баёнийнинг 
гувоҳлик беришича, мунтазам отлиқ қўшинлар 13 мингдан зиёд бўлиб, унда 
ўзбек, туркман ва қорақалпоклар асосий ўринни эгалларди. Навкарлар 
ҳарбий хизматлари учун ер ажратиб берилган ва улар солиқлардан озод 
этилганди. Хива навкарлари 1810 йил баҳоридан кеч кузгача Жанадарё 
(Янгидарё) бўйларидаги қозоқ ва қорақалпоқ овулларига тажовуз қилиб 
турдилар. Натижада Айдосбий, Кеченекбий, Ўринбий ёрдамида Янгидарё 
атрофида яшаётган қорақалпоқлар хонликга бўйсундирилди
2
. 1811 йил 
февралидан бошлаб хон буйруғи билан Орололди ўзбеклари устига 
1
Муравьев Н.Н. Путешествие в Туркмению и в Хиву.— М., 1822. Ч. 2. – С. 44. 
2
Камалов С. Қарақалпоқлардын халық болып қалиплесиўи ҳам онын мамлекетлигинин тарихийхынан. 
Нукус. 2001. 27-б.

---

66 
қўшинлар юборила бошланди
1
. Шу билан бир қаторда 18 йилдан буён 
мустақил ҳудуд сифатида хонлик таркибида мавжуд бўлиб турган Қўнғирот 
беклигига қарши ҳаракатлар бошланди