Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ал – хоразмий номли урганч давлат университети

ХУСУСИЯТЛАРИНИ ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ЎРГАНИЛИШИ 
3.1. Дастлабки тадқиқот натижаларининг сифат ва миқдор жиҳатдан 
таҳлили 
Таълим жараѐнида педагогика коллежи ўқувчиларида характернинг ўзига 
хос хусусиятларини шакллантириш ҳозирги давр нуқтаи назаридан ҳар бир 
шахснинг камолот босқичи учун эътибор талаб этадиган муаммо саналади. 
Мазкур жараѐннинг қайси босқичида юқори самара бериши мумкин, деган 
савол то бугунги кунгача психологларни ўзига жалб этади.
Ўқувчиларда характернинг узлуксиз равишда шаклланишини шахсий 
позициядан келиб чиққан ҳолда бир қатор муносабатлар тизими орқали 
баҳолашга тўғри келади. Бунда биринчидан, қайсидир ўринларда характер 
хусусиятларининг ривожланиши муайян кўриниш олиши, иккинчидан, 
шахснинг хусусияти тарзида ўрин эгаллаши лозим, деган мулоҳаза орқали 
ушбу ҳолатни уйғунлаштириш мумкин. Аммо педагогик жараѐнда ўқувчилар 
характерининг хусусиятларини кўп жиҳатдан белгиловчи ўқитувчи ва унга 
мутаносиб равишда ўз хатти-ҳаракатини, хулқ-атворини аниқловчи 
синалувчининг маълум вазиятларда ўзини ўзи бошқаришини тадқиқ этиш 
мақсадга мувофиқ. 
Биз мазкур ҳолатни педагогик жараѐнда коллеж ўқувчиларининг 
характерида интеллектуал ва иродавий хусусиятларни шакллантиришнинг 
самарали жиҳатларини тадқиқ этишни лозим топдик. Ушбу муаммо юзасидан 
айрим психологик сифат таҳлилларидан намуналар келтириб ўтамиз. 
Узлуксиз 
таълим 
жараѐнининг 
барча 
босқичларида 
характер 
хусусиятларининг шаклланиши тўғрисида сўз юритилганда бир қатор 
омилларга эътибор қаратиш лозим. Аммо бизнинг тадқиқот объектимиз 
педагогика коллежи ўқувчилари бўлганлиги сабабли уларни ўрганишнинг 
икки аҳамиятли жиҳатини ҳисобга олишга тўғри келади. Биринчидан, улар 
умумтаълим мактабларида таҳсил олаѐтган тенгдошлари сингари ўқувчилик 

---

73 
мақомига эга бўлса, иккинчидан, уларнинг олдида коллежни тугатиш орқали 
педагогик соҳада бошланғич синфларга муаллимлик қилиш мақомини олувчи 
ҳамда таълим жараѐнида иштирок этишда ўзининг шахсий фазилатлари билан 
бир қаторда касбий хислатларини шакллантиришни тақозо этувчи субъект 
фаолиятининг гавдаланиши турибди. Педагогика коллежи ўқувчиларида 
характернинг иродавий ва интеллектуал хусусиятларини шакллантиришни 
муаммо сифатида ўрганишимизнинг мазмун-моҳиятида ҳам худди шу масала 
кўндаланг туради. Чунки, педагогика коллежининг шарт-шароитида у ўзида 
дастлабки педагогик касбий кўникма ва малакаларни шакллантириш 
имкониятига эга бўлмас экан, унда шахсий намуна сифатида таълим 
жараѐнида ўз ўрнини топиш юзасидан ўзи ҳам жамият томонидан шубҳа 
остида қолади. Биз шунга ўхшаш ҳолатларни ҳисобга олган ҳолда 
ўқувчиларда характернинг иродавий ва интеллектуал хусусиятларини 
ўрганишга бағишланган дастлабки аниқловчи тадқиқот натижаларининг 
таҳлилига мурожаат этиб кўрамиз. 
Тадқиқотимизда педагогика коллежи ўқувчиларининг иродавий ва 
интеллектуал хусусиятларини ўрганишнинг яхлит методикалари мажмуаси 
мавжуд бўлмаганлиги сабабли ҳам бир қатор шахснинг иродавий сифатлари 
ҳамда интеллектуал хусусиятларини шаклланганлик даражасини аниқлаш 
методикаларини ўзаро уйғунлаштирган тарзда фойдаланишни лозим топдик. 
Бунда Н.Н. Обозовнинг “Ирода кучини баҳолаш”, “Сабр-бардошлилик”, 
“Қатъиятлилик” ва “Тиришқоқлик” сифатларини ўқувчиларда ўрганишга 
мўлжалланган сўровномалардан (Е.П. Ильин ва Е.К. Фешенко), шунинг 
билан бирга интеллектуал хусусиятларни тадқиқ этишга мўлжалланган 
А.Алексеев ва Л.Громоваларнинг “Индивидуал тафаккур стили” тести, бошқа 
шунга ўхшаш бир қатор методикалардан фойдаланишни назарда тутдик. 
Биз ўз тадқиқотимизда характернинг иродавий ва интеллектуал 
хусусиятлари шаклланишининг механизмларига бағишланган босқичи билан 
бир қаторда, уларнинг таркиб топиши жараѐнига таъсир кўрсатувчи турли 

---

74 
хусусиятли шарт-шароитлар, объектив ва субъектив таъсирлар оқибатида 
юзага келувчи хавотирланишга дахлдор эмоционал ҳолатлар билан 
ҳамоҳангликда ўрганишни режалаштирганмиз. Улар юзасидан тажриба 
давомида тўпланган эмпирик натижалар бўйича миқдор таҳлилларига 
тўхталиб ўтаамиз. 
Педагогика 
коллежи 
ўқувчиларида 
характернинг 
иродавий 
хусусиятларини шаклланганлик кўрсаткичларини умумий ҳолатда ва алоҳида 
босқичлар бўйича кўриб чиқамиз. Уларда характернинг иродавий 
хусусиятлари шаклланишида уларда таркиб топган умумий иродалилик ҳамда 
алоҳида сабр-тоқатлилик, қатъиятлилик ва тиришқоқлик каби хусусиятларни 
тадқиқ этишга муваффақ бўлдик.
Педагогика 
коллежи 
ўқувчилари 
характерида 
иродавий 
хусусиятларининг шаклланганлик даражасини ўрганишда мазкур ўқув 
муассасаларида таълим олувчиларнинг кундалик турмушида ва таълим 
жараѐнида юзага келадиган муаммоларни ҳал этишда умумий ирода кучини 
сафарбар эта олиши ҳамда билимларни ўзлаштиришда уларнинг ўзини ўзи 
бошқара билиши, сабр-тоқатлиликни намойиш қилиши, қатъиятликка 
таяниши ва тиришқоқлик хислатларининг камол топганлиги асосида таҳлил 
этиш назарда тутилди. 
Методикаларнинг мезонларига кўра, ўқувчиларнинг таълим босқичлари 
бўйича умумий иродавийлик кучи ҳолатини таҳлил этганимизда - биринчи 
босқич таҳсил олувчиларида иродавийлик кучи-11.74, иккинчи босқичда эса 
14.34, учинчи босқич суъектларида 13, 94 кўрсаткич, уларда хусусиятларни 
шакллантириш ушбу шахснинг камолоти ѐши билан эмас, балки уларнинг 
индивидуал-психологик хусусиятларига ҳам боғлиқ эканлигини акс 
эттирмоқда. Бундан кўриниб турибдики, ўқувчиларда характернинг иродавий 
хусусиятлари шаклланишида умумий иродавийлик қандай аҳамият касб 
этиши уларда зарурий фазилатлар таркиб топиши учун асос бўлиб хизмат 
қилиши мумкинми? деган савол туғилади. Тадқиқотимиз натижаларининг 

---

75 
иродавийлик кўрсаткичи қанча юқори бўлса, бу характер хусусиятларининг 
шаклланишига ҳам ижобий таъсир кўрсатади, деган қатъий қарорга 
келишимиз мумкин. 
Аммо ўқув босқичлари бўйича коллеж ўқувчиларининг тажрибада 
тўпланган 
натижаларида 
фарқлар 
кузатилса-да, 
лекин 
методика 
кўрсаткичларини баҳолаш мезонларига қараганда, улардаги умумий 
иродавийлик кучи 1-босқич тингловчилари учун кучсиз, 2-3-босқичларда эса 
ўртача даражада, деган хулоса чиқаришга имкон бермоқда. 
Ўқувчиларнинг умумий иродавийлик кучи билан бир қаторда 
характернинг бошқа иродавий хусусиятларини текширишнинг натижаларига 
мурожаат этиш айни муддаодир.
Ўқувчиларнинг сабр-тоқатлилик, қатъиятлилик ва тиришқоқлик 
хусусиятлари ўрганилганда, таълим босқичининг ҳар учаласида сабр-
тоқатлилик ўртача даражани (1-босқич-8.80, 2 –босқич-9.80, 3-босқичда эса 
10.51) намоѐн этмоқда. Натижалардан кўриниб турибдики, ўқувчиларнинг 
турмушдаги қийинчиликлари, таълим жараѐнида билимларни ўзлаштириш 
билан боғлиқ муаммолар олдида ҳар доим ҳам юқори чидамлиликни намоѐн 
эта олмас эканлар. Аслида сабр-тоқатлилик қанчалик юқори даражада бўлса, 
ўз ўрнида қўйилган мақсадларга эришишдаги қатъиятлиликни намойиш 
қилиш ва кўзланган режаларни бажаришда тиришқоқлик ҳам шу даражада 
ўсиб бориши таъминланар эди. Ҳаттоки, ушбу илгари сурилган фикримизнинг 
тасдиғи ўқувчиларнинг қатъиятлилик ва тиришқоқлик хусусиятлари бўйича 
олинган натижаларида ҳам кўзга ташланди. Улардаги қатъиятлилик:1-
босқичда кучсиз-6.82, 2 босқич-9.20 ва 3- босқич– 10.62 ўқувчиларида ўртача 
кўрсаткични намоѐн қилган.