Bog'liq “Очиқ кон ишлари технологияси ва комплекс механизациялаш”
9.2. Қоплама жинсларин автотранспорт билан ташишда очиш ишлари технологияси Ҳозирги вақтда пландаги ўлчамлари чегараланмаган фойдали қазилма ётқизиқларини қазиб олишда автомобил транспорти қўлланади.
Қоплама жинсларни автомобил транспорти билан ташилганда горизонтларни бурғилаб портлатилган кон массиви ёйилмасини иш фронтига кўндаланг бўлган кирмалар (9.2 расм, а) ёки поғона узунлиги йўналишидаги кирмалар (9.2 расм, б) бўйича қазиб олинади. Автомобил транспорти қўлланилганда поғона баландлиги экскаватор қазиш баландлигига мос келадиган кон массиви ёйилмаси баландлигини таъминлай оладиган кон жинсларини қазишга тайёрлаш усулини ҳисобга олган ҳолда белгиланади. Ёйилмани табақалар бўйича қазиб олинганда, агар жинслар яхши портлайдиган ҳусусиятга эга бўлса, ёйилма баландлиги бурғилаб – портлатиш технологияси бўйича максимал бўлишига йўл қўйилади.
Гидравлик экскаваторлардан фойдаланиш қазилаётган горизонтдаги кон жинслари ёйилмасини юқори ва пастки йўналишлари бўйича қазиб олишга имкон беради (9.2 расм).
Кирманинг целик бўйича кенглиги муайян кон жинсларининг ёйилмада керакли даражада майдаланиш ва ҳажмини кўпайишини таъминлайдиган портлатиш скважиналари қатори сони бўйича аниқланади.
Автотранспорт қўлланадиган қазиш тизимларида поғона ишчи майдонининг кенглиги портлатилган кон массаси ёйилмасини, транспорт йўлларини ва ҳавфсизлик бермасининг (С) жойлашишини таъминлаши керак.
бунда ва - жинсларнинг ички ишқаланиш бурчаги ва поғонанинг қиялик бурчаги, градус.
Агар портлатилган кон массаси ёйилмаси кирма ичи йўналиши бўйича жойлашган бўлса, унда ёйилманинг иш фронти йўналишига кўндаланг бўлган ўлчами (1/3 1/2) h гача камайиши мумкин. Бу эса поғона ишчи майдони кенглигини минимумга қисқартиришга имкон яратади. Бироқ, бурғилаб потрлатиш ишлари самарадорлигини ошириш учун кирманиниг целик бўйича кенглигини ошириш зарурати туғилади. Бундай кирмалар билан қазишда режа бўйича иш фронти бир неча экскаваторлар учун полларга бўлинади. Бундай шароитларда горизонтни қазишга тайёрлаш бўйлама траншеялар орқали амалга оширилади ва ундан полнинг бутун кенглиги бўйича кўндаланг кесувчи траншеялар ўтказилади. Полнинг узунлиги кўндаланг кесувчи траншеялар ўртасидаги масофа орқали аниқланади. Бу узунлик ҳар бир экскаваторнинг мустақил ишлашини таъминлайди ва 200 – 500 м ни ташкил қилади. Кўндаланг ва бўйлама кесувчи траншеяларни бир вақтда барпо этилади. Полларни кон ётқизиғи чўзиқлигига кўндаланг бўлган экскаватор кавжойлари билан қазиб олинади.
Қатламли конларни қазиб олишда очиш поғоналаридаги полнинг кенглиги пастки горизонтни очишни таъминлайдиган иш фронтининг сурилиш тезлигига тенг қилиб қабул қилинади. Иш фронтининг керакли бўлган сурилиши фойдали қазилма (кон жинслари) ётқизиғининг оғиш бурчаги ва кесувчи траншеяларни фойдали қазилма билан кон жинси қатлами туташиш зонасидан ўтказилганда фойдали қазилма йўқотилиши минимал бўлишини ҳисобга олган ҳолда аниқланади.
9.2. - расм. Қоплама жинсларни автомабил транспорти билан ташишда қия конларни қазиб олишнинг технологик схемалари.
С = h (ctg - ctg ),
Қия ва ётиқ фойдали қазилма ётқизиқларини баландлиги 15 – 20 м поғоналар билан қазиб олишда кесувчи траншеяни ётқизиқнинг устки ёни билан қоплама жинс қатлами туташиш зонасидан табақалар бўйича ўтиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Чунки, бунда фойдали қазилма сифатсизланишини сезиларли даражада камайтиришга эришилади. Ётқизиқнинг муайян қиялик бурчагида иш фронтиниг сурилиши (полнинг кенглиги) қуйидаги ифода орқали аниқланади:
Вn = + Вт + Т + Хё ,
бунда, h – поғона баландлиги, м; - поғона қиялик бурчаги, градус; - ётқизиқнинг оғиш бурчаги, градус; Вт – траншея тубининг кенглиги, м; Т – транспорт тилики кенглиги, м; Хё – руда танаси чўзиқлигига кўндаланг ёйилма кенглиги, м.
Фойдали қазилма поғоналаридаги полларнинг кенглиги қоплама жинс поғоналари поллари кенглигига тенг бўлади. Агар фойдали қазилма ётқизиғи қалинлиги пол кенглигидан (Вп) катта бўлса, у ҳолда фойдали қазилма поли кенглиги карра бўйича ошиб боради (иккибаробар, учбаробар ва ҳ.к.) бошқа ҳолларда фойдали қазилма полининг кенглиги фойдали қазилма бўйича карьерни ишлаб чиқариш қуввати катта бўлганда полларнинг кенглиги бир вақтда қазиб олинадиган фойдали қазилма горизонтлари сони бўйича белгиланади.
9.3 расм. Баланд поғона ёйилмасини қатламлари бўлиб қазиб олиш схемаси.
Планда чегараланган доирасимон ишчи зонали, чўзиқлик бўйича узун ва штокга ўхшаш шаклга эга бўлган кон ётқизиқларини қазиб олишда поллар кенглигини иш фронтининг сурилишига тенг қилиб олинади (9.4 расм).
Горизонтни поллар бўйича қазиб олишнинг авзалликлари: қазиб – юклаш техникаси сонини кўпайтириб иш фронтини ташкил қилиш ҳисобига карьер лойиҳа қувватига эришиш муддатини қисқартириш мумкинлиги; чўмичининг ҳажми катта бўлган (20 -24 м3 ва ундан ҳам кўп) экскаваторлар сонини 2 – 3 та гача етказиш, жуда катта юк кўтариш қобилиятига эга бўлган автоағдаргичлардан (180 – 250т.) фойдаланиш ҳисобига кон ишларини жадаллаштириш; гидралик экскаваторлар қўлланилганда портлатилган кон массаси ёйилмасини уларнинг ўзи турган горизонтдан юқорига ва пастга жойлашган қисмини бевосита қазиб олиш имконияти ҳисобига ёйилмани саралаб қазиб олиш мумкинлиги. Бундан ташқари, горизонтни поллар билан қазиб олишда поғона ишчи майдониниг кенглиги қисқаради ва карьердаги кон – қурилиш ишлари ҳажми камаяди.
Поллар билан горизонтни қазиб олишда кон массаси ёйилмаси йўналишининг ўзгариши (иш фронти йўналиши бўйича жойлашиши) поғона ишчи майдони кенглигини 25 – 30 м гача қисқартиришга имкон яратади. Чунки бунда автоағдаргичлар манёврлари горизонтнинг қазишдан бўшаган майдонида бажарилиши мумкин бўлади.
Поллар бўйича горизонтни қазиб олиш давомийлиги одатдаги кирмалар бўйича қазиб олишга нисбтан анча кўп ва поғона баландлиги катта бўлганлиги учун ишчи майдонда қуриладган йўлларни махсус қопламалар қўлланиши ҳисобига сифатли бўлиши таъминланади ва бу, ўз навбатида, автоағдаргичлар тезлигини ошириш ҳамда ишлаш шароитини яхшилашга имкон беради.
Горизонтларни автотранспорт билан полли усулда қазиб олиш, асосан қия рельефга эга бўлган конларни қазишда қўлланилади (9.5 расм). Бундай ҳолларда кон массаси ёйилмаси пол ичи йўналиши бўйича жойлашади ва пастдаги горизонтдаги кон машиналарини хавфсиз ишлашини таъминлайди.
Қия рельефга эга бўлган конларда кон – қурилиш ишлари ҳажми кичик бўлиши ва карьерини ишлаш муддати давомида кон ишлари режимининг турғунлигини таъминланиши горизонтларни полли усулда қазиб олишнинг афзаллигидир. Бундай конларда кон ишларининг ривожланиши карьер ишлаб чиқариш қувватига боғлиқ бўлиб, карьернинг фланг чегараси томон, чегарасидан (флангидан) иккинчи чегараси томон, чегарадан марказ томон, марказдан чегаралар томон йўналишлар бўйича амалга оширилади.
Жинсларни автотранспорт ёрдамида ташишда очиш ишларининг технологияси темир йўл транспорти қўлланилгандагига нисбатан конни қазиб олиш жадаллигини 2 – 3 баробар кўп бўлишига имкон яратади.
9.4. – расм. Қия қатламсимон (а) ва штоксимон (б) конларни полларга ажратиб қазиб олиш технологик схемалари.
9.5. - расм. Тоғли худуддаги конларни қазиб олишнинг технологик схемалари.
Ушбу технологияларда экскаваторларнинг унумдорлиги транспорт шароити яхшиланиши туфайли бекор туриш вақти камайиши ҳисобига 20–25 % га кўпаяди. Юқорида келтирилган барча омиллар, правард натижада минимал жорий очиш коэффициенти билан конни жадал қазиб олишга имкон яратади ва карьернинг йиллик чуқурлашиб бориши темпини 50 м гача бўлишини таъминлайди.
