Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Абдулла Шер, Баҳодир Ҳусанов

ѐвузликнинг 
олдини 
олиш 
чораларини кўришим лозим. Аммо 
бунинг учун ѐвузлик қилмоқчи бўлган 
ўша кишини ўзининг қабиҳ ниятини 
амалга 
оширмасдан 
йўқ 
қилмасликдан бошқа чорам бўлмас 
балки. Менинг у ѐвузни йўқотиш 
билан қилган ѐвузлигим ўнлаб, юзлаб 
ва минглаб кишининг қутқарилиши 
туфайли олди олинган жуда катта 
ѐвузлик олдида ҳеч нарса эмас. Мен 
ўзимнинг 
ҳаракатимни 
ѐвузлик 
эмас, ундан ҳам катта ѐвузликни 
олдини олишнинг ягона йўли деган 
бўлар эдим.
Менинг фикрим шундай аммо, 
унинг 
тўғри 
 
ѐки 
нотўғри 
эканлигини билмайман, шунинг учун 
ҳам узоқ иккиланишлардан сўнг, 
тушунтириб беришингизни сўраб, 
Сизга мурожаат қилишга жазм 
этдим.
Агар мени жуда қизиқтирган 
бу саволга ўзингизнинг шаҳрингизни 
раво кўрсангиз, абадул абад Сиздан 
миннатдор бўлар эдим.
Менинг 
турар 
жойим: 
Саратов шаҳри, Юренков уйи, 
ҳуқуқшунослик 
бўлими, 
Хўжаев 
Убайдулла Асадуллаевичга. Сизга 
Қаршилик 
кўрсатмаслик 
тушунчасини ҳам ўз ичига оладиган 
меҳр-муҳаббатни талаб этиш - ҳеч 
вақт тўла адо этиб бўлмайдиган 
нарсадир, шунинг учун ун адо 
этишга интилиш ҳам керак эмас 
деган мулоҳаза менга компас 
тутган 
шундай 
бир 
одамни 
эслатади. Йўлда манзилингга тикка 
бор деб унинг қўлига компас 
тутқазганлар, у бўлса компас 
кўрсатган тўғри йўлдан ўтиб 
бўлмайдиган тўсиқлар, тоғлар, 
дарѐлар ва ҳоказолар бор, шу 
сабабли ҳам мен мумкин қадар 
мутлақо тўғри йўлга тушиб олиш 
учун компасга риоя қилиб ўтирмай 
бошим 
оққан 
четга 
қараб 
кетаверишим мумкин, деб туриб 
олади. Қаршилик кўрсатмасликни 
ҳам ўз ичига оладиган меҳр-
муҳаббат масаласида эса компас 
доимо нима қилиш кераклигини 
(сайѐҳга йўналишни) кўрсатадиган 
ахлоқий-диний туйғудир: одамнинг 
хатти-ҳаракатларидан 
келиб 
чиқадиган оқибитлар эса унга ҳеч 
қачон аѐн бўлмайди. Шунга кўра, 
сайѐҳ учун компас кўрсатган 
мутлақ тўғри йўналишга мумкин 
қадар яқинроқ юриш бирдан-бир 
раҳнамо 
бўлганидек, 
ахлоқий
омолга мумкин қадар яқин бўлишга 
интилиш-инсон учун бирдан-бир 
раҳнамо бўлши керак.
Саволингизга 
берган 
жавобим Сизни қаноатлантира 
олса, ғоят хурсан бўлур эдим. 
 
Лев Толстой. 
Ясная Поляна, 
1909 йил 5 июн
1

1
«Қалб кўзи» газетаси 1998 й., 23 – сон. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

121 
сидқидилдан содиқ мусулмон
 
 
Уб. А. Хўжаев. 
1909 йил, 28 май 
Саратов ш. 
 
Толстой жавоб мактубининг аҳамияти шундаки унда ѐвузликнинг 
каттаси ҳам, кичиги ҳам ѐвузлик; катта ѐвузликни йўқотиш учун кичик 
ѐвузликдан кечишнинг ўзи инсондан жуда катта сабот, чидам ва ирода 
кучини талаб этади. Одамларнинг асосий кўпчилиги ҳозирги пайтда ҳам 
Убайдулла Хўжаевга ўхшаш фикрлаш тарзи билан яшайди, чунки ѐвузликни 
ѐвузлик билан енгиш - энг осон йўл. Лекин бунда ѐвузлик билан бирга инсон 
ҳам ҳалок бўлади, инсонни эмас, ѐвузликни ҳалок этган ҳолда инсонни 
сақлаб қолиш жуда оғир иш. Толстой ана шу оғир йўл тарафдори. 
Торо ва Толстой ғояларини асримизда Ганди ва Кинг янада юксак 
поғонага кўтардилар. Ганди ғайризўравонлик ғоясини муҳаббат билан 
боғлайди ва душманга ҳам меҳрни дариғ тутмасликка чорлайди. Ганди 
Хиросима ва Нагасакига атом бомбаси ташланганида, атом бомбасини бошқа 
бомба билан йўқотиб бўлмагани каби зўравонликни зўравонлик қилиб 
йўқотиш мумкин эмас, деган фикрни билдириб, шундай дейди: «Инсоният 
зўравонликдан фақат ғайризўравонлик йўли орқали қутулиши мумкин. 
Ғазабни фақат меҳр билан енгса бўлади. ўазабга ғазаб билан жавоб бериш 
ғазабнинг ѐйилишига ва кучайишига хизмат қилади».
1
Мартин Лютер Кинг ҳам худди шундай ғояни илгари сурар экан, 
АҚШнинг машҳур Президенти Линкольн ҳаѐтидан мисол келтиради. Нима 
сабабдандир Линкольнни кўрарга кўзи йўқ Стэнтон деган киши сайловолди 
кампаниясида қўлидан келган ѐмонлик билан унга қарши курашади. 
Линкольнни ҳар қадамда ерга ради, минг хил гуноҳда айб-лайди, 
масхаралайди, ҳатто унинг ташқи кўриниши ус-тидан кулади. Линкольн 
Президент бўлиб сайлангач, ҳарбий вазирлик лавозимига айнан ана шу 
Стэнтонни кўрсатади. Атрофидагилар унга: «Жаноб Президент, Сиз хато 
қиляпсиз, у Сизнинг душманингиз, унинг Сиз ҳақингизда нималарни 
гапирганини биласизми?!» деб қарши турадилар. Шунда Линкольн бундай 
деб жавоб беради: «Ҳа, жаноб Стэнтонни биламан. Унинг мен ҳақимда 
нималар деганини ҳам эшитганман. Лекин ҳарбий вазирликка ундан бошқа 
бирор-бир лойиқ америкалик йўқ». Орадан бир неча йил ўтгач, Линкольн 
ўлдирилади. Ўшанда қабр устида сўзланган барча нутқлардан Стэнтоннинг 
нутқи алоҳида ажралиб туради. У Линкольнни энг буюк инсонлардан бири 
деб таърифлайди ва: «Энди у мангуликка дахлдордир», деб ўз нутқини 
тугатади. Агар Линкольн Стэнтонга ғазаб билан қараганда, иккиси ҳам 
1
Ганди М. Моя жизнь. М., Наука, 1969. С. 568. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

122 
ўлгунча бир-бирининг душмани бўлиб қолар эди. Линкольн меҳр-муҳаббат 
воситасида душманни дўстга айлантирди. У бир пайтлар ўзига савол берган 
аѐлга савол билан шундай деб жавоб берган экан: «Хоним, ахир мен ўз 
душманларимни 
дўстларимга 
айлантириш 
йўли 
билан 
ҳалок 
этмаяпманми?!».
1
Ғайризўравонлик ахлоқшунослигига қисқача тўхталиб ўтишимизнинг 
ўзидаѐқ, биз бу йўналишнинг келажакдаги асосий ахлоқий таълимотлардан 
бири бўлиб қолишини илғашимиз мумкин. Шахс, гуруҳ, миллат, халқлар ўз 
истакларини, мавжуд мустабид тузум ва ҳукуматдан норозиликларини тинч 
йўл билан билдиришлари ҳамда ўз мақсадларига зўравонликсиз, қон 
тўкмасдан эришишлари мумкинлиги - инсониятнинг улкан ютуғи. Чунки 
қонли курашлар, инқилоблар, террор, қуролли қўзғолон сингари ҳодисалар 
муайян миллат ва мамлакат эришган ютуқларни йўққа чиқаради, ўлим, 
вайронагарчилик, маънавий қадриятларнинг оѐқости бўлиши сингари улкан 
фожиаларга олиб келади.