Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Абдулла Шер, Баҳодир Ҳусанов

АДАБИЁТЛАР: 
1. 
Горын В. И. Общественно-эстетический идеал. Киев. Науково думка. 
1983. 
2. 
Столович Л.Н. Природа эстетической ценности. М.Политиздать. 1972. 
3. 
Умаров Э. Эстетика. 
4. 
Назаров Қ. Қадриятлар фалсафаси. Т. Файласуфлар миллий жамияти, 
2004. 
5. 
Бычков В.В. Эстетика. М. Искусства. 2004. 
НАФОСАТ ФАЛСАФАСИНИНГ АСОСИЙ КАТЕГОРИЯЛАРИ 
 
Гўзаллик - нафосат фалсафасининг марказий категорияси 
 
Ҳар бир фан ўз мақомига кўра муайян тадқиқот фаолият соҳаси бўлиб, бу 
фаолият табиат, жамият ва тафаккур ҳақида янги билимлар ҳосил қилишга қонун 
ва категориялар асосида оламни янгидан идрок этишга қаратилган бўлади. 
Маълумки, диалектиканинг бирор-бир категориясини воқеликдан айри ҳолда 
тасаввур этиб бўлмайди. Чунки, бу категориялар (яхлитлик, қисм, зарурият, 
тасодиф, моҳият, сифат ва ҳ.к) инсонни ўраб турган оламда содир бўладиган воқеа-
ҳодисалар ҳақида аниқ хулосалар чиқаришга, уларни тўғри таҳлил этишга кўмак 
беради. Нафосат фалсафаси ҳам ўзининг қонун ва категорияларига эга. Нафосат 
фалсафаси 
категориялари 
(гўзаллик, 
ҳунуклик, 
улуғворлик, 
тубанлик, 
фожиавийлик, кулгилилик ва ҳ.к.) инсон ва табиат, инсон ва жамият, инсон ва 
ижтимоий борлиқ билан доимо ҳамкорликда вужудга келади. 
Нафосат фалсафаси категорияларининг яхлит тизимини ишлаб чиқиш 
муаммоси кўп йиллардан буён олимлар эътиборини жалб этиб келмоқда. Бу борада 
гўзаллик, улуғворлик, фожиавийлик, кулгулилик, хунуклик каби анъанавий 
кўриниш кўпгина адабиётларда ўз аксини топган. Бироқ, бизнингча, мазкур 
категориал таснифдаги кетма-кетлик ва улар орасидаги боғлиқлик ўзини тўлақонли 
кўрсатиб бера олмайди. Бугунги кунда гўзаллик – улуғворлик – фожиавийлик - 
кулгилилик; эстетик идеал - эстетик дид - эстетик туйғу; санъат - бадиий образ - 
ижодкорлик кўринишдаги тизим эстетика фанининг категориялар таснифида 
кенгроқ қўлланилмоқда. Мазкур категориялар орасида гўзаллик, улуғворлик, 
фожеавийлик, кулгилилик бошқа мезоний тушунчаларга нисбатан кўлами ва 
мазмуни жиҳатидан кенг қамровли эканлиги билан ажралиб туради. Қуйида биз 
анашу категорияларнинг фалсафий-эстетик моҳияти ҳақида фикр билдирамиз. 
Дастлаб гўзаллик тўғрисида.
«Гўзаллик»нинг тугал илмий таърифи ҳақида бирор-бир қатъий фикр мавжуд 
эмас. Бироқ, гўзалликнинг идрок этилиши, табиатда намоён бўлиши, санъатда акс 
этиши ҳамда унинг жамият ривожига таъсири ҳақида билдирилган фикрлар, илгари 
сурилган ғоялар, яратилган таълимотлар ўзининг салмоғи билан аҳамиятлидир. 
Инсон ва унинг руҳий-жисмоний, ахлоқий-эстетик фаолияти, табиат ва ундаги 
ҳодисалар, жамият ва унда рўй бераётган ижтимоий-маънавий, сиёсий-иқтисодий 
жараёнлар гўзалликка ёндошувнинг тарихан таркиб топган асосий обьектларидир.

---

154 
Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, гўзаллик ҳақидаги қарашлар ва 
назариялар марказига «Гўзаллик нима?» деган савол қўйилади-ю, аммо уларнинг 
аксариятида «Нима гўзал?» деган саволга жавобни кўрамиз. Бу борада «Ҳуварноси 
Аҳура Мазда кўп гўзалдир, гўзалдир жуда» (Зардушт), «Гўзаллик бу ғоялардан 
иборат ғоянинг ғояси» (Афлотун), «Гўзаллик-бу турли мусиқалар, яхши хулқ-
атворга тўғри келадиган, одамлар эришишга ҳавас қиладиган нарсалардир» (Абу 
Наср Форобий), «Ҳар қандай гўзаллик, гўзалликни англай олган муҳаббат 
объектидир» (Абу Ҳомид Ғаззолий), «Гўзалликка муҳаббат қўйишнинг асосида 
ҳам ақл, ҳам ҳиссиёт ётади» (Ибн Сино), «Гўзаллик барча тилларда васф этилади 
ва ҳар қандай ақлга хуш келади» (Умар Ҳайём), «Гўзаллик бу ҳаётдир» 
(Н.Г.Чернишевский), «Гўзаллик ҳисси, ёқимлилик туйғусига боғлиқ ҳолда, 
одамларнинг 
бирлашувига, 
уларда 
ижтимоий-аҳлоқий 
фазилатларнинг 
шаклланишига олиб келади» (Э.Бёрк), «Гўзаллик манфаатсиз мафтунликнинг, 
муҳаббатнинг объекти» (И.Кант), «Гўзаллик-ҳодисага айланган эркинлик» (Ф. 
Шиллер), «То бизга тааллуқли эмас экан, ҳамма нарса гўзал» (А. Шопенҳауэр), 
«Гўзаллик Худо-санъаткор томонидан яратилган иллюзия-хаёлотдир» (Ф. Ницше), 
«Қаердаки модда нурафшон бўлса, ўша ерда гўзаллик ҳодисасини учратиш 
мумкин: модда ва нурнинг узвий омухталиги-ҳаётдир» (Вл.Соловьёв) ва шу каби 
фикрлар гўзалликка турлича ёндошув натижасида юзага келган.
Одатда, гўзаллик икки омил асосида юзага келади. Булар: инсон тафаккури 
ва меҳнатининг маҳсули натижасида яратиладиган гўзаллик; инсон тафаккуридан 
ташқарида, инсонга боғлиқ бўлмаган холда юзага келадиган гўзаллик. 
Биринчисида ақл, руҳ ва хиссиёт устувор бўлса, иккинчисида макон ва замон
салмоқли ўринни эгаллайди.
Нафосат фалсафаси гўзалликка билишнинг маҳсули сифатида. Чунки,
воқеликдаги ҳар қандай нарса-ҳодисанинг гўзаллиги унинг ишончлилик, 
ҳаққонийлик ва реаллиги билан белгиланади. Зеро инсон назари тушган 
гўзалликкина қадриятга айланади. Бундан ташқари, инсон гўзаллик ҳақидаги 
дастлабки маълумотни 5 та сезгининг энг ривожланган тури бўлмиш кўриш 
сезгиси орқали ўзлаштиради, ундан сўнг эшитиш, таъм билиш, ҳид билиш ва тана 
сезгиси натижасида гўзаллик англанади ҳамда хис этилади. Масалан, ҳарид 
қилмоқчи бўлган кийимингизни, истеъмол қилмоқчи бўлган таомни, турмушингиз 
учун зарур бўладиган жиҳозни аввало кўрасиз, ўрганасиз, томоша қиласиз, сўнгра 
сифатига, қулайлигига ишонч ҳосил қилганингиздан кейин эҳтиёжингиз учун 
ишлатасиз... Ярашмаган кийимни кийиш нақадар кулгили ва ҳунуклигини тасаввур 
қилиш қийин эмас. Шундай экан, гўзаллик хусусиятларининг намоён бўлишида 
сезгиларнинг алоҳида аҳамиятга эга эканлигини эътибордан четда қолдирмаслик 
зарур. Шунингдек, гўзаллик ҳақидаги қарашлар тахлили шундан далолат 
берадики, мазкур беш сезги ҳам гўзалликни тўлақонли акс эттириш учун етарли 
эмас.
Ислом оламида «Ҳужжат ул-Ислом» номи билан машҳур Абу Ҳомид 
Муҳаммад ал-Ғаззолий эса гўзалликка манфаатсиз муносабатни ёқлайди ва уни 
муҳаббат тушунчаси орқали изоҳлайди: «Ботиний ақл кўриниб тургувчи ақлдан 
кучлироқдир, қалб эса билишга нисбатан устундир. Ақл билан англанадиган гў-

---

155 
заллик кўз билан кўриладиган гўзалликдан устуворроқдир»,
1
-деган қараш билан 
изоҳлашга ҳаракат қилади. Имом Ғаззолий илгари сурган гўзалликнинг 
нисбийлиги ва гўзалликка нисбатан манфаатсиз муносабат назарияси кейинчалик 
Оврўпа нафосатшунослигида кўзга кўринган мутафаккирлар қарашларининг 
шаклланишига туртки берди. Файласуф-олим Абдулла Шер бу борада «Чунончи, 
Иммануил Кант нафосат туйғусини манфаатсиз, беғараз, фақат предметга соф 
муҳаббат билан муносабатда бўлиш туфайли юзага келган туйғу деб атайди. 
Гўзалликнинг нисбийлиги борасида ҳам Кант Ғаззолий тутган йўлдан боради» 
деган фикрни таъкидлаган эди.
2
Имом Ғаззолийнинг фикрига кенгроқ назар ташлайдиган бўлсак, инсоннинг 
Қалби гўзалликни идрок этишда энг муҳим аҳамият касб этадиган «ҳудуд» 
эканлиги ойдинлашади. Гўзалликни Қалб орқали англаниши Абу Наср Форобий, 
Умар Ҳайём, Ибн Сино, Алишер Навоий каби Мусулмон Шарқи 
мутафаккирларининг эстетик қарашларида салмоқли ўринни эгаллайди.
Гўзаллик ўз-ўзидан юзага келадиган тушунча эмаслигини юқоридаги 
фикрлар исботлаб турибди.
Шуни таъкидлаш лозимки, кўзга кўринадиган ҳамда тафаккурнинг маҳсули 
сифатида реал воқеликка айланган нарсалар ўз-ўзича юзага келмайди ва 
шаклланмайди. Уларнинг асоси ҳамда шакли ва мазмуни муайян унсур 
(элемент)лардан ташкил топади.
Гўзалликнинг намоён бўлиши ва хис этишда шартли равишда қуйидаги 
гўзаллик унсурларини кўрсатиш мумкин: меъёр, мақсадга мувофиқлик, 
тартиблилик, уйғунлик, ҳамоханглик, мослик, яхлитлик, бирлик, мутаносиблик,
тенглик. Мазкур тушунчалар нарса-ҳодисаларда бевосита ёки билвосита иштирок 
этади. Масалан, баҳор фаслининг гўзаллиги табиатнинг уйғониши, кўкламнинг юз 
очиши билан белгилансада, ундаги муҳим унсур мослик тушунчаси билан, яъни 
фаслнинг инсон манфаати ва эҳтиёжига мослиги - кунларнинг исиши, атрофга 
ёқимли хидларнинг таралиши, баҳорий гулларнинг униб чиқиши ва ҳоказолар 
билан ифодаланади. Қиш ҳам қаҳратон совуғи, оппоқ қори билан ўзига хос гўзал 
фасл, бироқ унинг совуғи ва қори баҳорнинг гўзаллигига зарар етказади.
Гўзаллик 
сифатлари 
туғёнийлик, 
мафтункорлик, 
фойдалилик, 
мўъжизавийлик сингари тушунчалар орқали изоҳланади. Гўзалликнинг 
хусусиятлари эса қулайлик, манфаатдорлик, ёқимлилик, чиройлилик тушунчалари 
билан белгиланади. Унсурлар, сифатлар ва хусусиятлар уйғун бўлган нарса-
ҳодисаларгина чинакам гўзалликни акс эттириши мумкин. Зеро, чиройли 
нарсанинг сифати бизнинг манфаатимиз учун ҳамоханг бўлмаса ёки бизнинг 
мақсадларимизга мос келмаса у ҳар қанча мафтункор бўлмасин гўзаллик сифатида 
бахоланмайди.
Шу ўринда гўзаллик тушунчаси «чиройли», «кўркам», «нафис», 
«жозибадор», «мафтункор», «латофатли» каби тушунчаларга нисбатан 
кенгқамровли ва устувор эканлигини алоҳида таъкидлаш жоиз. Айниқса, гўзаллик 
1
Газали Абу Хамид. Воскрешение наук о вере.-М.: Наука. 1980. Б. 229-231. 
2
Абдулла Шер. Тасаввуф, Ғаззолий ва гўзаллик фалсафаси. //Соғлом авлод учун. 2002. №2. (70). 21 б. 

---

156 
билан кундалик турмушимизда тез-тез тилга олинадиган «чиройлилик» тушунчаси 
орасида муайян тафовутлар мавжуд.
Чиройлилик - нарсаларнинг ташқи кўринишини, ҳолатини, бажарилган иш 
ёки қилинган ҳаракатдаги ўзаро ҳамоҳангликни ифодаловчи тушунча. Чиройлилик 
инсонларда ёқимли таассурот қолдиради, аммо айни бир пайтда ўша чиройли 
бўлган нарса-ҳодиса ёқимсиз ҳолатларни ҳам вужудга келтиради. Масалан,
«Бангидевона» ўсимлигининг гули оппоқ, чиройли бўлади. Аммо, гулининг ҳиди 
ёқимсиз, танасидан сассиқ хид чиқади. Шу маънода айтишимиз мумкинки, 
чиройлилик нарса-ҳодисанинг ёки шакл ёки мазмунидаги хусусиятни акс эттириши 
билан кишида ёқимли таассурот қолдиради. Шунинг учун ҳам нарса-
ҳодисаларнинг фақат шакл (ташқи) ёки фақат мазмун (ички) моҳиятига қараб унга 
гўзаллик иборасини ишлатиш ўринли эмас. Зеро, гўзаллик нарса-ҳодисаларнинг 
фақат бир томонинигина акс эттирмайди, аксинча у мазмун билан шаклнинг 
уйғунлиги, мослиги, ҳамоханглиги, мақсадга мувофиқлиги асосида шаклланади. 
Шу маънода гўзаллик ҳам обьектив ҳам субьектив хусусиятга эга. Табиат 
гўзаллиги обьект (инсон) ва субьект (ўсимлик ва ҳайвонот дунёси)нинг тартиби ва 
уйғунлигига асосланади. Уйғунлик ва тартибнинг бузилиши эса табиат ва инсон 
учун зарарли оқибатларга олиб келишини бугунги кундаги экологик муаммолар 
орқали кўришимиз мумкин...
Шахснинг ижтимоий жараёнлар билан бўладиган муносабатларида гўзаллик 
нисбийлик хусусиятига эга бўлади. Бу холат айниқса, гўзалликнинг моддий ва 
маънавий қадриятлар тизимидаги ўрнида яққол кўзга ташланади. Чунки, 
гўзалликнинг ҳар қандай тахлили шахс ва жамият муносабатлари билан муқояса 
қилингандагина унинг ижтимоий-маънавий хусусиятлари янада ойдинлашади. Шу 
боис гўзалликнинг маънавий ва моддий қадриятлар тизимидаги ўрнига эътибор 
қаратиш мақсадга мувофиқ.