Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. У. Бурханов, Х. Х. Худойқулов

5.1-расм. Молия бозори институционал

инвесторларининг таркиби.2

Молия бозорининг институционал инвесторларга инвестиция фондлари, пенсия фондлари, суғурта ташкилотлари, кредит уюш-малари (банклар) киради. Институционал инвесторлар Нью-Йорк фонд биржасида савдо айланмасининг ярмини институционал инвесторларнинг акцияларини олди-сотдисини ташкил этади. АҚШда малакали институционал инвестор тушунчаси мавжуд. АҚШ малакали институционал инвестор (qualified institutional investor) қимматли қоғозлар ва биржани назорат қилиш агент-лигидан рўйхатдан ўтмасдан ҳам бошқа институционал инвес-торлар билан савдо қилиш ва қимматли қоғозларни жойлашти-ришга рухсат берилган институционал инвестор ҳисобланади. Бунинг учун институционал инвесторлар кенг жамоатчиликка активларни жойлаштирмайди. Чунки, институционал инвестор-ларнинг бошқарувидаги активлар камида 100 миллион долларга эга бўлиши талаб қилинади.

Замонавий молия бозорларида институционал инвесторлар энг муҳим иштирокчилар қаторига киради ва уларнинг фаол ривож-ланиши 1980-йиллар охиридан эътиборан қайд этилган. Инсти-туционал инвесторлар инвестиция ресурсларини янада самарали бошқаришни таклиф этадилар. Чунки, индивидуал инвесторлар-да зарур инвестициялар ва тажрибалар етишмаслиги сабабли, йирик инвестиция жараёнини амалга ошира олмайди.

Институционал инвесторлар алоҳида инвесторларни молия бозорининг турли инструментларига инвестициялаш орқали

0. 
   Муаллифлар томонидан тайёрланган.
   

142

5-боб. МОЛИЯ БОЗОРИНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ ИНВЕСТОРЛАРИ...

рискларни диверсификациялашни таъминлайди. Бундан ташқари, кичик инвесторлар маблағларини жамғариб боради, бироқ инсти-туционал инвесторлар қимматли қоғозлар тўплайдилар, натижада ушбу қимматбаҳо қоғозлар бозорида операциялар нархини пасай-тириш имконини беради.

Институционал инвесторларнинг фаолияти халқаро молия бозорлари тузилмасининг эволюциясига сезиларли таъсир кўрса-тади. Охирги йилларда инвестицион банклар ва молиявий компа-нияларнинг халқаро операцияларни амалга ошириши, авваламбор, тижорат банкларининг тузилмаларини ва молия бозор сегменти-нинг ривожланишига олиб келди. Халқаро портфел инвестицияла-рининг ўсиши асосан институционал инвесторларнинг фаолияти-нинг кенгайишига олиб келган. 70-йилларнинг охиридан бошлаб трансчегаравий оқимларда кучли ўзгаришлар юз берди, натижада банкларнинг халқаро қарз берувчилар сифатида заифлашиши ва уларнинг инвестиция базасининг пасайиши пенсия фондлари ва суғурта компаниялари инвестицияларининг сезиларли ўсиши билан бир вақтда, хорижий инвестицияларни жалб қилиш бўйича ихти-сослаштирилган фондлар молия бозорларида шаклланди.

Жаҳоннинг йирик институционал (коллектив) инвесторла-ри ўз тасарруфидаги маблағлар ҳисобидан ҳозирда миллий иқ-тисодиётларга нафақат сезиларли таъсир кўрсатибгина қолмас-дан, балки уларни ўзгартириб юборишга ҳам қодирлар. Бундай му-ассасалар миллий иқтисодиётларни ҳимоялаш билан бирга жаҳон валюта тизимини мустаҳкамлайди. Масалан, Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилотининг таркибига кирувчи мамлакатлар суғурта компаниялари қимматли қоғозлар портфеллари умумий ҳажми 2008 йилга келиб 8978,8 млрд.долларга етди, коллектив инвесторлари ялпи активлари 700 млрд.доллардан ортиқ бўлиб, улар 1262 та бошқарувчи компания томонидан бошқариладиган 22000 та фондларга жойлаштирилган. Бунда АҚШ институцио-нал инвесторлари молия бозорларининг 75 фоизигача миқдори-даги активларни назорат қилади.

Ҳозирда портфель инвестициялари муассасалари акциядор-лик капиталининг бош эгаси сифатида компаниялар тақдирини ҳал қилишда сезиларли иштирок этмоқда. Бундай инвесторлар молия инжиниринги асосида қимматли қоғозлар курсини мак-

143

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

сималлаштириш ҳуқуқини амалга оширадилар ва жуда катта ҳажмларда қўшимча молиявий ресурсларни жалб қиладилар. Бунда портфелларнинг халқаро диверсификацияси на фақат портфел-лар ҳажмини, балки инвесторларнинг жамғармаларини ҳам орт-тириб боради.

2008 йил бошига келиб жаҳондаги коллектив инвесторлар-нинг активлари 17 трлн. доллардан ошиб кетди, хусусан; акция фондлари соф активлари – 6 трлн. доллар, гибрид фондлар активи

– 656 млрд. доллар, облигацияларнинг солиққа тортилувчи фонд-лари активлари – 1 трлн. доллар, муниципал облигациялар фонд-лари активлари – 373 млрд. доллар, пул бозорининг солиққа тортилувчи фондлари активлари – 2 трлн. доллар, пул бозорининг солиққа тортилмайдиган фондлари активлари – 300 млрд. доллар. Фақат инвестиция фондларининг сонигина 8000 дан ортиб кетди.

Умуман олганда, халқаро институционал инвесторлар кўпчи-лик ривожланаётган давлатлар маблағларига эквивалент ёки бир неча маротаба кўп миқдордаги молиявий ресурсларга эга. Бундай молиявий устунлик ушбу муассасаларга кўпчилик ривожланаётган иқтисодиётларга сезиларли ёки тақдирига кескин таъсир кўрсатиш имконини беради, давлат ва компанияларнинг инвестицияларга бўлган талабини қондиришга қодирлар. Масалан, АҚШда Федерал захира тизими қимматли қоғозларни сотиб олиш орқали хусусий секторни тўғридан-тўғри молиялаштириш амалиётига ўтиш орқали ликвидлиликни таъминлашнинг янги усулига ўтди.

Институционал инвестор фойда олиш мақсадида, инвести-цияларни жалб қилади, шунингдек, бошқарувчи компания сифа-тида тегишли лицензия асосида фаолият юритади.

Мамлакатимиз қонунчилигига асосан молия бозори институ-ционал инвестор бўлиб, инвестиция фондлари, суғурта компания-лари ва тижорат банклари ҳисобланади. Институционал инвестор-нинг асосий мақсади капитални кўпайтиришни ва уни ликвидли шаклда сақланишини таъминлаш ҳисобланади. Институционал инвесторнинг асосий функцияси эса, молия бозорини инстру-ментларга ва қимматли қоғозларга фаол равишда пул маблағла-рини қўйишдан иборат.

Институционал инвесторлар фаолиятининг асосий тамойил-лари қуйидагилардан иборат:

144

5-боб. МОЛИЯ БОЗОРИНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ ИНВЕСТОРЛАРИ...

0. 
   Институционал инвесторлар молиявий барқарорликни таъминлаш мақсадида ўз активларини ишончлилик, диверсифи-кациялаш, қайтаришлилик, фойдалилик ва ликвидлилик тамойил-лари асосида қимматли қоғозларга инвестиция қиладилар.
   

0. 
   Институционал инвесторлар қимматли қоғозлар бозорида инвестицияларни амалга оширишда қуйидаги асосий тамойилларга риоя қилишлари лозим:
   

■ инвестицияларни профессионал бошқариш;

■ манфаатлардаги зиддиятлар тўғрисида огоҳлантириш; ■ ахборотларнинг шаффофлигини таъминлаш.

0. 
   Инвестицияларни профессионал бошқариш институционал инвесторлар томонидан қуйидаги йўллар билан таъминланади:
   

♦ зарурат туғилганда, қимматли қоғозлари инвестиция объекти бўлиши мумкин бўлган эмитентнинг аффилланган шахси ҳисобланмаган инвестиция маслаҳатчиларини инвестиция жараёнига ва тегишли малакага эга бўлган (инвестиция активларини ишончли бошқарувчи) ташкилот мутахассис-ларини инвестиция активларини бошқариш жараёнига жалб қилиш;

♦ инвестиция қилишнинг асосий йўналишлари (сиёсати) кўрса-тилган йиллик бизнес-режани ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш; ♦ қимматли қоғозлар бозорида инвестиция фаолиятини ташкил қилиш (инвестициялаш объектларини таҳлил қилиш, инвес-тиция қилинадиган маблағларни инвестициялаш объектлари ўртасида тақсимлаш нисбатини аниқлаш, даромадлиликни

даврий баҳолаш).

0. 
   Манфаатларда юзага келиши мумкин бўлган зиддиятлар-нинг олдини олиш мақсадида, институционал инвесторнинг таъсисчилари ва мансабдор шахслари инвестиция қилиш тўғри-сидаги қарорни қабул қилувчи орган томонидан тегишли қарор қабул қилингунга қадар, ўзининг инвестиция объекти билан аф-филланганлиги тўғрисида ахборот бериши керак.
   

Институционал инвесторларнинг фаолиятига нисбатан ўрна-тилган талаблар қуйидагилардан иборат ҳисобланади:

0. 
   Институционал инвесторлар қимматли қоғозлар бозорида инвестицияларни амалга оширишда қуйидагиларни бажаришла-ри шарт:
   

145

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

а) қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги қонунчилик ва моно-полияга қарши қаратилган қонун ҳужжатларига риоя қилиш; б)инвестиция таваккалчилиги тўғри (адекват) баҳолашни амалга ошириш ва самарали инвестиция қарорларини қабул қилиш учун зарур бўлган молиявий, техник, ахборот ресурслари ва

малакали ходимларнинг мавжудлигини таъминлаш;

в) ўз маблағлари (капиталлари)нинг ва бошқа молиявий кўрсат-

кичларнинг етарлилиги ва қонунчиликда ўрнатилган маж-бурий меъёрларга мувофиқлигини таъминлаш;

г) ўз ходимларининг қонунчиликда ўрнатилган малакавий та-лабларга мувофиқлигини таъминлаш.

0. 
   Институционал инвестор ўз ҳуқуқларини амалга оширишда ва мажбуриятларини бажаришда ўз мижозларининг манфаатларига риоя этиши лозим.
   
1. 
   Инвестиция активлари бўйича зарар кўриш хавфини камай-тириш мақсадида институционал инвесторлар қонунчиликда ўр-натилган меъёрий талабларга риоя қилган ҳолда ушбу активларни диверсификациясини таъминлайдилар.
   

Мамлакатимизда институционал инвесторларнинг корпо-ратив қимматли қоғозларга қилинадиган инвестициялари си-фати ва минимал даражаси ўрнатилган меъёрий талаблар асосида амалга оширилади.

Корпоратив қимматли қоғозларга қилинадиган инвестиция-ларнинг сифатини таъминлаш мақсадида, институционал ин-вестор унинг бошқарув органи томонидан белгиланган тартибда тасдиқланадиган инвестиция сиёсати тўғрисидаги низомни иш-лаб чиқади. Институционал инвесторнинг инвестиция сиёсати тўғрисидаги низомида қуйидагилар назарда тутилиши лозим:

а) қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга оширади-ган шахслар учун битимлар бўйича қарорлар қабул қилиш ва чек-ловлар ўрнатиш ваколатлари;

б) қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга оширади-ган шахсларга нисбатан қўйиладиган малака талаблари;
в) қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган операциялар устидан мониторинг юритадиган ахборот тизимига қўйиладиган талаблар;
г) инвестиция стратегияси ва мақсадлари (масалан, фойда олиш, институционал инвесторнинг акциядорлик жамиятини

146

5-боб. МОЛИЯ БОЗОРИНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ ИНВЕСТОРЛАРИ...

бошқаришда иштирок этиши, ликвидлиликни сақлаш, гаров талабларига мувофиқ келиш ва бошқалар);

д) институционал инвестор маблағларини инвестиция қилишни режалаштираётган қимматли қоғозларнинг хиллари ва турлари (тоифалари), инвестиция муддатлари;

е) институционал инвестор қандай усуллар ёрдамида:

0. 
   эмитент ва уларнинг фаолият тармоқлари бўйича акциялар концентрациясини чегаралашни;
   

0. 
   қимматли қоғозларга қилинган қўйилмаларнинг хавфсизли-гини ва уларнинг сифатини баҳолашни;
   

0. 
   қимматли қоғозлар эмитентларининг молиявий ҳолатини ва бошқариш тажрибасини баҳолашни;
   

0. 
   инвестициялар диверсификациясини амалга оширишни режалаштирмоқда;
   

ж) корпоратив қимматли қоғозларга қилинадиган инвестиция-ларнинг минимал даражасига нисбатан меъёрий талаблар.

Корпоратив қимматли қоғозларга қилинадиган инвестиция-ларнинг минимал даражасига ўрнатилган меъёрий талаблар қу-йидагилардан иборат:

0. 
   Молиявий барқарорликни таъминлаш мақсадида, институ-ционал инвесторлар ўз активларини ишончлилик, диверси-фикациялик, қайтаришлилик, фойдалилик ва ликвидлилик тамойиллари асосида инвестиция қиладилар;
   

0. 
   институционал инвесторнинг битта корхона устав капиталига, шунингдек, ушбу корхонанинг бошқа қимматли қоғозларига қилинадиган қўйилмалари, қонун ҳужжатларига ҳамда юқорида келтирилган инвестиция сиёсати тўғрисидаги ни-зомга мувофиқ амалга оширилади.
   

0. 
   институционал инвестор корпоратив қимматли қоғозларнинг хиллари ва турларини ҳамда уларга режалаштираётган ин-вестицияларнинг минимал даражаси миқдорини мустақил белгилайди. Бунда, корпоратив қимматли қоғозларга инвес-тицияларнинг минимал даражаси миқдори институционал инвесторнинг ваколатли органи томонидан унинг инвести-ция сиёсати тўғрисидаги низомига мувофиқ амалга ошири-лади.
   

147

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР